ქართულ ხელოვნებაში რომ „ვეფხისტყაოსანზე“ დიდებული და პოპულარული არაფერი შექმნილა, ყველანი ვთანხმდებით. საერთაშორისო არენაზე გასატანადაც რუსთველის პოემაზე მნიშვნელოვანი სხვა რა უნდა იყოს? დღემდე ამ პოემისა და მისი ავტორისადმი დაუოკებელი ინტერესი რომ არ განელებულა, ესეც ცხადია; რომ არასდროს შეწყვეტილა ჩხრეკანი „ვეფხისტყაოსნისა“, ვიცით. ის ამოუწურავი საბადოა და ყველა მკვლევარს აძლევს ახლის აღმოჩენის შესაძლებლობას. ასეთი პოპულარობისა და საზოგადოებრივი ინტერესის მიუხედავად, პოემის ფაბულა და ავტორის ვინაობა რომ დღემდე მისტიფიკაციად რჩება, სწორედ რომ უცნაური ამბავია.
ამჯერად თავი დავანებოთ ფაბულის მისტიფიკაციას და ვისაუბროთ ავტორის ვინაობასა და იმაზე, თუ რა და როგორ ვასწავლოთ ბავშვებს ამასთან დაკავშირებით. რამდენიმე წლის წინ მოსწავლეთა კონფერენციაზე, რომელიც ავტორიტეტული ჯგუფების მიერ იყო ორგანიზებული, მოსწავლემ გამოიტანა ნაშრომი რუსთველის ვინაობაზე. მას გულდასმით ჰქონდა შესწავლილი რუსთველის ვინაობასთან დაკავშირებული ყველა თეორია, წერილი თუ თვალსაზრისი, ყველა ვარაუდი დამოწმებული და განხილული იყო, თუმცა არ თქმულა მთავარი: რუსთველის საიდუმლო შექმნა რუსთველმა, წარმატებით შეინახა ეს საიდუმლო და ჩვენ დღემდე რეალურად მასზე არაფერი ვიცით, გარდა იმისა, რასაც ის საკუთარ თავზე ამბობს პოემის პროლოგსა და ეპილოგში. მან ოთხჯერ ახსენა სახელი რუსთველი, ასევე გვითხრა, რომ არის მესხი მელექსე, რომ უიმედოდ არის შეყვარებული თამარზე და მას უძღვნის თავის პოემას, შეფარვით აქებს თავისი გმირების სახით.
როცა ზემოხსენებულ კონფერენციაზე მოსწავლეს ვურჩიე, რომ რუსთველოლოგთა ვარაუდებთან ერთად სასურველი იქნება იმის გაცნობიერებაც, რომ რუსთველის ვინაობა საიდუმლოა, საგანგებოდ შექმნილი, რომ თუ ეს საიდუმლო 900 წელი საიდუმლოდ რჩება, თითქმის არ არსებობს შანსი მისი გახსნისა და დროა მივიღოთ, დავჯერდეთ იმ მისტიფიკაციებს, რაც პოეტმა შემოგვთავაზა. ამაზე კოლეგები შემეკამათნენ, თუკი საიდუმლოა, რატომ არ შეიძლება, რომ კვლევები გაგრძელდეს და ოდესმე ეს საიდუმლო გაიხსნასო? კითხვა ლეგიტიმურია, თუმცა მასზე პასუხად მხოლოდ ამის თქმა შემიძლია: აგერ თქვენ და აგერ მე, თუ ოდესმე ვინმემ ეს მისტიფიკაცია რეალური ამბებით გახსნას, მეც დამიძახეთ ან საფლავში ჩამომძახეთ!
როცა მეათე კლასში „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტზე ვმუშაობთ, ბუნებრივად ისმის ხოლმე კითხვები ავტორის ვინაობის გარშემო. ვთვლი, რომ ამ მიმართულებით მეცნიერული ჩხრეკები ამაო წყლის ნაყვაა და უმჯობესია მეცნიერება ხელოვნებით ჩავანაცვლოთ. ყური მივუგდოთ, როგორ აცოცხლებენ და გვაცნობენ რუსთველს ჩვენი მწერლები. ავტორის ვინაობაზე საუბრის დროს სასურველია მასწავლებელმა დაგეგმოს ერთი ან რამდენიმე გაკვეთილი იმაზე, თუ როგორ გააცოცხლა ქართულმა პოეზიამ რუსთველის საიდუმლო. მაშ, ასე: გაკვეთილის თემაა რუსთველის მისტიფიკაციები ქართულ მწერლობაში. შეგვიძლია მოვიძიოთ უამრავი უნიკალური ტექსტი, თუმცა ჩვენ შევარჩიეთ რამდენიმე განსაკუთრებული ნიმუში, ბავშვებსა და მასწავლებლებს შეუძლიათ ეს სია შეავსონ, გაამდიდრონ, მრავალფეროვანი წიაღსვლები მოსინჯონ. გარდა იმისა, რომ ეს ტექსტები მიგვანიშნებენ ჩვენი კლასიკოსების დამოკიდებულებაზე რუსთველისადმი, გვეხმარებიან, რომ საიდუმლო ამოვხსნათ ხელოვნების ენაზე, ამ ახალ ტექსტებზე მუშაობა ასევე საუკეთესო გზაა უცხო ტექსტების გაგებისა და ანალიზი უნარების განსავითარებლად. რუსთველის მისტიკა საოცარი ემოციებით გაგვიცოცხლეს ჩვენმა დიდმა პოეტებმა. ჩვენი გაკვეთილის თემა იქნება შემდეგი ტექსტების გააზრება:
- აკაკი წერეთლის „სიზმარი“;
- გიორგი ლეონიძის „მესხი ვარ“ და „ვეფხისტყაოსანს“;
- მიხეილ ქვლივიძის „იყო არაბეთს“.
აქვე დამხმარე რესურსის სახით მოგვაქვს ორი წერილი: კონსტანტინე გამსახურდიას „აპოლოგია რუსთაველისა“ და გრიგოლ რობაქიძის „შოთა რუსთაველი“. ინტერნეტში ნავიგაციის დროს მივაგენით მრავლისმთქმელ კარიკატურას, რომელიც იუმორისტულ ჟურნალ „ეშმაკის მათრახის“ #12-ში გამოუქვეყნებიათ 1916 წელს. კარიკატურა ეკუთვნის ქართულ მხატვრობაში ამ ჟანრის ფუძემდებელს, სამხატვრო აკადემიის პროფესორს, ლადო გუდიაშვილისა და ქეთევან მაღალაშვილის მასწავლებელს, ოსკარ შმერლინგს. მასზე გამოსახულნი არიან: რუსთველის მთარგმნელი რუსი პოეტი კონსტანტინ ბალმონტი, თვით რუსთველი, პაოლო იაშვილი და ვალერიან გაფრინდაშვილი. კარიკატურაზე რუსულად მიწერილია ბალმონტის სიტყვები: მიყვარს რუსთველთან დამეგობრებული გაფრინდაშვილი და იაშვილი. ამ დროს გაფრინდაშვილი და იაშვილი მხოლოდ ჯამბაზის წოწოლა ქუდებითღა თუ შესწვდებიან რუსთველს. ბალმონტი კი რუსთველთან „მოქიშპე“ გაფრინდაშვილ-იაშვილს გამომცდელად აკვირდება შორიდან. ცნობილია ბალმონტის პიეტეტი რუსთველის პოემისადმი, მან „ვეფხისტყაოსანს“ უწოდა „სიყვარულის ცისარტყელა, ცისა და მიწის შემაერთებელი ცეცხლოვანი ხიდი“. (იხ. ოსკარ შმერლინგის კარიკატურა ბმულზე: https://niamorebi.ge/gafrindashvili/შოთა-რუსთაველი-პაოლო-იაშ/). მართალია, იაშვილსა და გაფრინდაშვილს კი არასდროს გამოუმჟღავნებიათ რუსთველთან ქიშპის მკვდრადშობილი იდეა, თუმცა ამ კარიკატურამ კარგად ამხილა ქართულ მწერლობაში ცნობილი ზოგიერთი ავტორის სიშმაგე რუსთველთან მიმართებაში, რომელზე საუბარიც ახლა შორს წაგვიყვანს, თუმცა ერთი სტატიისა და ერთი გაკვეთილის თემადაც გამოდგება და ამ თემის ფართოდ გასავრცობადაც.
აკაკი წერეთლის ლექსი „სიზმარი“ უთუოდ უთუოდ უნდა გავიგოთ, როგორც „ახალი მითოსი“ რუსთველის საიდუმლოს ახსნის გზაზე. სათაურის პოეტიკაც მეტყველია. რუსთველი მართლაც სიზმარს ჰგავს, მისტიკაა. მწერალმა სწორედ ის წარმოიდგინა, რასაც რუსთველი გვიყვება პოემის პროლოგში. ზის თამარი, ზურგით უდგანან ქალები, რომელთა პროტოტიპადაც ის ყველა დროის პოეტების მეფეს წარმოუდგენია, მოდის რუსთველი და მოწიწებით უძღვნის პოემას თამარს, რომელიც ტირის მადლიერების უკმარისობას განიცდის და მომავალს მიანდობს რუსთველის აღიარებას, ხოლო მომავალში რა ხდება? არ დაგვავიწყდეს, რომ ლექსი 1898 წელს დაიწერა და ცარისტული იმპერიის მარწუხებში დამონებული ქვეყნის რეალობაზე აკაკის მხოლოდ ამ სიტყვების თქმა შეეძლო: „მე კი დავრჩი… შემეშინდა!.. მიმოვავლე გარს თვალები და რა ვნახე იმათ ნაცვლად?!.. სხვა ხალხი და სხვა ქალები!.. არც თამარი, არც თინათინ, აღარც ნესტან-დარეჯანი!… აღარცერთს არ ეტყობოდა ქართველობის რამ ნიშანი!“.
ამ ლექსის წყალობით აკაკიმ ორი კურდღელი მოინადირა: ისიც გაუმხილა ქართველობას, თუ როგორ უნდა დავინახოთ რუსთველი და მისი მუზა და მეორე – ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის სათქმელიც ითქვა მისთვის ჩვეული მკვახე ენით, რომ ქართველობის ნიშან-წყალი დაკარგა ჩვენმა ხალხმა, დაშორდა სახელოვან წარსულსა და წინაპრებს, რაც ეროვნული ტრაგედიაა, გასააზრებელია და საშველიც მოსანახი.
რუსთველს ბევრი მკვლევარი და მაქებარი ჰყავდა, მაგრამ გიორგი ლეონიძე მათ შორის გამორჩეულია. ბავშვებს ვაცნობთ, რომ ის წლების მანძილზე გახლდათ შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის დირექტორი, რუსთველის მკვლევარი და „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის დამდგენი კომისიის წევრი. მისი შემოქმედება გაჯერებულია რუსთველის სამყაროსადმი სიყვარულით, ამ სამყაროს ავტორი ახალი პოეტური ხედვით აცოცხლებს, მის ლექსებში ილანდება უამრავი ალუზია „ვეფხისტყაოსნიდან“. ლეონიძის პოეტური ენა უნიკალური, უმდიდრესი და ორიგინალურია. მისი ლექსი „ვეფხისტყაოსანს“ ავტორის სათაყვანო პოემისადმი მიძღვნილი სახოტბო ნაწარმოებია, მასში საოცარი პოეტური ხატებით, ხატოვანი მეტაფორებითა და ეპითეტებით ახსნილია როგორც პოემის სიდიადე, ისე ავტორის მისტიკური სული. აი, ისიც: „წიგნო, წინ მიუძღვებოდი ხალხს უკვდავების ნაღარით; შენ გწერდა დიდი რუსთველი, თავს ოქროგადანაყარი. შენ გწერდა ცისკრის კამკამი, ხევთა ხმა ზვავის ზრიალი; შენს კალამს ორბი ჰზიდავდა, ტყავს ― ვეფხი თანაზიარი. შენ გწერდა ქალის წამწამი, ვაჟკაცის მკერდი გმირული, შენ ხალხი გწერდა მხედარი, ბრძოლით გულამოკირული“.
თუკი ჩვენ ბავშვებს ვასწავლით რომ პოეტური ხედვა, ლირიკულ სახეებში კოდირებული სათქმელი ისეთივე საუკეთესო გზაა სამყაროს, ადამიანის, მოვლენათა არსის ან თუნდაც ხელოვნების ქმნილების შესაცნობად, როგორც მეცნიერული ხედვა, ამით ხელს შევუწყობთ პოეტური აზროვნების განვითარებას.
რუსთველზე ყველაფერს ამბობს გიორგი ლეონიძის ლირიკული ლექსი „მესხი ვარ!“ ვერცერთი მეცნიერული კვლევა ისე შთამბეჭდავად და ემოციურად ვერ წარმოაჩენს რუსთველს, როგორც ამ ლექსში გაცოცხლებული ლირიკული გმირის მხატვრული სახე. აი, საოცარი ნიმუში იმისა, თუ როგორ შეიძლება ალიტერაციებითა და მეტაფორებით შეუცნობლის შეცნობა, მისტიკური ბურუსის ნათელყოფა: „მესხი ვარ! ვანთე მე სხივი, მესხმა შესხმა ვსთქვი ახალი, მტერი დამესხა, დავძლიე, ვიყავი სახელმაღალი. მესხმა დავასხი ვენახი, კლდეებში ვკვეთე ტაძარი, წიგნი დავწერე ვეფხვისა, შიგ სიყვარული დავძარი!“.
პოემის პროლოგის მე-12-მე-19 სტროფებში რუსთველი გვიხსნის შაირობის, ანუ პოეზიის ბუნებასა და ლექსის ტიპებს. ამ რამდენიმე სტროფით ის გვთავაზობს მთელ ტრაქტატს, სადაც ლაკონურად, მწყობრად ახსნილია პოეტის შეხედულებები პოეზიის ფილოსოფიურ ხასიათზე. თანამედროვე მეცნიერება არ დაეთანხმება რუსთველს იმაში, რომ „შაირობა სიბრძნისაა ერთი დარგი“, ანუ ფილოსოფიაა, რადგან ფილოსოფია მეცნიერებაა სამყაროს შემეცნების შესახებ, ხოლო პოეზია – ხელოვნება, მაგრამ აქ რუსთველი გულისხმობს, რომ პოეზიაც ისევე უნდა ემსახურებოდეს სამყაროს შემეცნების იდეას, როგორც – ფილოსოფია. ლეონიძის მოცემული ლექსი სწორედ ამგვარი ფილოსოფიური ჭვრეტის საუკეთესო ნიმუშია, მაჩვენებელი იმისა, თუ როგორ შეგვიძლია პოეტური თვალით დავინახოთ ყველა საიდუმლო.
რუსთველისადმი მიძღვნილ პოეტურ ტექსტებში გამორჩეულია მიხეილ ქვლივიძის „იყო არაბეთს“. ეს ლექსი ნიმუშია იმისა, თუ როგორ შეიძლება მინიმალისტური ენით, უმარტივესი, სადა პოეტური სახეებითა და მინიშნებებით, კოდური ფრაზებით ამოიცნო რუსთველის ვინაობის პოეტური მისტიფიკაცია. თავი რომ დავანებოთ იმას, თუ რა ვარაუდები გვსმენია რუსთველის ვინაობის შესახებ, მიხეილ ქვლივიძის ლექსის ერთი პაწაწინა სტროფი პასუხობს ყველა კითხვას რუსთველის საიდუმლოს შესახებ: „იყო არაბეთს“… არაბეთს არა ყოფილა არავინ! საქართველოში იმხანად ხელმწიფედ გვყავდა თამარი“… აქ სადად და გენიალურად გაცხადებულია რუსთველის ვინაობისა და პოემის ფაბულის მისტიფიკაციის მთელი საიდუმლო.
მოსწავლეთა დიდ მოწონებას იმსახურებს კონსტანტინე გამსახურდიას ესე „აპოლოგია რუსთაველისა“, სადაც სიტყვის დიდოსტატი ჩვეული ჯადოქრული გამომსახველობით წერილის შესავალშივე წვდება რუსთველის საიდუმლოს. შენდობას ვითხოვ ვრცლად ციტირებისთვის, მაგრამ ჩემი წერილის პათოსს სხვა ვერაფერი გამოხატავს ისე ზუსტად და ამავე დროს უმაღლესი ლირიზმით, როგორც პოეტური პროზის ოსტატის ეს სიტყვები: „შვიდი საუკუნის მანძილზე იდგა ბნელში ქართული პოეზიის იგავმიუწვდომელი ორფეოსი, პოეტთა შორის ბრძენი უდიდესი, ბრძენთა შორის მოძღვართ-მოძღვარი. არცერთ სახლს ამშვენებს მისი სახელის მემორიული დაფა, არც რომელიმე აკადემიის წევრად აურჩევიათ იგი ოდესმე, არც თუ დაფნითა და მუხის ფოთლებით შეუმკიათ მისთვის შუბლი თანამედროვეთ. იგი ხელიდან გასხლტომია მემატიანეთა ყურადღებას და ვინ იცის, ბიოგრაფები შესძლებენ თუ არა თარიღების სალტეში მოაქციონ ოდესმე მისი აქ მოსვლის და იდუმალი გაუჩინარების ამბავი, ხოლო ქმნილება მისი დღესაც სძევს ჩვენს წინაშე, როგორც უპირატესი თავკიდური ქართული პოეტური კულტურისა, მომდევნო თაობათა პოეტებისათვის გარდაუვალი ბარიერი, ენათმეცნიერთათვის თავსამტვრევი საგანი, ისტორიკოსთათვის გამოუცნობელი მეტეორიტი… უნებლიე სურვილი მებადება მაინც, მისი უცნაური ცხოვრების გაუშიფრავი ლეგენდა მარადჟამს შერჩეს ქართველი ხალხის მეხსიერებას, როგორც უჩვეულო რამ ნათელის გაელვება საუკუნეთა უმთვარო ღამეში“.
ამ ციტატის უკანასკნელი ფრაზა გახლავთ სწორედ ჩვენი წერილის მთავარი სათქმელიც, „გაუშიფრავი ლეგენდა შერჩეს ქართველი ხალხის მეხსიერებას!“. გაუშიფრავი ლეგენდები, ამოუცნობი საიდუმლოებანი, მისტიკური საბურველები, ვფიქრობ, ისევე კვებავენ, ამშვენებენ და ატკბობენ ჩვენს სულებს, როგორც მეცნიერული ცოდნა, ან ხელშესახები, მატერიალური სიკეთეები, რომლებიც უხვად დაუგროვებია ცივილიზებულ კაცობრიობას.
