პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

სამი საშობაო მოთხრობა

ყველა რელიგიურ დღესასწაულში ყოველთვის სიკეთის, სიყვარულისა და თვითჩაღრმავების იდეაა ჩადებული, მაგრამ ალბათ თქვენც ჩემსავით ფიქრობთ, რომ ყველაზე, ყველაზე კეთილი დღესასწაულია შობა. ქრისტეს შობა ასოცირდება მოწყალებასთან, სიკეთესთან, ცვლილებებთან, სიახლეებთან.

მეცხრე კლასის ლიტერატურის პროგრამით გათვალისწინებულია ნიკო ლორთქიფანიძის იმპრესიონისტული ჩანახატები, მინიატურული პროზის შედევრებად აღიარებული „საშობაო მინიატურები“, რომლებიც არასდროს კარგავს აქტუალობას. ეს ჩანახატები ბავშვებს დააფიქრებს სიკეთის, ნოსტალგიის, თანალმობის, ეროვნული თვითშეგნების უკვდავ თემებზე. ამავე დროს შეუძლებელია მასწავლებელმა ამ ტექსტებზე მუშაობის პროცესში ლიტერატურული პარალელების სახით არ ჩართოს შობის თემებზე შექმნილი პარალელური ტექსტები.

ჩვენ მიერ მოძიებულ საშობაო ტექსტებს შორის ბავშვებმა რამდენიმე გამოარჩიეს და სინთეზირების უნარების განსავითარებლად გამოვიყენეთ შემდეგი ნაწარმოებები: ვაჟა-ფშაველას პოემა „საშობაო ამბავი“ და მისივე „საშობაო მოთხრობა“, სადაც მწერალმა ფშავის ეთნოგრაფია გააცოცხლა, თეოდორ დოსტოევსკის უსაზღვრო ტრაგიზმით ნასაზრდოები „საშობაო მოთხრობა“, ჩარლზ დიკენსის საშობაო მოთხრობების სერიის შედევრი „საშობაო სიმღერა“, ო’ჰენრის ცნობილი ნოველა „საშობაო საჩუქარი“ და პოლ ოსტერის „ოგი რენის საშობაო ამბავი“.

„ღმერთმა დალოცოს ყოველი ადამიანი!“ – იტყვის ჩარლზ დიკენსის „საშობაო სიმღერის“ გმირი, წრიპა ტიმ კრაჩიტი და მოთხრობაც ამ ფრაზით დასრულდება. დიახ, ყველა ეპოქის მხატვრული ტექსტების მთავარი თემა ყოველთვის იყო, არის და იქნება – ადამიანი! თავისი ვნებებით, მშვენებით, დაცემით, აღდგომით… ტიმ კრაჩიტისთვის შობა იმედისა და რწმენის დღეა, ადამიანთა გაკეთილშობილების დღეა, ამ იმედით ეუბნება ის მამას: „იმედი მაქვს, ხალხმა ეკლესიაში დამინახა და რადგან ხეიბარი ვარ, ჩემს შემხედვარეს, ამ შობა დღეს გაახსენდებოდათ ის, ვინც დავრდომილებს ფეხზე აყენებდა და ბრმებს თვალს უხელდა“…

„ხანდახან რა სჯობია ბავშვად ყოფნას და როდის, თუ არა შობას, რომლის უძლეველი დამფუძნებელიც ბავშვი იყო,“ – გვეტყვის ჩარლზ დიკენსი „საშობაო სიმღერაში“. ამ სიტყვებმა შთაგვაგონა მე და ჩემი მოსწავლეები, როცა საშობაო ტექსტების ესთეტიკასა და მოტივებზე ვსაუბრობდით.

ამ წერილში საუბარი გვექნება ონლაინ-გაკვეთილებზე საკლასო დისკუსიების თემატური ვარიაციების გარშემო საშობაო ტექსტებთან მიმართებაში. ნიკო ლორთქიფანიძის „საშობაო მინიატურების“ პროლოგად და ეპილოგად გვევლინება დაუვიწყარი რეფრენი: „იქ, სადღაც შორს, ბეთლემში, ცხრამეტი საუკუნის წინათ, ცამოჭედილ ღამეს მღვიმეში დაიბადა იესო, ძე ქალწულის მარიამისა, მაშვრალთა იმედი და ნუგეში, ტანჯვის შემამსუბუქებელი, სიკვდილითა სიკვდილისა დამთრგუნველი… აქ კი… დღეს…“ ამ სიტყვებში ცნაურდება შობის თემაზე შექმნილი მოთხრობების მთელი პათოსი… ყველა პარალელურ ტექსტში, რომელიც შევარჩიეთ დისკუსიისთვის, თემატური მეინსტრიმი დაკავშირებულია სამ პრობლემასთან:

  1. სოციალური სიდუხჭირე;
  2. ქრისტესმიერი თანალმობა;
  3. ქრისტეს მაგალითის ძალით პერსონაჟის მეტამორფოზა და კათარზისი.

გადავწყვიტეთ უპირველესად ამ ტექსტებს შორის პარალელური იდეურ-თემატური აქცენტები გამოგვეკვეთა და ისინი ასე დავაჯგუფეთ:

ტექსტები, სადაც გაუსაძლისი სოციალური სიდუხჭირე აისახება:

I პარალელი – ნიკო ლორთქიფანიძის „საშობაო მინიატურები“ და თეოდორ დოსტოევსკის „საშობაო მოთხრობა“

„საშობაო მინიატურების“ ციკლის ორ ნაწარმოებში – „სარეცელზე“ და „ბრმა თერძი“ ქართველი მწერალი ჩვეული იმპრესიონისტული სტილით, მინიმალისტურად და ტევადი ფრაზებით, აღწერს გულის გამგლეჯ ისტორიებს მეოცე საუკუნის დასაწყისის სოციალური პრობლემებზე. სულისშემძვრელია მომაკვდავი შვილის სარეცელთან მყოფი უმწეო და სასოწარკვეთილი დედის ტრაგედია, ასევე უმუშევრად დარჩენილი, დამშეული ოჯახის მამის, ბრმა თერძის, ლევანას,  ტკივილი და ტანჯვა იმის გამო, რომ შვილის ყოლაც კი ამ სასტიკ საუკუნეში დანაშაულია, თუკი მისი გამოკვებაც კი არ შეგიძლია. ეს უკვე ნაცნობი ტკივილია ნ. ლორთქიფანიძის მინიატურების წაკითხვის შემდეგ და როცა დოსტოევსკის მივუბრუნდებით, ჩემი მოსწავლეები აღნიშნავენ, რომ მისი მოთხრობის გმირი ბიჭუნას ხვედრი გულის გამგმირავია. შობას მას დედის თბილი და მომღიმარი სხეულის, მისი ხელით გამომცხვარი ნამცხვრების ნაცვლად საყვარელი ადამიანის გაყინული ცხედარი ერგო, პატარა ბიჭმა ვერც კი გააცნობიერა სიკვდილი, ხოლო ქუჩაში გასულს არავინ გაუღო კარი და არ გაუწოდა მზრუნველი ხელი… შიმშილითა სიცივით გაწამებულ პატარას ჩაეძინა და… ფანტასმაგორიულად განათებულ სივრცეში ბედნიერ პატარას უთხრეს, რომ „ეს ქრისტეს ნაძვის ხეა, შობას ქრისტე მუდამ დგამს ნაძვის ხეს იმ ბავშვებისთვის, ვისაც დედამიწაზე არ ჰქონდა ის“…

ბავშვები ასკვნიან, რომ XIX და XX საუკუნეების ქართული და რუსული რეალობა ძალიან გავს ერთმანეთს… ბოლოს და ბოლოს, საქართველო ხომ 1910 წელსაც, როცა ნიკო ლორთქიფანიძე დასტიროდა ადამიანთა ტრაგედიებს და „საშობაო მინიატურებს“ წერდა, ჩვენი სამშობლო ჯერ კიდევ რუსეთის განუვითარებელი იმპერიის ტყვე იყო… ასევე იხსენებენ ამავე ავტორის ნოველას „ტრაგედია უგმიროთ“, რომელიც ეპოქის დოკუმენტია ისევე, როგორც ფრანგი მწერლის, ოქტავ მირბოს ნოველა „მუქთამჭამელები“.

აღსანიშნავია, რომ თეოდორ დოსტოევსკის „საშობაო მოთხრობის“ ფინალური სიტყვები ნიკო ლორთქიფანიძის „საშობაო მინიატურების“ ზემომოყვანილ რეფრენს წვეთი წყალივით ჰგავს იდეურად:  „და მაინც, რატომ გამოვიგონე ამგვარი ამბავი, რომელიც სულაც არ ჰგავს ჭკვიანურად დაწერილ, ჩვეულებრივ, თანაც მწერლის დღიურს? საქმე ისაა, რომ ეს მართლაც შეიძლებოდა მომხდარიყო, – ის, რაც სარდაფსა და დაჩეხილ შეშასთან მოხდა, ხოლო ქრისტეს ნაძვის ხესთან დაკავშირებით არც კი ვიცი რა გითხრათ, შეიძლებოდა ასეთი რამ მომხდარიყო? მაგრამ რომანისტიც ხომ იმისთვის ვარ, რომ გამოვიგონო?“

II პარალელი – ვაჟა-ფშაველას „საშობაო ამბავი“ და ო’ჰენრის „საშობაო საჩუქარი“

ვაჟა-ფშაველას ნაკლებად ცნობილი პოემა „საშობაო ამბავიც“, როგორც ნიკო ლორთქიფანიძის „საშობაო მინიატურები“, 1910 წელს დაიწერა, იმ წელს, როცა ნოველის დიდოსტატი ო’ჰენრი გარდაიცვალა. შობის თემებზე შეთხზულ უკვდავ ტექსტებზე საუბრისას ვასკვნით, რომ ვხვდებით არა მხოლოდ ლორთქიფანიძისა და დოსტოევსკის ნაწარმოებების მსგავს პესიმისტურ ტექსტებს, მამხილებელ პათოსს, სამყაროს უსამართლოდ მოწყობაზე ხაზგასმას, არამედ – იმედიან, სულიერებით, სიყვარულითა და ჰუმანიზმით გამთბარ ნაწარმოებებს, სადაც სიღარიბე ადამიანებს ხელს არ უშლით, რომ გასცენ, აკეთონ სიკეთე, მოიფიქრონ დაუვიწყარი საშობაო საჩუქრები. ო’ჰენრი თავისი მოთხრობის ფინალში იტყვის: „მოგვები ის ბრძენკაცები იყვნენ, რომლებმაც პატარა იესოს ბაგაში მიართვეს საჩუქრები. სწორედ მათ ჩაუყარეს საფუძველი საშობაო საჩუქრების მირთმევის ხელოვნებას. მათი საჩუქრებიც უდავოდ მათსავით ბრძნული იყო. მე თქვენ იმ ორი სულელი ბავშვის ამბავი მოგითხრეთ, რომლებმაც უჭკუოდ გაიღეს ერთმანეთისათვის ყველაზე დიდი ძვირფასეულობები. თუმცა, ისიც უნდა ვთქვა, რომ, მათ შორის, ვინც კი საჩუქრებს გასცემს, ისინი ყველაზე გონიერნი აღმოჩნდნენ. ჭეშმარიტად ბრძენია ყველა ადამიანი, ვინც ასევე გასცემს და იღებს საჩუქრებს. ისინი მოგვები არიან“…

ეს სიტყვები ეძღვნებათ ჯიმის და დელას, ამაღელვებელი სიყვარულით დაკავშირებულ წყვილს, რომელთაც საყვარელი ადამიანისთვის ემეტებათ ყველაზე ძვირფასი, რაც კი რამ აბადიათ, თუმცა არ ვიცი, რამდენად შეგვიძლია ისინი შევადაროთ ბიბლიურ მოგვებს, ხოლო ვაჟას პოემის გმირი გეგენა ნამდვილად ქრისტესმიერი სიყვარულით გასხივოსნებული პერსონაჟია, რადგან უღარიბესი გეგენაც და მისი ოჯახის ყველა წევრიც მზადაა გაიღოს უცხო სტუმრისთვის ყველაფერი, რაც კი რამ აბადიათ… საშობაო ამბების მთავარი მოტივიც სწორედ ესაა – უნაპირო ქრისტესმიერი სიყვარული, რომელიც ჩვენსავე სულს ამზიანებს და ალაღებს, გვაძლიერებს მორალურად და გვზრდის პიროვნულად… სტუმარი თვით ქრისტეა და ამ სიკეთისთვის გეგენას ოჯახს ეძლევა ყველაფერი. ვაჟა იმედიანია. მისი პოემა სასარგებლო ტექსტია ასევე კონტრასტული პარალელისთვის, რომლის გამოსახვა ვენური დიაგრამის დახმარებით უაღრესად საინტერესო აქტივობაა. სოციალური თანალმობა და მისი დეფიციტი ვაჟას გეგენას და ჩარლზ დიკენსის უკვდავი გმირის, ებენეზერ სკრუჯის სახეების მიხედვით.

მოცემულმა სქემამ წარმოაჩინა პერსონაჟის სახეზე დაკვირვების უნარ-ჩვევები. მოსწავლეები აღიარებენ, რომ კონტრასტი ყოველთვის უფრო მკვეთრად წარმოაჩენს ორი დაპირისპირებული სახის იდეურ სიღრმეს. საერთო ნიშან-თვისებების ნაწილში სკრუჯი გეგენას ენათესავება მეტამორფოზის შემდეგ, ხოლო პერსონაჟის სულში მომხდარი ძვრები, მისი გარდაქმნა, ახლებური ხედვა ყოველთვის იწვევს მოსწავლეთა განსაკუთრებულ ინტერესს.

საშობაო ნაწარმოებებზე მუშაობის ბოლო, ყველაზე საინტერესო ნაწილი იქნება გმირის მეტამორფოზა, როგორც უაღრესად დამაინტრიგებელი, ჩამაფიქრებელი და ემოციური მხარე ტექსტში. ჩვენი ინტერესი გამოიწვია ამ ორი გმირის სახელთა ეტიმოლოგიამაც. სკრუჯის სახელი ებენიზერ ჩარლზ დიკენსმა ისესხა ბიბლიიდან და პირდაპირი თარგმანით ნიშნავს „დახმარების ქვას“. როგორც „საშობაო სიმღერის“ ნიკოლოზ ალექსიძისეული თარგმანის სქოლიოშია აღნიშნული (ჩარლზ დიკენსი, საშობაო სიმღერა, გამომცემლობა პალიტრა L, რედაქტორი ირმა ჩინჩალაძე, თბილისი, 2019, გვ. 27), დიკენსს ეს სახელი თავისი გმირისთვის შემთხვევით არ დაურქმევია, რადგან მისი ებრაული მნიშვნელობა თავის თავში მოიცავს სკრუჯის გარდასახვის ამბავს. ვფიქრობთ, არ არის შემთხვევითი ვაჟას გეგენას სახელის წარმომავლობაც. ის ფონეტიკური ასოციაციით „გეენას“ მოგვაგონებს, ხოლო ეს სიტყვა არამეულ, ებრაულ და არაბულ ენებში, ბიბლიასა და ყურანში, ქრისტიანობასა და იუდაიზმში აღნიშნავს მიწიერ ჯოჯოხეთს. გეგენა, რომელიც „ღარიბი არი, როგორც ზამთარში მინდორი“, სიყვარულსა და იმედს მაინც არასდროს კარგავს. პოეტი მას ასე გვიხატავს: „წამს მოსვენება არა აქვს გეგენას, წელში მოხრილსა, ცოდვას არ იზამს არაფერს, ღმერთი აშინებს ძალიან, ლოცულობს გულ-მხურვალედა, დროს რომ იხელთებს, სცალიან. ღარიბებისა ღვთის მიმართ მას ესმის აურ-ზაური,  თვით არ ემდურის, თუნდ წლამდე ვერსად იშოვოს შაური“… ამგვარი იობის მოთმინება გეგენას ქრისტიანულ მორალში გვარწმუნებს, მიწიერმა ჯოჯოხეთმა ვერ გაბზარა გმირის სული, რის საპირისპიროც არის სკრუჯი, თუმცა ვიქტორიანული ეპოქის დიდმა მთხრობელმა თავისი გმირის მეტამორფოზით განავრცო ფრანგი წინამორბედის, ონორე დე ბალზაკის „გობსეკში“ წამოჭრილი თემა. ცნობილია, რომ დიკენსი განიცდიდა ბალზაკის გავლენას და აი, მან გობსეკის მონათესავე სული მკვდრეთით აღადგინა. თუ გობსეკი საკუთარ სიძუნწე-სიხარბეში იხრჩობა, სკრუჯი ახერხებს ბოროტ ბუნებაზე გამარჯვებას. ჩემმა მოსწავლეებმა ისიც აღმოაჩინეს, რომ ინტერნეტში მოძიებულ ვიზუალურ რესურსებში სკრუჯისა და გობსეკის სახეებს იდენტურად გამოსახავენ. გრძელი ცხვირით, წაგრძელებული წვრილი ნიკაპით, ბოროტად მოელვარე თვალებითა და ნავსი მზერით. რეჟისორ რობერტ ზემეკისის მიერ დიკენსის მოთხრობის მიხედვით 2009 წელს გადაღებულ  ფილმშიც, სადაც ებენიზერ სკრუჯის როლს ჯიმ ქერი განასახიერებს, კინოგმირი სწორედ ასე გამოიყურება. ფილმის ნახვა საინტერესო საშინაო დავალებაა.

შობის თემაზე შეთხზულ ქმნილებებს შორის საუკეთესოდ ვაღიარეთ თანამედროვე ამერიკელი მწერლის, აბსურდისა და ეგზისტენციალური თემების დიდოსტატის, პოლ ოსტერის „ოგი რენის საშობაო ამბავი“, რომელიც, მცირე მოცულობის მიუხედავად, დისკუსიისთვის წარმოუდგენლად მდიდარ მასალას იძლევა. ამ მოთხრობამ საშუალება მოგვცა დავკვირვებოდით, თუ რამდენად იცვლება ეპოქების მიხედვით საშობაო თემატიკისადმი ავტორთა მიმართება. ეს ცვლილებები ასე გამოვსახეთ:

XIX საუკუნის I და II ნახევარი ტრაგიზმის გამოსახვა
XIX საუკუნის II ნახევარი პიროვნების გარდაქმნა
XX საუკუნის I ნახევარი იმედისა და რწმენის გაჩენა
XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან ფილოსოფიური ხედვა

 

„ოგი რენის საშობაო ამბავი“ მრავალპლანიანი ტექსტია. აქ დასმულ იდეურ აქცენტებს შორის გამოიკვეთა ადამიანის მარტოსულობის, სამყაროზე დაკვირვების, ქურდობის, როგორც მწვავე მორალურ-ეთიკური პრობლემის, შობის, როგორც სიკეთისა და მოწყალების დღის თემები. ოგი რენი, ერთი შეხედვით არაფრით გამორჩეული ტიპი, ხიბლავს პოლ ოსტერს, რომელიც მოულოდნელად ტექსტში პერსონაჟადაც იქცევა ისე, რომ საკუთარ სახელსაც კი არ ცვლის, უპირველესად ადამიანებისადმი მიმართებით. ის ყველაზე უცნაური გმირია იმით, რომ 15 წელი ქალაქის ერთ წერტილს ერთსა და იმავე დროს, გამთენიისას უღებდა ფოტოს, რათა ამ წერტილიდან კოსმიური უსასრულობისა და სრულქმნილების მიკრომოდელი აესახა, ღრმად ჩაკვირვებოდა და „წაეკითხა“ ბევრი ისეთი რამ, რასაც ყოველდღიური რუტინით დაბრმავებული ადამიანები ხშირად ვერც კი ვამჩნევთ. ამგვარი ფილოსოფიური ხედვის თემები შესაძლოა ვინმეს ნაადრევი მოეჩვენოს მეცხრე კლასისთვის, თუმცა „საშობაო მინიატურების“ შემდგომი თემატური ბლოკი ლიტერატურის პროგრამით გახლავთ „ადამიანი საკუთარი თავის ძიებაში“, რომელიც იხსნება ყველა დროის უბრწყინვალესი შედევრით, ოთარ ჭილაძის ლექსით „ადამიანი გაზეთის სვეტში“. ამ ნაწარმოებს თანამედროვე მხატვრულ ბიბლიას ვუწოდებდი თამამად. ოგი რენი ნამდვილად ენათესავება ოთარ ჭილაძის კრუს ხიმენესს მოყვასისთვის თავგანწირვის უნარით. ოგის შეუძლია მარტოსული, მიტოვებული მოხუცი ბრმა ქალის თამაშს აჰყვეს და მას უკანასკნელი შობა გაუფერადოს, ხოლო საშობაო თემაზე შეკვეთილი მოთხრობის წერის აბსურდულობით აწრიალებულ მწერალს ინსპირაცია მისცეს, მოუთხროს ისეთი საშობაო ამბავი, რომელიც დელიკატესების ბარში თხრობის დროსაც კი უკვე დასრულებული ქმნილებაა. მართალია, გაუგებარია, ნამდვილია ის თუ გამოგონილი, მაგრამ ლიტერატურის ჯადოსნური სამყაროსთვის ხომ ამას არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს… გამოგონილი და სრულიად დაუჯერებელი ამბები აქ ნამდვილზე ნამდვილი ხდება! როგორ? მარტივად! – სიტყვის მაგიის ძალმოსილებით…

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი