დიმიტრი ყიფიანის შესახებ ჩვენს მოსწავლეებს ბევრჯერ უნდა ვუამბოთ- რუსული იმპერიის მსხვერპლი, ქართული ენის ღირსებისთვის შეწირული, აკაკის „განთიადის“ მიძღვნის ობიექტი, დიდი ქართველი მამულიშვილი… მოკლედ, დიმიტრი ყიფიანი იმ სახელებს შორისაა, რომელთა ღვაწლის გაცნობა მნიშვნელოვანი და აუცილებელია ჩვენი სასკოლო კურიკულუმის თუ მის ფარგლებში.
მაგრამ გვითქვამს თუ არა ჩვენი მოსწავლეებისთვის ოდესმე, რომ ეს დიდი კაცი ამავე დროს, თავისი დროის უდიდესი გრამატიკოსი და ენათმეცნიერი, ქართული ენის უმნიშვნელოვანესი სახელმძღვანელოს, გრამატიკის წიგნის ავტორია?
რომ მაშინ, როცა ქართული ენის რუსულით ჩანაცვლების პოლიტიკას ხმამაღლა თუ ჩუმად, აქტიურად გეგმავდა რუსეთის იმპერია, დიმიტრი ყიფიანმა 1882 წელს სანქტ-პეტერბურგში გამოაქვეყნა „ახალი ქართული გრამატიკა“, რომლის გამოცემას ქართული ენისა და ქართული სკოლების დევნის პერიოდში არა მარტო პრაქტიკულ-პედაგოგიური, არამედ პოლიტიკური მნიშვნელობაც ჰქონდა.
პოლიტიკური მნიშვნელობის გარდა, შეუფასებელია თავად ამ წიგნის ლინგვისტური პროფილი, ავტორის მეცნიერული ალღო და გააზრების უნარი, თანამედროვე და პროგრესული ხედვა.
„მთელი ეს მასალა, − წერს აკ. შანიძე დიმიტრი ყიფიანის შესახებ − ძალიან დამახასიათებელია იმდროინდელი ქართ. გრამატიკული აზროვნებისათვის და ააშკარავებს დ. ყიფიანის საღ გრამატიკულ ალღოს ბევრს საკითხებში. დ. ყიფიანს ნათლად აქვს წარმოდგენლი გრამატიკის დანიშნულება. მისი აზრით, ცოცხალ ენას თავზე კი არ ახვევენ კანონებს, არამედ იგი თვით იძლევა კანონებს. მკვლევარის საქმეა გამოარკვიოს ეს კანონები და არ უარყოს იგი“.
დავიწყოთ თავიდან, პირველ რიგში, გულისამაჩუყებელი და ემოციურია წიგნის მიძღვნა, გრამატიკის ეს სახელმძღვანელო ავტორმა მომავალი თაობისთვის დაწერა, „ახალი გრამატიკა-სხარტულად დაწერილი მამისაგან შვილებისთვის“ – ვკითხულობთ წიგნის სატიტულო გვერდზე.
მეორე, რაც ნებისმიერი საქმის კეთებისას უნდა ვისწავლოთ და გავიზიაროთ დიმიტრი ყიფიანისგან, გამოცდილების გაზიარება და გათვალისწინებაა, თავისი გრამატიკის შესავალ ნაწილში ავტორი ჩამოთვლის ქართული გრამატიკული აზროვნების ყველა წარმომადგენელს, ყველა სახელმძღვანელოს, რომელიც მის წიგნამდე დაწერილა. აქვე ამბობს, ეს ყველა წიგნი ან მოძველდა ან აღარ იშოვება, ამიტომაც გადავწყვიტე ახლის დაწერაო.
„სხარტულად დაწერილი“ – გრამატიკის ამ წიგნის სახასიათო ნიშანია, დღესაც აქტუალურია, როგორ ავხსნათ გრამატიკის რთული საკითხები ბავშვებისთვის გასაგებ ენაზე, ამ მხრივ, თანამედროვე სახელმძღვანელოების ავტორებმა სავსებით შეიძლება დიმიტრი ყიფიანის ხედვა გაიზიარონ და გამოიყენონ კიდეც.
მაგალითად, ასეთი თვალსაჩინო და სახალისო ახსნა აქვს სიტყვის წარმოებას:
„როგორც ერთ ძირ ხეზედ აურიცხველი ტოტი და ფოთოლი იზრდება, სიტყვის ძირიც ისე ბარტყობს და მრავლდება, მაგალითად „კაცი“-კაცი, კაცური, კაცობრივი,უკაცო, ბერიკაცი…“
წიგნი სხვა წინამორბედებისგან პრაქტიკული, გასაგები, ცოცხალი ენით გამოირჩევა, კითხვა-პასუხის რეჟიმში განხილული გრამატიკული საკითხები, თვალსაჩინო მაგალითები გრამატიკის ამ წიგნს თვისობრივად ახლებურ სახელმძღვანელოდ აქცევს.
ზუსტი და გასაგები დეფინიცია, რომელიც ამა თუ იმ საკითხს მთლიანად მოიცავს, გრამატიკის სახელმძღვანელოს დაწერისათვის მთავარი თავსატეხია. ამ კუთხით, დიმიტრი ყიფიანის სხარტი და მოხერხებული განმარტებები აღფრთოვანებასა და გაოცებას იწვევს, ამ წიგნში, ყველა წესი თვალსაჩინოებიდან, ენობრივი მასალიდან გამომდინარეა, ყველა წესს თავისი პრაქტიკული არგუმენტი აქვს, აქ არაა თეორია თეორიისთვის, უფრო პრაქტიკაზე დამყარებული თეორიაა.
რა არის სახელი? განა მშვენიერი განმარტება არაა?
„ ყოველს თვალით დასანახავს ან ფიქრით წარმოსადგენს საგანს უთუოდ სახელი ჰქვია რამე.“
ზმნის ბუნების ეს უზუსტესი ახსნა?
„ზმნა ყოველი ენისთვის სულია მაცოცხლებელი.“
და ეს შესანიშნავი დასაბუთება ქართული ენაში სქესის კატეგორიის არარსებობის შესახებ, თანასწორობასა და ქალთა უფლებების დაცვასთან რომ მივყავართ?
„ქართული გრამატიკისათვის სქესების გარჩევა არას დროს არ არის საჭირო. ქართველები ამას ვადგევართ და ვამბობთ, რომ კაციცა და ქალიც ორივე ადამიანები ვართო და ერთი მეორეზედ უფრო ნარნარი და უფრო სატრფო იყოს, საქმით მეუღლეობას დიაღ, მაგრამ საგრამატიკო ბრუნვასა და მერყეობას რა ხელი აქვსო. ქალი რომ ჩვენი სატრფოა, რომ საფუძველია ამ წუთისოფელში ჩვენის ბედნიერებისა და იმედიანი ბურჯი ჩვენის საოჯახო მყუდროებისა, ეს ძველთაგანვე დამკვიდრებული ხასიათი არის ჩვენი ყოფაცხოვრებისა; – გრამმატიკულად გვემოწმება ამაზედ შემდეგი ჩვეულება: როდესაც ორივე სქესი ერთად იხსენება ლაპარაკში ან წერა-კითხვაში, უსათუოდ ჯერ ქალს ვახსენებთ, მერე კაცსა: – მაგალითად: ქალ-ვაჟი, და-ძმა, დედ-მამა, გოგო-ბიჭი, ცოლ-ქმარი, რძალ-მაზლი… ერთად ერთ შემთხვევაში ვახსენებთ ჯერ მამაკაცსა, მაშინ როდესაც გვირგვინოსნებზე ვლაპარაკობთ: მეფე-დედოფალი“.
დიმიტრი ყიფიანის ეს სახელმძღვანელო ერთ-ერთი ყველაზე ცოცხალი გრამატიკის წიგნია, რაც წამიკითხავს, ავტორი კი არ წერს, არამედ ჩვენთან ერთად ფიქრობს, მსჯელობს, გვესაუბრება ჩვენ, თავის შვილებს და ასეთ ანდერძსაც გვიტოვებს:
„ჩვენი სათქმელი აქ ის არის, რომ, როგორც ახლანდელი მეცნიერება გვიმტკიცებს, მთელს მსოფლიოში უძრავი არა არის რა, არა არის რა გაჩენილი ისეთი, რომ ან წინ არ მიდიოდეს ან უკან არა რჩებოდეს. ენაც ამგვარ დაუცხრომელ მოძრაობაში არის, თუ წინ მიდის, ქება და დიდება იმის ფაკტორებს, თუ უკან რჩება- ფუ ამათ კაცობას.
რაც განგებას თქვენთვის გზა უჩვენებია, თქმა არ გაბედოთ, ვეღარ ვივლითო, თორემ თუ ერთი შედექით როდისმე, მდგარი წყალი ხომ იცით დატბორდება და თუ დატბორდა, აყროლდება და ხავსს მოიკიდებს კიდეცა.
ენამაც უნდა იმდინარეოს“…
