ლიტერატურას ერთი საოცარი უნარი აქვს – დროსა და სივრცეს აქრობს. მართალია, სულ ორი წელია, რაც ქვეყნის საზღვრები გადავლახე და ჯერ მხოლოდ ევროპის ორი ქვეყანა მოვინახულე, მაგრამ ლიტერატურის წყალობით კარგად ვიცნობ ლონდონის ცენტრალურ თუ პარიზის პატარ-პატარა ქუჩებს, შვედეთის სოფლებს თუ გერმანიის ქალაქებს. ბრიუსელში მთავარი მუზეუმი დაკეტილი დამხვდა. დავდიოდი მის უზარმაზარ კედლებთან, ვუყურებდი სკეიტბორდით მოსრიალე მოზარდებს და რაღაც ძალიან ნაცნობის გახსენებას ვცდილობდი. მხოლოდ თბილისში დაბრუნებისას ამომიტივტივდა გონებაში, რომ რემარკის რომანის „აჩრდილები სამოთხეში“ მთავარი პერსონაჟი, რობერტ როსი, მეორე მსოფლიო ომის დროს სწორედ ბრიუსელის მუზეუმში იმალებოდა.
ბრიუსელში კი ერთი ძალიან კარგი პროექტის ფარგლებში აღმოვჩნდი: ევროპის პოლიტიკური კვლევის ცენტრმა გამოაცხადა კონკურსი „100 ლექცია ევროპის შესახებ“. იმ პერიოდში მაგისტრატურაში ქართული ლიტერატურის კონტექსტუალიზაციის კურსს გავდიოდი და სულხან-საბა ორბელიანის „მოგზაურობას ევროპაში“ ვკითხულობდი. ბევრი არ მიფიქრია. გადავწყვიტე, კონკურსისთვის სწორედ ეს ტექსტი გამომეყენებინა.
ვატიკანის ბიბლიოთეკა, წმ. პეტრეს ტაძარი, რომი და შადრევნები, ლუდოვიკო XIV, რომის პაპი კლემენტე XI, პიზის კოშკი, მალტა, მონაკო, სიცილია, ევროპის ორმოცდაათამდე ქალაქი, მათ შორის – ნიცა, ფლორენცია, ფარისი (პარიზი), პერუჯა, პიზა, კონსტანტინოპოლი – ბევრი გეგულებათ ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიაში ტექსტი, რომელშიც ევროპა ასე ფართოდ არის წარმოჩენილი?!
სათაური „მოგზაურობა ევროპაში“ დღესაც თანამედროვედ ჟღერს. სამასი წლის წინანდელი დღიურები სულხან-საბა ორბელიანის ევროპაში მოგზაურობას აღწერს. სამწუხაროდ, არც დედანი და არც სრული ტექსტი არ არსებობს. თხრობა საბას საფრანგეთიდან იტალიაში, რომის პაპთან გამგზავრების აღწერით იწყება და საქართველოში დაბრუნებით სრულდება. საბა რამდენჯერმე ახსენებს „ფრანციას“ და იტალიაში ნანახ ტაძრებს, ბაღებსა თუ შადრევნებს ფარისისას ადარებს. ტაძრების, ობოლთა თავშესაფრების, მონასტრების, ბიბლიოთეკების დაწვრილებითი აღწერა ტექსტის მთავარი ადრესატის, საბას თანამედროვე საზოგადოების, თვალსაწიერის გაფართოების მცდელობაა.
სამასი წლის შემდეგ ტექსტის ენა, მიუხედავად მოკლე წინადადებებისა და სინტაქსის სიმარტივისა, მოძველებულია და გაგება ჭირს, თუმცა, ტექნოლოგიური აღმოჩენების საუკუნეში ცხოვრება ტექსტის მრავალმხრივი წაკითხვის საშუალებას იძლევა. დროსთან ერთად სიტყვის პარალელური გამოსახვის მრავალი ფორმა განვითარდა. კითხვისას გახსნილი მქონდა Google-ის საძიებო ველი, ხშირად ქალაქების ქართულ შესატყვისებს ლათინურით ვცვლიდი და Google-map-ის წყალობით თვალის დახამხამებაში ეკრანზე სიტყვა ვიზუალურად ცხადდებოდა. მაგალითად, ერთგან საბა წერს: „ერთი საკერპო ყოფილიყო. სიმართლის ღმერთს ეძახდნენ თურმე. ერთი დიდი ქვა იყო. კაცის თავი, პირღია. იმაში ვინც ხელს შეჰყოფსო, თუ მტყუანიაო მოუჭირებს და მოსტეხს“. ამ პასაჟის წაკითხვისას „რომაული არდადეგები“ გამახსენდა. ის ეპიზოდი, ოდრი ჰეფბერნის პერსონაჟს გრეგორი პეკის გმირი რომ აშინებს. კიდევ ბევრი ასეთი ინტერმედიული პარალელის გავლება შეიძლება: ლუდოვიკო XIV-ის ხსენებისას ან და სერჟ გოლონების რომანის ეკრანიზაცია მოვძებნე, თანამედროვე სერიალის „ახალგაზრდა პაპის“ ყურებისას წმ. პეტრეს ტაძრის საბასეული აღწერა გამახსენდა, რომის წყაროებით აღფრთოვანებისას კი ტრევის შადრევანი მოვიძიე.
„მოგზაურობა ევროპაში“ მრავალმხრივ საინტერესო ტექსტია. აუცილებლად გასათვალისწინებელია კულტურულ-ისტორიული კონტექსტი, რომლის გააზრება გვაახლოებს ავტორთან, კიდევ უფრო გასაგები ხდება „სიბრძნე სიცრუისა“, კიდევ უფრო ძვირფასი – „სიტყვის კონა“, კიდევ უფრო გვიყვარდება ვახტანგ მეფის ერთგული მასწავლებელი.
რაც მთავარია, მეტად საინტერესოა, როგორ ჩნდება ქართულ ლიტერატურაში ევროპა: ქალაქები, ტაძრები, კათოლიკური სამყაროს სამონასტრო ცხოვრება, საავადმყოფოები, წიგნსაცავები. როგორც უკვე აღვნიშნე, მეთვრამეტე საუკუნის დასაწყისში შექმნილი ტექსტი ისე დაწვრილებით აღწერს წმ. პეტრეს ტაძარს, რომისა და ფლორენციის არქიტექტურულ ღირშესანიშნაობებს, რომ Google map-ის გამოყენების და ტექსტის ვიზუალურად გაცოცხლების სურვილი გიჩნდება.
ვინაიდან სამოგზაურო თუ მემუარული ჟანრი ავტორის შესახებ მეტს ამბობს და, ამასთანავე, აღწერილ დროსა და სივრცესაც გვაცნობს, პირველ პირში მოყოლილი სულხან-საბა ორბელიანის შთაბეჭდილებები მოსწავლეებისთვისაც ძალიან საინტერესოა. ტექსტის მოსაშინაურებლად კი თანამედროვე მეთოდების გამოყენება გადავწყვიტე: ჩრდილების თეატრის, ნაჭრის საღებავებით შექმნილი კედლის პოსტერის და სტენსილარტის.
გაკვეთილის აღწერა
სამეტაპიანი გაკვეთილი მეექვსეკლასელებისთვის ავაგე. მათი ასაკის გათვალისწინებით, მიზნად დავისახე თხზულების შესახებ ინფორმაციის მიწოდება, მცირე ამონარიდებით მწერლის ენობრივი სამყაროს გაცნობა, სიტყვით ასახულის ვიზუალურად წარმოჩენა, რაც მთავარია, ლიტერატურის დახმარებით ისტორიული ფაქტების, მწერლის ბიოგრაფიის დეტალებში ჩაღრმავების, კულტურული მოვლენების გაცნობა.
გაკვეთილის სათაური დაფაზე დავწერე: ქართულ ლიტერატურაში პირველად ასახული ევროპა – სულხან-საბა ორბელიანის „მოგზაურობა ევროპაში“.
მიზნის გაცნობის შემდეგ მოსწავლებს ვთხოვე, სახელმძღვანელოში მოეძებნათ სულხან-საბა ორბელიანის ბიოგრაფია და ბოლო აბზაცში დასახელებული ნაწარმოების სათაური. უმეტესობამ გაიხსენა „მოგზაურობა ევროპაში“, რადგან წინა წელს იგავ-არაკების შესწავლისას ამონარიდებს ვუკითხავდი. დაფაზე გავაკარი ხელით დახაზული ევროპის რუკა, ჩამოვურიგე ბავშვებს ნაცნობ მწერალთა სახელები და გვარები და რუკაზე მათი ქვეყნების ამოცნობა ვთხოვე. ალექსანდრე დიუმა, ჟიულ ვერნი, მორის დრიუონი, ასტრიდ ლინდგრენი… – ქვეყნებს რუკაზე მაგნიტით აღვნიშნავდით.
მომდევნო ეტაპზე ჩრდილების თეატრით სულხან-საბას ევროპაში მოგზაურობის მოტივი გავაცანი, ვუამბე დღიურების წერის პერიოდის, აღწერილი გეოგრაფიული ადგილებისა და საგნების, ისტორიული პირების შესახებ. გამოჭრილი მქონდა წიგნი, კატარღა, კოლიზეუმი, პიზის კოშკი, მუსუ რიშარისა და საბას ჩრდილის კონტურები.
წიგნი პირველ პირში ვალაპარაკე: როგორ და როდის იწერებოდა, ვინ იყო მისი ავტორი, სად გადაწერეს; მეფის კატარღამ მოსწავლეებს მოუთხრო, საფრანგეთის მეფემ როგორ აჩუქა საბას, როგორ დადიოდა ზღვა-ზღვა და მის კაიუტაში ქართველი მოღვაწე გამუდმებით როგორ იწერდა შთაბეჭდილებებს. მუსუ რიშარმა ბავშვებს საბას გაცნობისა და დასავლეთ საქართველოდან საფრანგეთში გაპარვის შესახებ უამბო. პიზის კოშკი და კოლიზეუმი კი მოსწავლეებს თვითონ საბამ გააცნო, XVIII საუკინიდან XXI საუკუნეში გვესტუმრა და პირადად მოგვითხრო დღიურებში ასახული მოვლენების შესახებ.
მოსმენის პარალელურად მოსწავლეები სწრაფ მორბენალ ჩანაწერებს აკეთებდნენ, რომელთა მიხედვით მესამე ეტაპზე კედლის პოსტერი შექმნეს.
ჩრდილების თეატრის შემდეგ მოსწავლეებს ტექსტიდან ამონარიდები დავურიგე, რომლებსაც დავურთე სიტყვათა განმარტებები. თავდაპირველად ინდივიდუალურად წაიკითხეს, მერე კი ახალი ინფორმაცია ერთმანეთს გაუზიარეს.
ფლორენცია, ვულკანი ეტნა, ვატიკანის ბიბლიოთეკა, ლუდოვიკო XIV, კლემენტე XI, ქალაქი რომი და შადრევნები, რომის პაპი და ვატიკანი, წმ. პეტრეს ტაძარი, პიზის კოშკი, ქალაქი პერუჯა, ორგანი, ბიბლიოთეკა/საწიგნე, ფაიზი/პარიზი, მალტა – ამ ყოველივეს შესახებ ფოტომასალა მოვძებნე და სლაიდებად ავკინძე. სიტყვების, ფრაზების, საგნების ვიზუალურად გაცოცხლებამ გაკვეთილს განსაკუთრებული ელფერი შესძინა და უფრო მეტად გაახალისა.
მაგალითად, სლაიდებიდან და ტექსტიდან ერთს, ვატიკანის ბიბლიოთეკას დავიმოწმებ:
„იქიდან შეგვიყვანეს პაპის სამწიგნობროში. თავად დიდრონი და გრძელი სახლებია… სხვა ყოვლისა რჯულისა და ყოვლისა ენისა წიგნები იყო. მრავალი ვეძებე ქართული წიგნები, ვერ ვიპოვე, არსად ჩანდა“.
გაკვეთილის მესამე ეტაპზე კლასი რამდენიმე ჯგუფად დავყავი. თითოეულმა ჯგუფმა ნაჭერზე საბას გამოსახულება დაიტანა და ირგვლივ სწრაფი მორბენალი ჩანაწერებიდან ამოკრეფილი ფრაზები განათავსა. ერთი კლასში ჩამოვკიდეთ, ერთი სკოლის ბიბლიოთეკას ვაჩუქეთ, ერთი უწერის სკოლის მოსწავლეებისთვის დავიგულეთ.
გაკვეთილის ბოლოს წინასწარ მომზადებული გასასვლელი ბილეთები შეავსეს. კითხვაზე, რა იყო გაკვეთილის მთავარი თემა, უპასუხეს, რომ სულხან-საბა ორბელიანი და ევროპა; სიტყვები, რომლებიც გაკვეთილზე დაამახსოვრდათ: ფისა, კატარღა, ქალაქი მისინა, წმინდა პაპი, პერუჯა, მალტა…; რა იყო თქვენთვის გაუგებარი-მეთქი და ყველაფერი გავიგეთ, მარტო ძველი ქართული ვერ გავიგე კარგადო, ერთმა ბიჭმა დაწერა; მეოთხე კითხვა ასეთი იყო: „ყველაზე მნიშვნელოვანი რამ, რაც დღევანდელ გაკვეთილზე ვისწავლე“. ერთმა უპასუხა, მე სულხან-საბა ორბელიანის ბიოგრაფიის ერთი ნაწილი ვისწავლეო, მეორემ – ევროპისა და სულხან-საბა ორბელიანის ნაწარმოების „მოგზაურობა ევროპაში“ შესახებ ბევრი რამ შევიტყვეო, მესამემ – სულხან-საბა ევროპაში რომ მოგზაურობდაო. შემდეგ წინადადება უნდა დაესრულებინათ: გამიკვირდა, რომ… ბავშვების პასუხებმა მეც დამაფიქრა: როგორ იცნობდნენ ცნობილი ადამიანები სულხან საბას; როგორ მოიარეს მთელი ევროპა იმ დროში, რადგან მაშინ მოგზაურობა არ იყო ადვილი; საბა აწამეს და ფული გამოსძალესო. გაკვეთილის საუკეთესო ნაწილად უმეტესობამ ჩრდილების თეატრი და ნაჭრებზე ხატვა დაასახელა. ერთი გოგონა წერდა: „ყველა ხმაურობდა, იყო ჟრიამული. მასწავლებელი ყველას გვამხნევებდა, ფოტოაპარატით გვიღებდა და როცა დავამთავრეთ, ყველა შეგვაქო. ეს ნაწილი ჩემთვის ყველაზე საინტერესო და მხიარული იყო“.
მარტო ეს არ ყოფილა. კონკურსისთვის ვიდეოჩანაწერში ერთი ბიჭი ამბობს, რომ დაიღალა და გაკვეთილი მობეზრდა. რა თქმა უნდა, მასწავლებლისთვის მეხის დაცემასავით არის მოსწავლის მოწყენილობა, მაგრამ გამოცდილებამ გვასწავლა, რომ ბავშვების განწყობა ადვილად შეიძლება შეიცვალოს. და ბიჭიც გაკვეთილის ბოლოს აქტიურად ჩაერთო კედლის პოსტერის ხატვაში.
ასე რომ, „მოგზაურობა ევროპაში“ შესასწავლად ამოუწურავი ტექსტია. ყოველ წელს ასაკის შესაბამისი აქტივობების დაგეგმვა შეიძლება. ამჯერად მთავარი მის შესახებ ცოდნის ამაღლება იყო, უმთავრესად კი სულხან-საბას გაცნობა – მწერლისა, რომელმაც ლიტერატურა მედიატორად აირჩია და მისი მეშვეობით დროს გაუსწრო.
სტატიის წერისას შთაბეჭდილებების გასაცოცხლებლად ტექსტს ერთხელაც მივუბრუნდი და, როგორც ხდება ხოლმე, კიდევ ბევრი რამ აღმოვაჩინე, კიდევ განვცვიფრდი, კიდევ ვუგზავნიდი ამონარიდებს ჩემს საუკეთესო მეგობარს, რომელმაც ორი თვის წინ იტალიაში იმოგზაურა, წასვლამდე „მოგზაურობა ევროპაში“ წაიკითხა და გამიმხილა, რომ ამან სულ სხვა ხიბლი შესძინა მის რომაულ თავგადასავალს.
ათი მასწავლებელი ბრიუსელში სტამბოლის გავლით გავფრინდით. თვითმფრინავში კითხვა განვაგრძე. სანამ მე ცაში ვიყავი, საბამ დატოვა რომი, ფლორენცია, ზღვა-ზღვა კონსტანტინოპოლში ჩავიდა… როცა თვითმფრინავი სტამბოლისკენ ეშვებოდა, მე ასეთ ფრაზებს ვკითხულობდი:
„კონსტანტინეპოლის სრუტთან რომ მოვაწიეთ, გათენდა“, – ჩვენს დროშიც თენდებოდა.
„კონსტანტინეპოლეს მივუახლოვდით“, – თუ პირველად მეტირებოდა, ახლა მეცინება.
„კონსტანტინეპოლეს მივედით“, – ბარგმოკიდებული მივდევ გასასვლელისკენ მორბენალ გუნდს, ხელში „მოგზურობა ევროპაში“ მიჭირავს და ვისაც კი მოვიხელთებ, ყველას ვუყვები ამ საოცარი დამთხვევის შესახებ. ბოლოს მივაღწიეთ დანიშნულების ადგილს. მე კითხვას განვაგრძობ. ბოლო გვერდები, როგორც წესი, ყველაზე მეტად იწელება. ავტორისადმი კეთილგანწყობა მუსულმანურ სამყაროში ჩამოსვლისთანავე იცვლება და სამშობლოში ჩასვლისთანავე იწყება მისი წამება, დატყვევება, ძარცვა. საბა თხრობას აგრძელებს: „კონსტანტინეპოლის სიმგრვლე არის ექვსი ეჯი, რომელ არს თვრამეტი მილი“. ქალაქი ახლა ექვს ეჯზე მეტია. მე იმაზე მეფიქრება, საზოგადო მოღვაწის, ლექსიკოგრაფის, მწერლის, საუკეთესო მასწავლებლის – სულხან-საბა ორბელიანის „მოგზაურობა ევროპაში“ ევროპისა და დემოკრატიული ღირებულებების შესახებ ცნობიერების ამაღლების საუკეთესო გზა რომ არის. მე კი, ერთ ჩვეულებრივ მასწავლებელს, ევროპის ერთ-ერთი მთავარი ქალაქისკენ გზა გამიხსნა და ჩემი წილი სათქმელი დამიგროვა.
