ეროვნულობისა და სოციალური ჰუმანიზმის ჩვენება მწერლობაში, ხალხურობა და რეალიზმი, სინამდვილის ფხიზელი კრიტიციზმით ასახვა – აი, ამ ამოცანებს უსახავდა ლიტერატურას ვაჟა-ფშაველა. ამ მხრივ საინტერესოა მისი წერილები „ვეფხისტყაოსანზე“, რომლებშიც ანალიტიკურად, მეცნიერულად ასაბუთებს ამ პოემის ეროვნულ და, ამავე დროს, ზოგადსაკაცობრიო მნიშვნელობას. ვაჟას დროს რუსთველოლოგია, გარკვეულწილად, წავიდა წინ, მაგრამ „ვეფხისტყაოსნის“ როგორც ძველი ქართული მწერლობის მეცნიერულ-კრიტიკული შესწავლა ჯერ კიდევ ვერ აღწევდა რუსთველოლოგიამდე და ბევრი ისტორიულ-ლიტერატურული საკითხი არ იყო გარკვეული. მე-20 საუკუნის დასაწყისში ზოგიერთმა განსწავლულმა ქართველმა მეცნიერმა, რაღაც ავადმყოფური ობიექტურობის მომიზეზებით აიჩემა „ვეფხისტყაოსან“ და დაიწყო მისი განქიქება, მისი არაქართულობის მტკიცება. ვაჟა თავის სამეცნიერო-კრიტიკულ და პუბლიცისტურ წერილებში ისე პროფესიონალურად გამოეხმაურა ამ მკვლევრებს, რომ მისი მოსაზრებები დღესაც ემთხვევა რუსთველოლოგიაში არსებულ დებულებებს. ვაჟამ გამოამჟღავნა დიდი ცოდნა ამ პოემისა და, ლიტერატურულ მოვლენებში ღრმად წვდომის უნარი. ვკითხულობთ მის შეფასებებს და ვხვდებით, ზოგიერთი დღვანდელი ჭირი რა ადრე დაწყებულა: „შოვინისტი არავინ დაგვიძახოსო, და ვინც ღირსეულად აფასებს რუსთველს და მის ნაწარმოებს, იმას დასცინიან. იმას როდი ფიქრობენ, ჩვენთა მკვლევართა ობიექტურობა უფრო სამარცხვინოა და დამამცირებელი, ვიდრე რუსთველის პატივისმცემელთა პატრიოტიზმი… დიაღ, სცხვენიათ კარგის თქმა საქართველოზე, მჟავე პატრიოტი არავინ დაგვიძახოსო, ეს ვაჟაკცობად მიაჩნიათ, იმას როდიღა ფიქრობენ, რომ სირცხვილი ის კი არ არი, თავისი დიდება ადიდო, თაყვანი სცე, – არამედ ისაა სირცხვილი, ეს დიდება მაღლიდან დაბლა ჩამოაგდო ლაფში და ფეხით გათელო, – ვერ გაბედო სთქვა სიმართლე, თუნდაც ამ თქმამ კაცი იქამდის მიიყვანოს, რომ პირში ბალახი ამოსდიოდეს…“ [ფიქრები „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ, ტ. 9, გვ.305-306]. ამგვარ მკვლევრებს რომ ავყვეთო, წერს ვაჟა, შეიძლება მთელ ჩვენს ისტორიულ წარსულზე აგვაღებინონ ხელი და მთელი ჩვენი ისტორია და კულტურა ქარს გაატანონო.
ვაჟას პირველი რუსთველოლოგიური წერილი „ფიქრები ,,ვეფხის-ტყაოსნი“ შესახებ“ 1890 წელს გამოქვეყნდა „ივერიაში“. ის მიმართული იყო პროფ. ა. ხახანაშვილის ერთი მცდარი თეორიის წინააღმდეგ. კერძოდ, ეს იყო მოსაზრება პოემის ხალხური წარმოშობის შესახებ, მისი ფოლკლორულ ნაწარმოებად აღიარება. უპირველეს ყოვლისა, ვაჟა იწუნებს ხახანაშვილის კვლევა-ძიების ყალბ, არამეცნიერულ მეთოდს, რადგან კომპეტენტური აზრის გამოსათქმელად საბუთების მოგროვება იყო საჭირო, რის შემდეგაც აზრი თავისთავად გამოიკვეთებოდა და არა წინასწარ შემუშავებული მოსაზრებით მიდგომა. ვაჟას აზრით, ა. ხახანაშვილმა, რომელიც გამოთქვამდა მოსაზრებას, თავისი პოემის წყაროდ რუსთაველმა ხალხური „ტარიელიან“ აიღოო, „ვეფხისტყაოსანი“ ვერ დაუკავშირა ისტორიულ ეპოქას, ვერ გაიგო მისი ეროვნული სული, ვერც შემეცნებით-ესთეტიკურ მნიშვნელობას ჩასწვდა. შინაარსისა და ფორმის ღრმა ანალიზით ვაჟა ასაბუთებს, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ წმინდა ლიტერატურული ნაწარმოებია, შემოქმედებითი შედევრი და არა ფოლკლორი (მისი თვალსაზრისი დაადასტურა შემდეგდროინდელმა კვლევა-ძიებამ). „ვეფხისტყაოსანს“ ეჭვის თვალით უცქერდნენ, ხოლო ამის მიზეზი, ვაჟას თქმით, იყო პოემის დიდებულება, რომელსაც „ეჭვში შევყავართ, მართლა ერთი კაცის დაწერილია თუ არაო“. მეორე კი ის, რომ თვითონ შოთა პოემის წინასიტყვაობაშივე დაბეჯითებით ამბობს, „ესე ამბავი სპარსულიო“. თუ ეს ამბავი ერმაც იცოდა და ბერმაც, რუსთველი ვისღა ატყუებდაო? განა, ქართულად ცნობილს კიდევ თარგმნა სჭირდებოდაო? ამ არგუმენტის გასამყარებლად ვაჟა კიდევ ერთ ფაქტს აქცევს ყურადღებას: „ვეფხისტყაოსნის“ ლიტერატურულ ჩამომავლობას ისიც ამტკიცებს, რომ მის სხვადასხვა ტაეპს სხვადასხვა რითმა აქვს, ხალხურს კი ერთი დაბოლოება რჩება ბოლომდეო. ერთ საინტერესო პარალელსაც ავლებს ვაჟა „ვეფხისტყაოსანსა“ და ხალხურ „ტარიელიანს“ შორის: ხალხურში უცხო სახელებს ვხედავთ – „ედემ და ომარე“, ხოლო ლიტერატურულში გვაქვს „აბჯარი ჩვენ საომარე“, რაც იმის დასტურია, რომ ლიტერატურული „ვეფხისტყაოსანი“ ადრე იყო გავრცელებული ხალხში და მისი სიყვარულის გამო ხალხს ის, როცა დავიწყებია, გადაუკეთებია, მისგან ახალი შეუთხზავს და დაუმატებიაო.
ზემოთქმულის მიუხედავად, ვაჟა-ფშაველა არ უარყოფდა „ვეფხისტყაოსნის“ ხალხურ საწყისებს. ამ მხრივ საინტერესოა მისი 1914 წელს გამოქვეყნებული პოლემიკური წერილი „კრიტიკა ბ. იპ. ვართაგავასი“, რომელშიც ამბობს, რომ შეიძლება მწერალმა გამოიყენოს ხალხური თქმულება, მაგრამ „ხალხის თქმულება, რაც არ უნდა მდიდარი შინაარსისა იყოს, აზრიანი და ხელოვნური, თუ პოეტმა იგი არ გარდაქმნა, საკუთარ სულიერ ქურაში არ გადადნო, არ გადაადუღა, მასალიდან ახალი რამ არ შექმნა და დაწერა ისე, როგორც ხალხი ამბობს, არაფერი გამოვა. ერის გულში ამისთანა ნაწარმოები ბინას ვერ იპოვნის, იქ ვერ დაისადგურებს და ვერც ხელოვნურ ნაწარმოებად ჩაითვლება“ [კრიტიკა ბ. იპ. ვართაგავასი, ტ.9, გვ. 361-362]. აქ ვაჟას მოჰყავს გოეთეს „ფაუსტის“ მაგალითი: ფაუსტის შესახებ არსებული ლეგენდის მიხედვით მრავალი ნაწარმოები შეიქმნა, მაგრამ ისტორიას არცერთი არ შემორჩენია, მხოლოდ გოეთემ აქცია ის საკაცობრიო ნაწარმოებადო. მაშასადამე, მწერლის აზრით, თავიდათავი ავტორი ყოფილა და არა ლეგენდა.
დიდებულ პოემას ვაჟა ერთხელ კიდევ მიუბრუნდა: 1911 წელს ჟურნალ „განათლებაში“ გამოაქვეყნა წერილი „ფიქრები „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ“. აქ მისი მსჯელობის საგანია „ვეფხისტყაოსნის“ სიუჟეტის ორიგინალობის საკითხი. იმ დროსითვის „ესე ამბავი სპარსულისა“ და პროლოგ-ეპილოგის საკითხზე მახვილდებოდა ყურადღება. მკვლევართაგან, ნ მარისა და ა. ხახანაშვილის გარდა, ცნობილი გახდა ამ მხრივ დ. კარიჭაშვილისა და იუსტ. აბულაძის სახელებიც. ვაჟას ფხიზელ თვალს არ გამოჰპარვია არსებული ვითარება და სავსებით მართებული კრიტიკით გამოვიდა პრესაში. ზემოხსენებულ წერილში მწერალი ეკამათება ნ. მარსა და მის თანამედროვეებს: „რუსთაველს ებღაუჭებიან – ჩამოდი ბედაურიდან – მოპარულს ცხენზე ჰზიხარო. გაიგეთ, ჯარო და ჯამაათო, მიუდგომელი მეცნიერი ხალხი ვართო, და ამ დროს კი ვხედავთ, რომ თეთრს შავს არქმევენ, ტკბილს – მწარესა“ [ფიქრები „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ, ტ. 9. გვ. 305]. ვაჟა აღაშფოთა ნ. მარის მცდელობამ, რუსთველის პოემის სიუჟეტი სპარსულად გამოეცხადებინა – თითქოს მან ბრიტანეთის მუზეუმში ნახა „ვეფხისტყაოსნის“ სპარსული დედანი (საბოლოოდ ნ. მარმაც აღიარა, რომ მისი ეს თეორია დაიმსხვრა). ვაჟამ კი ეს თეორია გააცამტვერა. იგი წერს, ნ. მარმა აუშალა სხვებს ჩხრეკის საღერღელი, თავად კი დღემდე არავითარი საბუთი არ წარმოუდგენია იმისა, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ მსგავსი თხზულება მას ბრიტანეთის მუზეუმში ენახოსო, დღესაც არ იშლის და სჯერა, რომ პოემის დედანი აუცილებლად აღმოჩნდება სპარსეთშიო. ვაჟა პირდაპირ აცხადებს, რომ ხელოვნების გენიალური ქმნილების შესაფასებლად საჭიროა თარგმნილისა და დედნის ერთმანეთისგან გარჩევის ალღო, რომ ხალხის გენია გრძნობს ეროვნულ გენიას და არ შეიძლება ერმა ასე განადიდოს უბრალო მთარგმნელი. ააშკარავებს რა ქართული კულტურისადმი ნიჰილიზმს, ვაჟა ნაბიჯ-ნაბიჯ არღვევს უმართებულო დებულებებს რუსთაველის პოემის შესახებ. მისი აზრით, „ვეფხისტყაოსნის“ არაკი მართლა სპარსული რომ იყოს, თვით სპარსეთშიც ბევრი გამოუჩნდებოდა გამლექსავი (და მე-11, მე-12 საუკუნეებში ასეთი მელექსე სპარსეთს უამრავი ჰყავდა), თვით „შაჰ-ნამეს“ (მე-11 ს.) დიდებული ავტორი, ფირდოუსი ამგვარ არაკს არაფრით გაუშვებდა ხელიდანო. როგორ მოხდა, – კითხულობს ვაჟა-ფშაველა, – რომ ქართველმა საქართველოში იპოვა ეს ამბავი, ხოლო სპარსელებმა ვერ მიაგნეს მშობელ ქვეყანაშიო? „ამოოდენა თხზულებაში ჭაჭანებაც კი არსად არის ჩვენის ქვეყნის, რუსთაველის სამშობლოს რაიმე ადგილის სახელწოდებისა… რა ამბავია ეს? შესაძლებელია განა ესა, თუ მთელი „ვეფხისტყაოსანი“ ალეგორია არ არის? სწორედ რომ ალეგორიაა…“ [ფიქრები „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ, ტ. 9, გვ. 308] – სწორედ ეს არის ის სიუჟეტური შენიღბვის ხერხი, რომელიც დღეს აღიარებულია რუსთველოლოგიაში.
ვაჟას აზრით, „ვეფხისტყაოსანი“ ორიგინალური, ეროვნული ნაწარმოებია. სწორედ ამიტომ შეიყვარა ის ხალხმა. თუნდაც ის, რომ გმირები კი არიან მუსლიმანური ქვეყნებიდან, მაგრამ მათი ქცევა, ცხოვრებაზე, მიჯნურობაზე, მეგობრობაზე შეხედულებები ქართულია. ვაჟას მიაჩნია, რომ მაჰმადიანური ჰარამხანის გარემოცვაში აღზრდილი რაინდი არაფრით იტყვის: „გული ერთსა დააჯერო, კუშტი მოხვდეს, თუნდა ქუში“; „განა ვისმე თავში გაუელვებს, გარდა ჩვენ მოდის მკვლევართა, რომ ნესტანდარეჯანი ქართველი ქალი არ არის?.. თუ გარდა მშვენიერებისა, სიტურფისა… მკითხველი ნესტანდარეჯანის ქართველ ქალობას ვერ იგრძნობს, ის რა ქართველი უნდა იყოს?“ [ფიქრები „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ, ტ. 9, გვ. 314] – წერს ვაჟა. მწერალი ამტკიცებდა, რომ რუსთაველი, როგორც თავისი ეპოქის შვილი, თანადროულობას ხატავდა თუნდაც ისტორიული პირებით, მომხდარი ფაქტებით და საჭირბოროტო საკითხებით, რომლებიც ასე აღელვებდა მისი დროის ქართველ საზოგადოებას (მაგალითად, მოეწვიათ თუ არა ქართველებს უცხო ტომის კაცი თამარის მეუღლედ). ვაჟას აზრით, რუსთაველი, რომელსაც „ტარიელად თავისი თავი ჰყავს წარმოდგენილი“, თამარის მეტრფე, მეხოტბე და შემამკობელია. „არაბნი – ტარიელ და ავთანდილ – შოთას თქმით, ტ კ ბ ი ლ ი ს ქ ა რ თ უ ლ ი თ უბნობენ. მაჰმადიანნი ღვინოსა ჰსვამენ: დღესაც… ხევსურებს, ამ უძველესს ქართველებსა, აქვს ჩვეულებად მასპინძლობის დროს სტუმრების წინ ქუდ-მოხდით ჩოქზე დგომა და ისე მირთმევა თასისა სტუმრისთვის. პოემაში ამასვე ვხედავთ: სოგრატ და ავთანდილ როცა მიუვლენ მჭმუნვარე, დაღრეჯილს როსტევანს, რათა იგი გაემხიარულებინათ“ [მცირე რამ „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ, ტ. 9, გვ. 408] – ასეთი არგუმენტაციით იცავს პოემის ქართულობას მწერალი.
ვაჟა-ფშაველა მოითხოვს, რომ ეროვნული კულტურის ისეთ უნიკალურ ძეგლს, როგორიც „ვეფხისტყაოსანია“, მკვლევრები დიდი სიფრთხილით მოეპყრონ, როცა აყენებენ საკითხს მისი ამა თუ იმ ტაეპის ორიგინალურობის შესახებ და საგანგებოდ ჩერდება პოემის ტექსტოლოგიურ საკითხებზე. ზოგიერთი მკვლევარი ამტკიცებდა, რომ პოემის პროლოგი და ეპილოგი დაიწერა მე-12 საუკუნის შემდეგ, სხვადასხვა დროს, სხვადასხვა პირის მიერ, ვაჟას აზრით კი, შეუსაბამო აქ არაფერია, მთლიანად კლასიკური ფორმაა დაცული, იქნება ეს ღვთისადმი მიმართვა თუ დამწერის ვინაობის გამჟღავნება. ვაჟა არ უარყოფდა „ვეფხისტყაოსანში“ ე.წ. ყალბი ადგილების ანუ ინტერპოლაციების არსებობას, მაგრამ მაგრამ დაუშვებლად მიაჩნდა გენიალური პოემის საუკეთესო სტროფების ხელაღებით გაძევება ტექსტიდან. თუნდაც ა. სარაჯიშვილი, რომელმაც ასეთი ყალბი ადგილები აღმოჩინა პოემაში, მაგრამ რუსთაველის დაწერილი ტაეპებიც თან მიაყოლა ან დ. კარიჭაშვილი, რომელმაც ყალბად გამოცხადა პოემის მთელი პროლოგ-ეპილოგი. ვაჟა, აანალიზებს რა პროლოგს, საუბრობს იქ გამოთქმულ შაირობისა და მიჯნურობის თეორიებზე და მეცნიერულად ასაბუთებს, რომ შოთა რუთაველს პოემის შესავალში აუცილებლად უნდა ეთქვა თავისი შეხედულება მელექსეობასა და სიყვარულზე, მეგობრობაზე. მწერალი არ უარყოფს პროლოგში ზოგიერთი ინტერპოლაციის არსებობის ალბათობას, მაგრამ მას ზუტად აქვს ჩამოყალიბებული პროლოგის აგების გეგმა და გარკვეული მისი რაობა. ვაჟა ეხება პოემის კომპოზიციის საკითხსაც და შეუსაბამობას წინასიტყვაობასა და თავად პოემას შორის ვერ ხედავს. დროის მიერ ვაჟას ეს განჭვრეტაც შეფასებულია და ჭეშმარიტად არის აღიარებული პროლოგის რუსთაველისადმი კუთვნილების უეჭველობა. „კეკლუცთა ზედან ფრფენითა“ – ეს მხოლოდ შოთას შეეძლო ეთქვაო, წერს ვაჟა და შეუძლებლად მიიჩნევს ამ სტროფის სიყალბეს.
შედევრად მიიჩნევს ვაჟა ტარიელის მიერ ლომ-ვეფხვის დახოცვის ამბავს და აღნიშნავს, სიყვარულის ასეთი სიმაღლიდან დახატვა მხოლოდ შოთა რუსთაველს თუ შეეძლოო, რომლის დიდ მნიშვნელობას ქართველი ერისათვის კარგად აცნობიერებს, როცა ამბობს, რომ შოთა რუსთაველი იგივე საქართველოა და საქართველო – იგივე „ვეფხისტყაოსანი“. ვაჟასთვის, ისევე როგორც მე-19 საუკუნის ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის სხვა მესვეურთათვის, ეს პოემა წარმოადგენდა ქართველი ერის კულტურული მოწიფულობის შეუდარებელ მხატვრულ მტკიცებულებას.
საინტერესოა ვაჟას მსჯელობა რუსთველის ენის შესახებ, რომელიც ენობრივი ნორმებისა და ენის სპეციფიკის შესწავლას არ გულისმობდა და ისევ „ვეფხისტყაოსნის“ ორიგინალობის სფეროდან გამოდიოდა. ვაჟას აზრით, ნებისმიერი დიდი მწერალი ენის შინაგანი ბრწყინვალების უბადლო წარმომჩენია. ნიჭიერი მწერლების ენის მაგალითად მას რუსთაველი და გურამიშვილი მიაჩნდა, ერის სულისკვეთებისა და არსის თავიანთ ნაწარმოებებში გამამჟღავნებელნი. ამ მხრივ აღსანიშნავია, რომ ვაჟა „ვეფხისტყაოსნის“ ენასა და ლექსთწყობას ფშაურს უკავშირებდა და, ნ. მარის გამოკვლევის საფუძველზე, ჩახრუხაძესთან გაიგივებულ რუსთაველს ფშავლად მიიჩნევდა. „ასმათი ხომ პირდაპირ მთიელ ქალს მოგაგონებსთ (ფშავლისა, ხევსურისა) თავის ჯუბით, „ქალი გადმოდგა ჯუბითაო“, ამბობს რუსთაველი. ჯუბა ჩვენ გვგონია ნამდვილი ქართული სიტყვა, ქართველ ქალების ტანსაცმელი, რომელიც დღეს ფშავ-ხევსურეთშიღა ჰპოვებს თავშესაფარს და შეიძლება მალე იქაც აიღონ ხელი იმაზე. ჯუბა სიტყვა „უბიდან“ არის ნაწარმოები, რადგან ჯუბა შინ მოქსოვილი შალის პერანგია (ფშავში – სადა, ხოლო ხევსურეთში – რუშებით ნაკერი, გრძელი) დიაცს კოჭებს უფარავს, უბე გადმოგდებული. მაგრამ ვშიშობ, ვაითუ ჩვენმა ფილოლოგებმა ეს სიტყვა მიათვისონ სპარსელებს ან სომხებს“ [ფიქრები „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ. ტ. 9, გვ. 230-231], მაგრამ შემდგომმა კვლევა-ძიებამ არც ნ. მარის მოსაზრება დაადასტურა და არც ვაჟას ვარაუდი გაამართლა.
ვაჟა-ფშაველამ დაიცვა რუსთველისა და მისი გენიალური პოემის ღირსება, როგორც დიდ, ეროვნულ მწერალსა და მოაზროვნეს ეკადრებოდა. ზემოჩამოთვლილ კვლევებში გამჟღავნდა ვაჟას უტყუარი კრიტიკული ალღო, დახვეწილი ესთეტიკური გემოვნება, სწორი ანალიტიკური გონება, მტკიცე ლოგიკა და ლიტერატურის საკითხებისადმი მეთოდოლოგიური მიდგომის უნარი. ამგვარად, ვაჟა-ფშაველამ აამაღლა და სრულყო ქართული კრიტიკულ-ესთეტიკური აზროვნების ტრადიცია. იგი „ვეფხისტყაოსნის“ არა მხოლოდ კარგი მცოდნე და პატივისმცემელია, არამედ მისი კარგი მკვლევარიც, რომლის მოსაზრებები და შეხედულებები დღესაც აქტუალურია რუსთველოლოგიურ მეცნიერებაში.
