საქართველოს ისტორია, ლიტერატურა და მთელი კულტურული მემკვიდრეობა ცხადყოფს ქართველი ერის შემწყნარებლობას სხვათა მიმართ. ეს ისტორია სავსეა დაცემისა და აღდგენის უამრავი მაგალითით, მაგრამ ყოველ ეპოქაში, სიძნელისა და გაჭირვების, თვითგადარჩენაზე ფიქრისა და ზრუნვის მიუხედავად, ქართველს არასოდეს დაუკარგავს ტოლერანტობის გრძნობა. უცხოტომელებს ქართველი ყოველთვის ღირსეულად ექცეოდა, იმსახურებდნენ თუ არა ამას ისინი.
შექსპირის „ჰამლეტის“ ცნობილი ეპიზოდი გავიხსენოთ, როდესაც ჰამლეტი პოლონიუსს მსახიობთა ღირსეულად დახვედრას ავალებს: „არ შეიძლება, ჩემო ბატონო, ეს აქტიორები კარგად დააბინავებინო, და უბრძანო კარგადაც დაუხვდნენ? თორემ ხომ იცი: ეგენი ამ დროის შემოკლებულნი მატიანენი არიან და სიკვდილის შემდეგ საფლავის ქვაზედ ცუდი წარწერა უნდა გერჩიოს, სიცოცხლის დროს მაგათთან ცუდი ხმების დაყრასა“. პოლონიუსი ჰპირდება: „მე ისე მივიღებ მაგათ, ხელმწიფისშვილო, როგორც ეკადრებათ“. ჰამლეტი კი მახვილგონივრულად არიგებს ჭკუას: „ყველას რომ ისე მოექცე, როგორც ეკადრება, არავის არ აცდება გამათრახება. შენის სახელისა და ღირსების კვალობაზედ უნდა დაუხვდე მაგათ. რაც უფრო ნაკლების ღირსნი არიან, შენი სიკეთე მით უდიდესი გამოჩნდება“ (ივანე მაჩაბლის თარგმანი). ადამიანის ქცევას ღირსება უნდა განაპირობებდეს, ჰუმანური ღირებულებები უნდა იყოს ზნეობის მასაზრდოებლი.
როგორც გრიგოლ რობაქიძე აღნიშნავს, „გაიხარე, გამახარეს“ პრინციპი ქართველის ცხოვრების ძარღვია. ამ სულისკვეთებითაა გაჟღენთილი უცხოელებთანაც მისი დამოკიდებულება. ამას წარსულის გამოცდილება მოწმობს. „სხვასთან“ ურთიერთობის ეს პარადიგმა დავით აღმაშენებელმა თავისი ძლიერი და მოქნილი პოლიტიკური იდეოლოგიის ნაწილად აქცია და ეროვნული მსოფლმხედველობა სწორედ შემწყნარებლობის კონცეფციას დააფუძნა. უცხოტომელთა მიერ საქართველოს სამშობლოდ შეგრძნება ერს გააერთიანებდა და განამტკიცებდა. დავითმა სახელმწიფოებრიობას დაუქვემდებარა რელიგიურ-ეთნიკური თუ კულტურული განსხვავებულობა. რა თქმა უნდა, მის ტოლერანტობას საფუძვლად ახალი აღთქმისეული პრინციპები ჰქონდა.
ქართველი თავისი სახელწიფოებრივ-ეროვნული იდეალებით მიისწრაფოდა მსოფლიოსკენ, მასთან კულტურულ დიალოგებს მართავდა. ეს დიალოგი ფილოსოფიურ-რელიგიური ლიტერატურის ბერძნულიდან, სომხურიდან, კოპტურიდან და სხვა ენებიდან ქართულად თარგმნასაც ითვალისწინებდა. ამ თვალსაზრისით, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ათონელ წმინდა მამათა ღვაწლი. მაგალითად, ექვთიმე ათონელის თარგმანების სიტკბოება, როგორც მისი ცხოვრების აღმწერი გიორგი მთაწმინდელი აღნიშნავს, ოქროს საყვირის მაღალ ხმასავით ეფინებოდა მთელ ქვეყნიერებას, არა მხოლოდ ქართლს, არამედ საბერძნეთსაც. ექვთიმემ ქართულიდან ბერძნულად გასაოცარი სრულყოფილებით თარგმნა შუასაუკუნეების განთქმული ძეგლი „სიბრძნე ბალაჰვარისა“. სწორედ ამ ბერძნული თარგმანიდან გადაიღეს ჯერ ლათინურ და შემდეგ ევროპის სხვადასხვა ქვეყნის ენაზე. როგორც რევაზ სირაძე აღნიშნავს: „საქართველოზე დასავლეთისა და აღმოსავლეთის დასაკავშირებლად მხოლოდ საქარავნო გზები კი არ გადიოდა, არამედ სულიერი ურთიერთობის გზებიც“.
შემწყნარებლობის თვალსაზრისით გამორჩეული მწერალია მიხეილ ჯავახიშვილი, იგი, უპირველესად, ქართული ლიტერატურული ტრადიციისა და, კერძოდ, ილიას გზის გამგრძელებელია. მის არაერთ ნაწარმოებში წარმოჩნდება ტოლერანტობა, როგორც ცხოვრების ხერხემალი. „არსენა მარაბდელში“ რუს ჯარისკაცებს არსენასთან ერთად ებრძვიან უკრაინელი ოსტაპი, ოსი მეშთა, სომეხი ბაღო, თათარი დალიჰასანი, რუსი კარპიჩა. მათ თავისუფლების წყურვილი და ადამიანური ტკივილები აერთიანებთ. საბჭოურმა კრიტიკამ, მართალია, თავის დროზე არსენა მარაბდელის პერსონაჟთა მეგობრობა ინტერნაციონალიზმად მონათლა, ხოლო მათი ბრძოლა კლასობრივად მიიჩნია და არსენა ლამის ბოლშევიკთა წინაპრად გაიზრა, სინამდვილეში, მწერალი ამ რომანით წითელი რუსეთის იმპერიალისტურ ზრახვებს ამხელდა და საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობასკენ სწრაფვას გამოხატავდა, ქართველის ოცნებად გადაქცეულ მისწრაფებას – „ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნესო“ – წარმოაჩენდა.
1927 წელს მიხეილ ჯავახიშვილს ლექცია უნდა წაეკითხა თემაზე: „ქართული ლიტერატურისა და მეტყველების განვითარების გზები“, შემონახულია თეზისები, რომელთა მიხედვითაც, ჩანს, რომ მწერალი საგანგებოდ ისაუბრებდა X-XII საუკუნეებში საქართველოში გაშლილ ჰუმანიზმზე და დააპირისპირებდა ამავე პერიოდში ევროპაში მიმდინარე ინკვიზიციასთან.
საგულისხმოა, რომ მწერალი წერაქვში დაიბადა და სიონში გაიზარდა, მაშინდელ სადახლოს (დღევანდელი მარნეულის) რაიონში. ამიტომ მან ბავშვობიდანვე შეისწავლა აზერბაიჯანული და შემდეგ, როდესაც ევროპა მოიარა, ფრანგულს დაეწაფა, ეს ენა არ დავიწყებია. მის ნაწარმოებებში ფრანგი თუ სპარსი პერსონაჟები საუბარში თავიანთი მშობლიური ენის სიტყვებსაც გამოურევენ და, ამგვარად, მეტ უშუალობას და გულწრფელობას მატებენ ნათქვამს. მწერალმა ბავშვობის დროინდელი შთაბეჭდილებები, „იოლდაშები“ პროტოტიპებად გამოიყენა და პერსონაჟებად აქცია. ქართველთა შემწყნარებლობის თვალსაზრისით, მოთხრობა „ლამბალო და ყაშა“ გამოირჩევა. მოქმედება I მსოფლიო ომის დროს ხდება სპარსეთში, ურმიის ტბის გარშემო. ამ ადგილებს რუსეთის იმპერია ებღაუჭება. დაუფარავია მათი განზრახვა. აქ ადგილობრივთა გასაქრისტიანებლად ჩამოსული ეპისკოპოსი პავლე ასე მრისხანებს: „სპარსეთში კი არა, რუსეთში ვართ, რუსეთში! სადაც რუსის სისხლი დაიღვრება და სადაც რუსის სამხედრო დროშა ჰფრიალებს, ის ქვეყანაც ჩვენია-მეთქი!“
მწერალი მოთხრობაში სიკეთესა და ბოროტებას ლამბალოსა და ყაშას სახეებით უპირისპირებს, თვითონ სახელებიც იტევენ თითქოს ამ სიყვარულისა და სიძულვილის ენერგიებს. სახელი ლამბალო მელოდიური და კეთლხმოვანია, ყაშა კი ამ მუსიკას ახშობს, პირქუშია და დამთრგუნველი.
ლამბალო მოთხრობის ერთი უბრალო პერსონაჟია, რომელიც სპარსეთში შემთხვევით შეხვდება ქართველ ექიმს და დაუმეგობრდება. მისი ნამდვილი სახელი მაშადი ჰასანია. მწერალი ცხოვრებისეულ დრამას საგანგებოდ ურმიის მიდამოებში გაათამაშებს. ის ერთგვარი ბაბილონის გოდოლია, სადაც სხვადასხვა რჯულისა და ეროვნების ხალხი ირევა. მწერალი არა მხოლოდ კოლორიტულობას უნარჩუნებს პერსონაჟს, როდესაც თავის მშობლიურ ენაზე სიტყვებს წარმოათქმევინებს, არამედ სურს, რომ სხვა ენასაც მიუგდოს ყური მკითხველმა, სხვისი ენის სილამაზეც დააფასოს, ალბათ, უპირველესად, ამიტომ წერდა თეიმურაზ მეფე: „სპარსთა ენისა სიტკბომან მასურვა მუსიკობანიო“. ისიც შეიძლება გავიხსენოთ, რომ გრიგოლ რობაქიძემ „გველის პერანგში“ ქართული ასოებით ჩართო სპარსული ლექსი, რათა მკითხველს უცხო ქვეყნის ეგზოტიკა, სხვათა ენის მუსიკა და სიტკბო ხელშესახებად შეეგრძნო.
მოთხრობის მიხედვით, დაუძლურებული სპარსეთი იძულებულია ეპირფეროს რუსეთსა და ინგლისს. ურმიის მმართველი ქართველ ექიმს წუხილით გაუზიარებს: „რა დღე დააყარეს საწყალ სპარსეთს ურუსმა და ენგლიზმა? ბულდოგი და დათვი ჩვენს კისერზე მორიგდნენო“. იმ დროს, როცა სპარსი თავის თანამემამულეს პატივმოყვარეობის გამო არ ინდობს, ქართველი ექიმი ესარჩლება.
მოთხრობაში კარგად ჩანს, თუ როგორ ამძაფრებს ომი ქვეყნიერებაზე გამეფებულ სულიერ ქაოსს, რომელიც სიძულვილისა და შეუწყნარებლობის წყაროა. სწორედ ამ უსულგულობის ფონზე გამოკვეთს მწერალი, მუსლიმანი და ქართველი ერთმანეთს როგორ ეძმობილებიან, რუსული იმპერიის „სულიერი დამცველი“ ეპისკოპოსი კი როცა გაიგებს, ექიმი ქართველია, „თანაგრძნობით“ ეტყვის: „ქართველობა დიდი უბედურება არ არის, რადგანაც ქართველიც ადამიანია და კეთილი ქრისტიანი ქართველებშიც მოიპოვება“. სრულ მორჩილებას შეჩვეული პავლე ეპისკოპოსი არც ამჯერად ელოდა შეწინააღმდეგებას, ამიტომაც ასე შეურაცხყო უდანაშაულო, ახლად გაცნობილი ექიმი, (შეიძლება შემთხვევითი არ არის, რომ, ამ ეპისკოპოსს იმ რეალური ეგზარქოსის, პავლეს, სახელი ჰქვია, რომელმაც სიონის საკათედრო ტაძარში ქადაგებისას საჯაროდ დაწყევლა ქართველი ხალხი. მაშინ ტაძარში ქართველმა დიდებულებმა უსიტყვოდ მოისმინეს ეგზარქოსის მიერ უდანაშაულო ქართველთა დაწყევლა. ხმა მხოლოდ დიმიტრი ყიფიანმა ამოიღო, რომელიც მაშინ წირვას არ ესწრებოდა და ეგზარქოსს ღია წერილით მიმართა, საჯაროდ ქართველი ხალხის წინაშე ბოდიშის მოხდა მოსთხოვა).
მოთხრობის მიხედვით კი, რუსი ეპისკოპოსი ქართველის მოულოდნელ ამბოხს გადააწყდა: „მართალს ბრძანებთ, თქვენო უსამღვდელოესობავ, – ეპისკოპოსის ლმობიერ კილოზევე დავიდასტურე მე. – კეთილი ადამიანი როგორც ქართველებში, ისე რუსებშიც მოიძებნება“. ეს პასუხი სიტყვიერ შეტევას და ბრძოლისთვის მზადყოფნას ნიშნავდა. პავლემ იგრძნო, რომ ამჯერად შეცდა. ეს კაცი თავს ასე უბრალოდ არ დააჩაგვრინებდა და არც შეურაცხყოფას გადაყლაპავდა. ამიტომაც წერს მწერალი: „ერთმანეთი თვალებით დავხვრიტეთ. ჩემმა სიტყვამ გაკრავებული მგელი შიგ გულში დაჭრა“. ექიმმა იგრძნო, რომ სიტყვიერი ბრძოლის უპირატესობა მის მხარეს გადაიხარა, რადგან სიმართლე მისკენ იყო, ამიტომაც პავლეს სიტყვა შეაწყვეტინა: „ქართველობა ჩემთვის უდიდესი ბედნიერება გახლავთო“. ბერს ნერვიულობა დაეტყო და ბოდიში მოითხოვა, ქართველები მეტისმეტად ამაყები არიანო. ამაყი კი არა, თავმოყვარე გახლავართო, – შეუსწორა ექიმმა. მწერალი შენიშნავს პერსონაჟის პირით: „მისი ბოდიში ვიკმარე და ისე დავჯექი. ცხადი იყო, რომ გაბერებული მგელი არაფერს მაპატიებდა, არც „ქართველობის ბედნიერებას“ და არც თავის ბოდიშს დაივიწყებდა. ხილული იარაღი დავყარეთ და უხილავით აღვიჭურვენით“.
პავლე ეპისკოპოსი ასე აღიქვამს და ახასიათებს ურმიის ტბის შემოგარენში არსებულ სულიერ ვითარებას: „მართლმადიდებლებს ყველანი სდევნიან: ნესტორიელი პატრიარქი „მარშიმუნი“, ბენიამინე – ცრუ, ფლიდი და უსახლკარო ლტოლვილი, რომელსაც რუსეთი ინახავს, ამერიკელი მისიონერი – მზაკვარი დოქტორი შეედი, რომელიც დოლარებით ყიდულობს ასურელების საცხონებელ სულებს; რუსეთის მოკავშირე ფრანგი იეზუიტი მონსინიორი დეკრო, რომელსაც გაიძვერობაში მუსლიმანებიც კი ვერ დაეწევიან; ინგლისელი მისიონერი ბრაუნი – ორპირი და გამოქნილი ფარისეველი, რომელმაც სტერლინგებით გაავსო ურმია. ეს კიდევ არაფერი: სპარსელებიც: წუნკალი, ველური „პერსიუკებიც“ კი ჩუმ-ჩუმად სდევნიან მართლმადიდებელ ასურელებს და ათასი ხრიკით იბრძვიან თავიანთი „უწმინდური“ მუსლიმანების დასაცავად“. ასეთი შეუწყნარებელია მართლმადიდებელი პავლეს დამოკიდებულება ყველას მიმართ, ვინც მისი რჯულისა და ეროვნებისა არ არის. ის დამპყრობელი ქვეყნის სულიერი სახეა, ხოლო ყაშა ლაზარე, გამართლმადიდებული ასურელი, მის ხელში საშინელ იარაღად ქცეული, სადისტი და განსხეულებული ბოროტება, რომელიც თავის ბინძურ საქმეებს სწორედ პავლეს მფარველობით ჩადის. ამიტომაც არის, რომ ორივე კაცთმოძულე პერსონაჟს მოთხრობის ბოლოს ხალხის შურისძიება იმსხვერპლებს.
ქართველი ექიმი კი სწორედ შემწყნარებლობით გამოირჩევა, ალბათ, შემთხვევით არ შეურჩია მწერალმა ამ პერსონაჟს ექიმის ხელობა, ის მართლაც მკურნალია, არა მხოლოდ ხორცისა, არამედ, უპირველესად, სულისა. ამიტომაც არის, რომ მასთან საოცარ სულიერ ერთობას გრძნობენ მუსლიმანები და, განსაკუთრებით, ლამბალო და მისი ოჯახი. ლამბალომ მუსლიმანური ადათიც კი დაარღვია და ახლად შერთულ ცოლი ექიმს არა მხოლოდ გააცნო, არამედ მის წინაშე ჩადრიც კი ააწევინა და სახე აჩვენებინა, რომლის ნახვაც, ქმრის გარდა, ყველას ეკრძალებოდა: „აი, ჩემი ძმა და მამა. შენი პირით გადაუხადე მადლობა. ეგ ჩადრი მოიხსენი, ნუ გრცხვენიან… არავინ არა გვხედავს“.
ექიმი სპარსელებთან მათ ენაზე ლაპარაკობს, ისინიც ცდილობენ, თუ რამ იციან ქართული, ახლა გაიხსენონ და ასიამოვნონ უცხო რჯულის, მაგრამ მაინც მათ ქართველ ძმას. სპარსეთის მმართველი, ფრანგული სპარსულზე უკეთ რომ ეხერხება, არ მფარველობს თანამემამულეებს, პირიქით, უდანაშაულო ლამბალოს ყურით ხეზე მიაჭედინებს, რათა რუს პავლეს ასიამოვნოს. მას უკვირს, ქართველს რაღა რჯის, რომ ვიღაც თათრისთვის თავს იწუხებს. ქართველი ექიმი კი მრავალმნიშვნელოვან პასუხს აძლევს, რომელიც სრულიად გამოხატავს ქართველი ერის შემწყნარებლურ ბუნებას: „მე უცხოელი ვარ. სპარსებს იმოდენა ჰმართებს გურჯებისა, რომ ასი ათასმა თქვენისთანამ რომ ჩამოიხრჩოს თავი და სპარსელის ხსენებაც მოისპოს, ჩვენი ვალიდან მაინც ვერ ამოხვალთ, მიუხედავად ამისა, მე თქვენი ისტორიული მტერი და რუსეთის ქვეშევრდომი, თქვენს ქვეშევრდომს ვესარჩლები, ხოლო თქვენ, სპარსეთის გენერალ-გუბერნატორი, თქვენს უცოდველ ქვეშევრდომს ოდნავადაც არ იცავთ“. სპარსელ ითიმად ოდ-დოულის რცხვენია, მაგრამ სხვა გზა არა აქვს. მწერალი კი დასძენს: „ფიცხსა და სიმართლის მდევარს ქართველს და მოშლილი ირანის ლაყე შვილს ერთმანეთისა არ გვესმის“. სამაგიეროდ, კარგად ესმის უბრალო სპარსელისა, უძველეს ტრადიციებს რომ ინახავს. ქართველი ექიმის სამართლიანობა და უცხო ტომელის გამოსარჩლება სპარსელების აღტაცებას იმსახურებს. ბაზარში სიხარულით ხვდებიან და ხელს ართმევენ: „გურჯი აქიმბაშია, გურჯი!… ალაჰმა მშვიდობა მისცეს… ალაჰ იყოს მაგის შემწე… ალაჰ ონა ხეირ ვერსინ… ჩოხ საღოლ, აღა, ჩოხ! – მადლობელი ვართ, ბატონო, დიდი მადლობელი!“
როგორც მიხეილ ჯავახიშვილი წერს, დიდი სახელი ჰქონდათ მაშინ გურჯებს სპარსეთში. მოთხრობაში არც მთხრობელი და არც პერსონაჟი სპარსეთის კონკრეტულად არცერთ აგრესიას არ იხსენებენ. ქართველი ექიმის ტოლერანტობის ფონზე განსაკუთრებით იკვეთება ასურელი ყაშას, რუსი ეპისკოპოსისა და სპარსელი მმართველის შეუწყნარებლობა. ყაშა ამბობს: „უწმინდური „პერსიუკის“ წყალი ქრისტიანს არ დაელევა, ცოდვაა, დიდი ცოდვა“.
რუსებისგან განსხვავებით, ქართველს არ აქვს რაიმე პრეტენზია ურმიის მიდამოებზე, თუმცა: „იყო დრო, როდესაც ურმიის მიდამოებში ქართული რაშები, ტაიჭები და ქურანები ჭიხვინებდნენ და ჩვენი ალმებიც ჰბიბინებდნენ. ეხლა კი ამავე გზებს დონის ცხენები სთელავენ და სამფეროვანი ბაირაღები აჭრელებენ. მარადიულობისათვის და მსოფლიოს ტრიალისთვის განა სულ ერთი არ იყო?!“.
ამ მოთხრობის მიხედვით, ქართველი სწორედ მარადიულობის გადასახედიდან აფასებს მოვლენებს და ამიტომაც არ ემონება წარმავალ ღირებულებებს, ყველაზე მაღლა ჰუმანურ იდეალებს აყენებს და სიკეთეს საქმით ემსახურება. სიყვარული სიყვარულს რომ ბადებს, ეს კარგად წარმოჩნდება სპარსი ლამბალოს ქორწილში: „მალე გამოირკვა, რომ მე, შორეული გურჯი, და ის მდაბიო თათრები, თურმე ღვიძლი ნათესავები ვიყავით: რომ მე და ინით შეღებილი ჯალილები, თავმოპარსული რაზახები და სუნიანი ჯებრაილები სადღაც და ოდესღაც ერთად შევიზარდენით და იდუმალი მეგობრული ჯაჭვებით შევიჯაჭვენით. ვინ, როდის, რად ან როგორ გააბა ეს უხილავი სიმები – არც ეხლა მესმის. რას ელოდნენ დაშრეტილი სპარსები და თარაქამა თათრები ოდესღაც თავიანთივე ხელით დაწრეტილი ერთი მუჭა გურჯებისგან? შველას? არ შეგვეძლო. დაჩაგრულთა იდუმალ კავშირს? აგრე მგონია. თანაგრძნობასაც? ვგრძნობდი, მესმოდა“.
უსამართლო და სასტიკი ცემით სულამოხდილი ლამბალოს მამა მაშადი შურს იძიებს ბოროტ და სადისტ ყაშა ლაზარეზე (გველებს დააკბენინებს). მომაკვდავ ყაშასთან მისულ ექიმს ოდნავ გაუღიმებს. ექიმი მიხვდება ამ, ერთი შეხედვით, უადგილო ღიმილის არსს: „ერთმანეთის სათქმელი უსიტყვოდ გავიგეთ. მეც უნებურად გავიღიმე. რა მექნა? მეც თავდაპირველად ადამიანი ვარ, მერმე ექიმი და ბოლოს ქრისტიანი, ან ჯერ ქრისტიანი და შემდეგ ექიმი“.
მიხეილ ჯავახიშვილი შორსაა ეთნოცენტრიზმისგან, ამიტომაც მის შემოქმედებაში წარმოჩენილია, როგორც ქართველთა ღირსებები, ასევე ნაკლოვანებანი. მთავარი კი ისაა, რომ მისთვის შემწყნარებლობა ადამიანის ზნეობის საყრდენია.
