„თვალი ქუჩებს ისე კითხულობს, როგორც წიგნის ფურცლებს: ქალაქი გეუბნება ყველაფერს, რაც უნდა იფიქრო, გამეორებინებს თავის ნათქვამს და ტყუილად გგონია, ქალაქს ვათვალიერებო, შენ მხოლოდ იმ სახელებს იმახსოვრებ, რომლებსაც იგი საკუთარ თავს და თავის ყოველ ნაწილს არქმევს…“
იტალო კალვინო „უხილავი ქალაქები“
“მე არაფერი მაქვს საერთო მინდვრის ბალახებთან და ხეებთან, არამედ ჩემი საერთო არის ადამიანებთან ქალაქში“.
სოკრატე
ქალაქებს არ ქმნიან კედლები…” –
თუკიდიდე
იტალო კალვინოს „უხილავი ქალაქები“ თუ ჯერ კიდევ არ წაგიკითხავთ, გირჩევთ, წაიკითხოთ. ამის შემდეგ აუცილებლად მოგინდებათ საკუთარ ქალაქში გასეირნება, რომელშიც აღმოაჩენთ ჯერ იმ ქალაქს, რომელიც ნიშნებით მოგვეწოდება და შემდეგ უფრო ღრმა, თქვენს ქალაქს, რომელიც, მართალია, ჩაწერილი არ არის ქალაქის ნიშანთა სისტემაში, მაგრამ ის შენი უნიკალური ემოციებით შექმნილი სრულიად განსაკუთრებული ქალაქია, რომელსაც საერთო მხოლოდ გეოგრაფია ექნება იმ ქალაქთან, რომელშიც დააბიჯებთ…
ამ სავრჯიშოს მე დავარქმევდი „ქალაქში დაკარგვას“ და „საკუთარი ქალაქის პოვნას“. ეს მეთოდი მასწავლებლებმა შეუძლიათ გამოიყენონ, როცა მოსწავლეებს ქალაქს დაათავლიერებინებენ და მერე შთაბეჭდილებებით თითოეულს თავის უნიკალურ ქალაქს შეაქმნევინებენ… მთავარია, არ შეზღუდოთ და არ შემოფარგლოთ მოსწავლეთა ფანტაზიები… მანამდე, რა თქმა უნდა, კარგი იქნება, იტალო კალვინოს „უხილავ ქალაქებს“ თუ წააკითხებთ მოსწავლეებს და შემდეგ კი დააწერინებთ ხილულ ქალაქში საკუთარი უხილავი ქალაის შესახებ…
რა არის ქალაქი?
უდაბნოსგან, ქაოსისგან, სიცარიელისგან ახალი კოსმოსის შექმნა… ახალი და საერთო ცნობიერება, რომელშიც მოქალაქეები ცხოვრობენ თავისი წესრიგითა და განსაკუთრებული სისტემით. გასეტი მას უწოდებს „მემაბოხე მიწას“, რომელიც მოწყდა უსაზღვროს, უსასრულოს და შემოისაზღვრა.
„მიწის ნაგლეჯი სასაზღვრო კედლების წყალობით წყდება დანარჩენ მიწას, განეყენება მისგან და უპირისპირებს მას თავის თავს. პატარა მეამბოხე მიწა, რომელიც მოწყდა უსაზღვროს და იცავს თავის დამოუკიდებლობას – ეს არის გაუქმებული ბუნება და სწორედ ამის გამო ის სრულიად თავისებური, ახალი სახის სივრცეა, რომელშიც ადამიანი გათავისფულებულია თავისი მიკრულობისაგან, ერთობისაგან ცხოველებთან და მცენარეებთან, ტოვებს მათ გარეთ და დგება, მკვიდრდება თავის განსაკუთრებულ, სუფთად ადამიანურ ნიადაგზე. ეს არის სამოქალაქო ნიადაგი. ამის გამოა, რომ სოკრატე, დიდი ქალაქელი, ნაღდი სამნახადი მოქალაქე, ამბობს ამ სიტყვებს: “მე არაფერი მაქვს საერთო მინდვრის ბალახებთან და ხეებთან, არამედ ჩემი საერთო არის ადამიანებთან ქალაქში“.
მაგრამ როგორია თანამედროვე ქალაქი? რა მოიტანა „გაუქმებულმა ბუნებამ“? ტრანსფორმირდა თუ დეფორმირდა და რა საშიშროების წინაშეა ადამიანი დიდ ქალაქში?
ამ თემაზე შეგიძლიათ წაიკითხოთ მკვლევრისა და პოეტის, ბელა ჩეკურიშვილის“ საინტერესო სტატია, რომელიც სამეცნიერო ჟურნალ „სემიოტიკის“ მე-15 ნომერში დაიბეჭდა: „დიდი ქალაქი, როგორც პიროვნების გაქრობის ადგილი“ და რომელშიც განხილული აქვს რაინერ მარია რილკეს რომანი: „მალტე ლაურიდს ბრიგეს ჩანაწერები“, რომლის მიხედვითაც, დიდი ქალაქი ის ადგილია, სადაც ადამიანი საკუთარ ინდივიდუალობას კარგავს და მასის ნაწილად იქცევა“.
ბელა ჩეკურიშვილი წერს: „სიკვდილზე დაკვირვებას მიჰყავს მწერალი მეორე დასკვნამდე: ადამიანებს დიდ ქალაქში დაკარგული აქვთ საკუთარი სიცოცხლე. „ღმერთო, ღმერთო, ამქვეყნად ყველაფერი მზამზარეული ხვდებათ. იბადებიან, პოულობენ მზა სიცოცხლეს და მორჩა. მხოლოდ ჩაცმაღა სჭირდება”. (რილკე, 2015, 10)
„მზა სიცოცხლეს“, რომელიც ადამიანებს მიეცა, არაფერი აქვს საერთო ინდივიდუალურ განცდებთან, ტკივილთან თუ სიყვარულთან, სამყაროს აღქმასთან და ბოლოს – სიკვდილთან. დიდ ქალაქში თითქოს სიცოცხლეც მზაა, წინასწარ განსაზღვრუული, გარემოებით განპირობებული და ადამიანი აღარ არის მისი შემოქმედი და მმართველი. აქ სიცოცხლეც ქარხნული გამხდარა, ისიც „პროდუქტია“, რომელიც ადამიანებმა ტანსაცმელივით შემოიცვეს და ერთმანეთს დაემსგავსნენ, საკუთრი ინდივიდუალური სახე კი დაკარგეს….“
რამდენიც არ უნდა ვწეროთ და ვიკვლიოთ ქალაქი და მისი ბუნება, საბოლოოდ მივალთ იქამდე, რომ თუ ქალაქი ვერ ხდება ქაოსისა და კოსმოსის პერიოდული მოანცვლეობის ადგილი, მაშინ დასაზღვრულობაში ისიც და მისი მოქალაქეებიც სულს ღაფავენ და ცოცხალ-მკვდრებს ემსგავსებიან… ქალაქი ხდება ერთგვარი ჩარჩო, რომლიდანაც ადამიანი ვეღარ გადის და აღარც აქვს გასვლის სურვილი და უნარი.
ამიტომ ქალაქის გაცნობიერება, როგორც ტექსტისა, და მათ შორის, ტექსტი-პალიმფსესტისა, საშუალებას მოგვცემს ღრმად ჩავიხედოთ ქალაქში, როგორც საკუთარ ცნობიერებაში, დავიკარგოთ და შემდეგ უკან დავბრუნდეთ ახალინდივიდუალობანაპოვნები და არა შთანთქმულები…
ეს კი ისევ იტალო კალვინოს ერთ-ერთი უხილავი ქალაქია:
„დღე დღეს მისდევს და კაცი ქვებსა და ხეებს შორის მიაბიჯებს. თვალი იშვიათად ყოვნდება რაღაცაზე და ეს მხოლოდ მაშინ ხდება, როდესაც სხვა რამის ნიშანს ხედავს: კვალი ქვიშაზე მიუთითებს, რომ ვეფხვს გაუვლია, გუბე წყლის ძარღვზე მიანიშნებს, ჩინური ვარდი _ ზამთრის დასასრულზე. სხვა დანარჩენი უტყვია და შეიძლება, სხვაში აგერიოს; ხეები და ქვები მხოლოდ ის არის, რაც არის.
ბოლოს და ბოლოს, გზა თამარში ჩაგიყვანს. კედლებზე უამრავი აბრაა. თვალი საგნებს კი არა, მათ გამოსახულებებს ხედავს, რომლებიც სხვა საგნებს აღნიშნავს: მარწუხი _ კბილის დასტაქარს, სასმისი _ დუქანს, ალებარდი _ დაცვის რაზმს, ხელის სასწორი _ ხილბოსტნეულით მოვაჭრეს. ქანდაკებებსა და ფარებზე ლომები, დელფინები, კოშკები, ვარსკვლავებია გამოსახული: ნიშანი იმისა, რომ რაღაცას _ კაცმა არ იცის, რას, _ სიმბოლოდ ლომი, დელფინი, კოშკი ან ვარსკვლავი აურჩევია. სხვა ნიშნები გვაფრთხილებს, რომ გარკვეულ ადგილებში რაღაც აკრძალულია: ამ მოსახვევში საზიდრებით შესვლა, ჯიხურის უკან მოშარდვა, ხიდიდან ანკესით თევზაობა და გვეუბნება იმასაც, რაც კანონით დაშვებულია: ზებრების დარწყულება, კოჭაობა, ახლობელთა კრემაცია. ტაძრების კარიდან მოჩანს ღვთაებების ქანდაკებები, ყოველი მათგანი საკუთარი ატრიბუტით არის გამოსახული _ სიუხვის რქით, ქვიშის საათით, მედუზით, რითაც მორწმუნე მათ ცნობს და შესაბამის ლოცვას აღავლენს. თუ ნაგებობა აბრის ან ფიგურის გარეშეა, თვით მისი ფორმა ან ადგილმდებარეობა მიუთითებს მის დანიშნულებაზე: მეფის სასახლე, საპყრობილე, ზარაფხანა, პითაგორელთა სკოლა, საროსკიპო. ვაჭრებიც სხვა მნიშვნელობას ანიჭებენ დახლზე დაწყობილ საქონელს: შუბლის მოქარგული ლენტი დახვეწილობას ნიშნავს, მოოქროვილი ტახტრევანი _ ძალაუფლებას, ავეროესის ტომები _ სიბრძნეს, კოჭის სამკაული _ ავხორცობას. თვალი ქუჩებს ისე კითხულობს, როგორც წიგნის ფურცლებს: ქალაქი გეუბნება ყველაფერს, რაც უნდა იფიქრო, გამეორებინებს თავის ნათქვამს და ტყუილად გგონია, ქალაქს ვათვალიერებო, შენ მხოლოდ იმ სახელებს იმახსოვრებ, რომლებსაც იგი საკუთარ თავს და თავის ყოველ ნაწილს არქმევს.
ისე დატოვებ თამარს, ვერ გაიგებ, როგორია ქალაქი სინამდვილეში ნიშანთა ამ გარსის ქვეშ, რას აჩვენებს და რას მალავს. გარეთ უდაბური მიწა გადაშლილა ჰორიზონტამდე, ცა ღრუბლებით დაფარულა. შემთხვევითობა და ქარი ფორმას აძლევს ღრუბლებს და კაცი ცდილობს ფიგურების გამოცნობას: იალქნიანი გემი, ხელი, სპილო…“ („ქალაქები და ნიშნები“).
ეს კი ჩემი უცხოქალაქია ჩვენს ქალაქში:
უცხოა ქალაქი, რომელშიც დაგეძებ,
როგორც დაეძებენ ქარები ფოთლებს…
უცხოა ქალაქი, რომელშიც ვცხოვრობთ,
მისი საზღვრები კილომეტრებით
არ იზომება.
დაგეძებ ქალაქში,
რომელშიც დავდივართ,
რომელიც სავსეა მზითა და ავ-კარგით…
რა ძნელად შეგხვდი და დაგკარგე ადვილად
ქალაქში,
რომელმაც საზღვრები დაკარგა…
ქალაქში ქალაქი… შენი და ჩემია!
და ისევ გიმღერებ… დღეს თუკი გადავრჩი,
შენ, ჩემო, ქალაქში დაკარგვა გჩვევია…
მე კი ვიკარგები შენში… ვით ქალაქში…
მე მინდა გავეცნო თქვენს უხილავ ქალაქებსაც… ამით გავამდიდრებთ ჩვენს საერთო ცნობიერებას და თანაც, ინდივიდუალობასაც არ დავკარაგვთ!
