უძველეს ცივილიზაციებში წიგნიერება პიქტოგრამებისა და სასცენო კოლაჟების ამოკითხვას, ამ გამომსახველობითი ფორმებით წარმოდგენილი ინფორმაციის დამუშავებასა და გააზრებას მოითხოვდა. შუმერულ და ასურულ ცივილიზაციებში ამ უნარ-ჩვევას მხოლოდ მეცნიერთა და სასულიერო პირთა მცირერიცხოვანი ჯგუფი ფლობდა. მოგვიანებით, კლასიკურ საბერძნეთსა და რომში, წერა-კითხვა და საბაზისო მათემატიკური კომპეტენცია საზოგადოების შეძლებული ფენის პრივილეგია გახდა. შემდეგ, შუა საუკუნეების ევროპაში, სასულიერო სწავლების გავრცელებას, რენესანსსა და ბეჭდვითი ტექნიკის განვითარებას წერა-კითხვის მცოდნეთა რაოდენობის მატება მოჰყვა, მე-19 და მე-20 საუკუნეებში კი მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში სავალდებული სასკოლო განათლების პოლიტიკამ წერა-კითხვის ფართო მასებში გავრცელება მოიტანა.
ტრადიციული განსაზღვრების თანახმად, წიგნიერება წერილობითი და სამეტყველო ენის აქტიურად და პასიურად ფლობას _ წერა-კითხვის, მოსმენისა და საუბრის უნარს _ მოიცავს. წიგნიერების ტრადიციული ფორმის, წერა-კითხვის უნარის ცნება რამდენიმე ქვეუნარს აერთიანებს, მათ შორის _ ფონოლოგიის ცოდნას, ფონეტიკას, ლექსიკას, ტექსტის გააზრებას.
უკანასკნელ საუკუნეებში თავჩენილმა განვითარების ტენდენციებმა, განსაკუთრებით _ აკადემიურ და სამეცნიერო სფეროებში, წიგნიერების ტრადიციული ცნების გადააზრება და გამდიდრება, წიგნიერების სტანდარტების დახვეწა განაპირობა. პირველ რიგში, მოკლედ გავეცნოთ, განვითარების რა ეტაპები გაიარა წიგნიერების ცნებამ და წიგნიერების რა ფორმები გაჩნდა განვლილი საუკუნის განმავლობაში, ბოლოს კი განვიხილოთ, რა გავლენა მოახდინა საინფორმაციო და სატელეკომუნიკაციო ტექნოლოგიებმა, კომპიუტერისა და ინტერნეტის გავრცელებამ წიგნიერების ფორმების გარდაქმნაზე, წიგნიერების ხარისხზე.
მეოცე საუკუნის განმავლობაში გლობალური მობილობის ზრდამ, მიგრაციისა და ემიგრაციის, დროებითი გადაადგილების, ტურიზმის, სამსახურებრივი საერთაშორისო ვიზიტების მაჩვენებლების ჩათვლით, ისევე როგორც მსოფლიო ეკონომიკური და პოლიტიკური კავშირების გააქტიურებამ, წიგნიერების სამ ახალ სახეს დაუდო სათავე: კულტურულს, მულტიკულტურულსა და ბილინგვურს.
კულტურული წიგნიერება კულტურათაშორისი მსგავსებებისა და განსხვავებების, ტრადიციების, ღირებულებების, წეს-ჩვეულებების გაცნობიერებას და დაფასებას გულისხმობს, ხოლო მულტიკულტურული _ რამდენიმე კულტურის შემეცნებას და მულტიკულტურულ გარემოში ფუნქციობის უნარ-ჩვევებს. სწორედ მულტიკულტურული წიგნიერება ედება საფუძვლად წიგნიერების კიდევ ერთ ახალ სახეს _ ბილინგვურ წიგნიერებას, რომელიც რამდენიმე ენაზე წერა-კითხვისა და სრულყოფილი ფუნქციობის აუცილებლობას წარმოადგენს.
თანამედროვე, გლობალიზებულ სამყაროში მსოფლიოს მოსახლეობის აბსოლუტურ უმრავლესობას ერთხელ მაინც ჰქონია რაიმე სახის ინტერაქცია სხვა ქვეყნისა თუ კულტურის წარმომადგენელთან. რაც შეეხება რეგულარულ კულტურათაშორის ურთიერთობებს, ზუსტი სტატისტიკა უცნობია, თუმცა, სავარაუდოდ, 200 მილიონი კაცია დასაქმებული მულტინაციონალურ კორპორაციებში, ხოლო დაახლოებით 400 მილიონი სამუშაოზე იყენებს ინგლისურ ენას. მსგავსი სტატისტიკა იმაზე მიგვანიშნებს, რომ მულტიკულტურული ცნობადობა/წიგნიერება და ბილინგვური წიგნიერება ისევე მნიშვნელოვანი გახდა თანამედროვე მსოფლიოში, როგორც მშობლიურ ენაზე წერა-კითხვა და საბაზისო მათემატიკური კომპეტენციების ფლობა.
ეს არის დღევანდელი რეალობა, თუმცა მსოფლიოში მრავალი ადამიანი გამოდის გლობალიზაციის ამ ტენდენციების წინააღმდეგ და ანტიგლობალისტთა ჯგუფებს უერთდება. მათი მოსაზრებით, მულტიკულტურული გარემო შთანთქავს ადგილობივ კულტურებს, ხოლო ბილინგვიზმი თუ მრავალენოვნება აკნინებს მსოფლიოს მრავალ ადგილობრივ ენას, რაც ეროვნული იდენტობის დაკნინებასა და გაქრობას განაპირობებს.
ამდენად, განათლების მესვეურთათვის ყველაზე საინტერესო უნდა იყოს წიგნიერების დონის ამაღლების იმ გზების პოვნა, რითაც შეიძლება ხელი შევუწყოთ მულტიკულტურული ცნობიერების გაღრმავებას, ბილინგვური წიგნიერების ჩამოყალიბებას და იმავდროულად ადგილობრივი იდენტობის, ენისა და კულტურის შენარჩუნებას.
მულტიკულტურული ცნობადობის ამაღლების ერთ-ერთი ფორმა ბავშვის ადრეული განვითარების ეტაპზე, სკოლამდელი განათლებისა და ზოგადი განათლების დაწყებით საფეხურზე, ადგილობრივი და უცხოური მითების, იგავებისა და ზღაპრების გაცნობა, გააზრება, მათი შედარება და მათზე მსჯელობა შეიძლება იყოს. ამ ეტაპზე ბავშვი უნივერსალურ, ისევე როგორც იდიოსინკრეტულ კულტურულ ღირებულებებს განასხვავებს და შეიმეცნებს. ზოგადი განათლების შემდგომ საფეხურებზე მულტიკულტურული წიგნიერების ამაღლება და გაღრმავება სხვადასხვა ქვეყნის მწერლობის (და სხვა გამომსახველობით ფორმების) მეშვეობით ხორციელდება.
მულტიკულტურული ცნობადობის ამაღლების ერთ-ერთ საშუალებად ბილინგვიზმიც მიიჩნევა, თუმცა ბილინგვური წიგნიერების მნიშვნელობა ამით არ შემოიფარგლება, რადგან თანამედროვე მსოფლიოში ორენოვნება ფაქტობრივად სასიცოცხლო, ფუნქციური უნარ-ჩვევების შემადგენელი ნაწილი გახდა. ამდენად, მრავალი ქვეყნის საგანმანათლებლო პოლიტიკის შემქმნელთა შორის დღესაც მიმდინარეობს მსჯელობა სკოლაში სავალდებულო მეორე ან უცხო ენის შერჩევის, სტანდარტისა და პროგრამის ხანგრძლივობის, სირთულისა და ინტენსივობის დადგენის, ისევე როგორც შემსწავლელთა საუკეთესო ასაკობრივი ჯგუფის გამოვლენის თაობაზე.
მეოცე საუკუნის ბოლოს, საინფორმაციო ხანის დასაწყისიდან, წიგნიერების კიდევ რამდენიმე ახალი ფორმა გაჩნდა _ საინფორმაციო წიგნიერება, მედიაწიგნიერება და ვიზუალური წიგნიერება.
მედია- და ვიზუალური წიგნიერების გაჩენა ინფორმაციის გავრცელებისა და ახალი საკომუნიკაციო საშუალებების დანერგვამ განაპირობა. წერილის დასაწყისში ვახსენე, რა ფორმით არსებობდა ვიზუალური წიგნიერება უძველეს ცივილიზაციებში (პიქტოგრამების შექმნა და გარჩევა), სადაც ამ უნარ-ჩვევას მეცნიერთა და სქოლასტიკოსთა ძალიან მცირე ნაწილი ფლობდა. მეოცე საუკუნეში კი ტელევიზორის გამოგონებამ და გავრცელებამ ვიზუალური წიგნიერების პასიური ფორმა (ვიზუალური იმიჯის აღქმის უნარი) მოსახლეობის ფართო ფენების უნარ-ჩვევად აქცია. ვიზუალური წიგნიერების აქტიური ფორმა (ვიზუალური იმიჯის შექმნის უნარი) კი წიგნიერების უახლესი ტენდენციის, ციფრული წიგნიერების მოთხოვნად იქცა, რასაც ქვემოთ განვიხილავთ.
საინფორმაციო წიგნიერება საკომუნიკაციო საშუალებებისა და მასმედიის განვითარების თანამდევ უნარ-ჩვევად ჩამოყალიბდა და ექვს კომპონენტს მოიცავს: საჭიროების გამოვლენას, ინფორმაციის მოკვლევის სტრატეგიების ფლობას, სხვადასხვა წყაროდან ინფორმაციის მოპოვებას, ინფორმაციის ეფექტურად შესწავლას, ინფორმაციის სინთეზსა და გამოყენებას, მოპოვებული ინფორმაციით მიღებული შედეგის შეფასებას. ერთი მხრივ, საინფორმაციო ხანაში წიგნიერების მაღალი მაჩვენებლის მიღწევა საინფორმაციო წყაროების ხელმისაწვდომობასთანაა კავშირში. მეორე მხრივ, ინფორმაციის მოზღვავებამ თანამედროვე ფორმალური განათლების სისტემებს სერიოზული დაბრკოლებები შეუქმნა. პირველ რიგში, ინფორმაციის წყაროების ხელმისაწვდომობაში დიდი სხვაობის გამო გაიზარდა განსხვავებები განათლების ხარისხში, ფაქტებზე დაფუძნებული სწავლების მეთოდები არაპრაქტიკული გახდა, გაიზარდა კრიტიკული აზროვნებისა და ანალიზის, გადაწყვეტილების მიღებისა და არჩევანის გაკეთების უნარ-ჩვევების მნიშვნელობა. შეიცვალა მასწავლებლის როლიც _ ყოვლისმცოდნე დიდაქტიკოსის ფუნქციები მენტორის, მხარდამჭერისა და მრჩევლის ფუნქციებმა შეცვალა. გაკვეთილი კი იქცა პროცესად, სადაც ყველა კოლაბორაციულად სწავლობს, მათ შორის _ მასწავლებელიც. ამდენად, აუცილებელი გახდა გაკვეთილისა თუ სასწავლო გეგმის ისე შედგენა, რომ მოსაწავლემ შეიძინოს სწავლის ეფექტური სტრატეგიები, რაც შემდგომში პრობლემის დამოუკიდებლად მოგვარების, ინფომაციის მოპოვების, აღმოჩენებისა და დასკვნების გამოტანის საშუალებას მისცემს.
მედიასაშუალებების გავრცელებას, ზემოაღნიშნულ ცვლილებებთან ერთად, ფორმალურ განათლებაში განსაზღვრული საფრთხეების განხილვა მოჰყვა, რაც, უპირველეს ყოვლისა, წიგნიერების დონის დაქვეითების შიშით გამოიხატებოდა. წიგნიერების ახალი ფორმების მომხრენი კი ფიქრობენ, რომ მედიაწიგნიერება არ ნიშნავს წიგნის გადაგდებას და შექსპირის სპილბერგით ჩანაცვლებას.
დღეს, ოცდამეერთე საუკუნის მსოფლიოში, ტექნოლოგიურმა წინსვლამ ინფორმაციისა და ცოდნის შეძენისა და გადაცემის ფორმები სრულიად შეცვალა. კომპიუტერი და ინტერნეტი სასწავლო პროცესის აუცილებელი ნაწილი გახდა, ციფრული წიგნიერების მოთხოვნა სასწავლო გეგმებში აისახა.
ციფრული წიგნიერების ცნება პირველად პოლ გლისტემა გამოიყენა 1997 წელს. მისი განსაზღვრებით, ციფრული წიგნიერება ინფორმაციის სხვადასხვა ციფრული წყაროდან მიღებასა და გამოყენებას გულისხმობდა. “ცოდნის საზოგადოებაში” ტექნოლოგიების გამოყენებით ინფორმაციის მიღება აუცილებელი ფუნქციონალური უნარ-ჩვევაა. მოგვიანებით ციფრული წიგნიერების ცნება უფრო მეტად გაფართოვდა და ტექნოლოგიების მეშვეობით პროდუქტის შექმნაც მოიცვა.
პრაქტიკაში ციფრული წიგნიერება მრავალ ახალ მოთხოვნას უყენებს თანამედროვე მასწავლებელს. დღეს საკმარისი აღარ არის, გეოგრაფიის მასწავლებელმა ისაუბროს ამა თუ იმ ქვეყანაზე და მიუთითოს მისი მდებარეობა რუკაზე. დღეს მასწავლებელს უკვე შეუძლია, თავის პრეზენტაციას დაურთოს ვიდეომასალა, დაგეგმოს პირდაპირი ჩართვა, აჩვენოს მოსწავლეებს ვირტუალური მუზეუმი, განახორციელოს ტელეხიდი ამავე ქვეყნის თანატოლებთან.
