ილიას ეროვნული იდენტობის განმსაზღვრელ ტრიადაში ,,ენა, მამული, სარწმუნეობა” ენის პრიმატზე შეიძლება საუბარი. ერი აღიდგენს დაკარგულ სარწმუნოებას, ტერიტორიასაც, მაგრამ ენა თუ დაკარგა, მასთან ერთად გაქრება. მშობლიური ენა, გარემო აუცილებელია მენტალურად სრულყოფილი პიროვნების ფორმირებისთვის. გენეტიკური ფაქტორია და ადამიანი ყველაზე ბუნებრივად მშობლიური ენის კონსტრუქციებით აზროვნებს (ამიტომაა ორენოვნება ერთ-ერთი მძიმედ გადასალახი ფაქტორი თუნდაც ქართველი ემიგრანტებისათვის). გავიხსენოთ ლათინები, რომლებიც გაქრნენ საკუთარ მიწა-წყალზე, რადგან საკუთარი ენა და სარწმუნოება მთელ მსოფლიოს ასწავლეს, თვითონ კი დაივიწყეს. ახლა მათი ენა მკვდარია და კულტურის ძეგლებშიღა არსებობს. გავიხსენოთ ფერეიდნელი ქართველებიც, რომლებიც თავიანთი ენის შეძლებისდაგვარად შენარჩუნებით ინარჩუნებენ ეროვნულ სახესაც. ,,პირველთაგან იყო სიტყუაჲ და სიტყუაჲ იგი ღმრთისა თანა და ღმერთი იყო სიტყუაჲ იგი“. იოვანეს სახარების პირველივე ფრაზა ენის, მეტყველების განსაკუთრებულ ღირებულებაზე მიგვანიშნებს. სიტყვა როგორც შუამავალი ღმერთსა და ადამიანს შორის; სიტყვა როგორც ღვთიურობასთან ადამიანის მიახლოების ერთადერთი გამომხატველი; სიტყვა როგორც ღვთის ნების გამოცხადების ერთადერთი საშუალება – ენისადმი ასეთ დამოკიდებულებას თავისი საფუძველი აქვს. სამყაროს შეცნობა ადამიანს მხოლოდ ენით შეუძლია. ენა ამავდროულად პიროვნების სოციალური და ეროვნული ვინაობის გამომხატველია.”(ბ. ჯორბენაძე).
შესაბრალისია და შეუმდგარად აღიქმება ადამიანი, რომელიც მშობლიურ ენაზე საუბარს, წერასა თუ კითხვას ძნელად ახერხებს, რადგან მის ბუნებას რაღაც ყველაზე მნიშვნელოვანი აკლია. პარადოქსებით სავსეა ეს სამყარო და არიან ადამიანები, რომლებიც უცხოეთშიც თითქმის პედანტური მომთხოვნელობით იცავენ საკუთარი ენის სიწმინდეს, არ ადუნებენ ამ მხრივ ყურადღებას, არ ანელებენ მშობლიურისადმი პატივისცემას და, პირიქით, სამშობლოშივე ენადავიწყებულებიც ბლომადაა, თუნდაც ისინი, ვისთვისაც ინგლისურია პრიორიტეტული, როგორც საერთაშორისო ენა და ქართული – უკვე მეორეხარისხოვანი. ეს ყოველივე შინაგანი კულტურის გამომხატველია, რომელიც სკოლიდან უნდა გამოუმუშავდეს ბავშვს. ნუ ვიტყვით, რომ პატრიოტიზმი არ ისწავლება. ისწავლება ყველაფერი, რაც ბუნებრივ მოცემულობასთან მოდის თანხვედრაში, მასზე დამყნობილი და ჰარმონიულია.
ახალს არაფერს ვიტყვი, თუ შეგახსენებთ, რომ დღევანდელობა, იქნება ეს პრესა თუ ტელევიზია, ან თუნდაც ჩვენი ყოველდღიურობა, მოიკოჭლებს ენის (სამეტყველო თუ წერის) კულტურის მხრივ, მივიწყებულია ლიტერატურული ქართული (რაც, ძირითადად, წიგნთან გაუცხოებით აიხსნება), ენა გადატვირთულია უცხოენოვანი კონსტრუქციებით, ე.წ. ,,კალკებით”, ნეოლოგიზმებით, ბარბარიზმებით, ირღვევა გრამატიკული ნორმები და ყველაფერი ეს თითქოს მეორეხარსიხოვანია ჩვენს მძიმე რეალობასთან მიმართებით. მოკლედ, ჩვენი ენა ჩვენგანვე დაუცველი გახდა…
რა განაპირობებს დღეს ენობრივი ცოდნის სიმწირეს? საჭიროა ყურადღება მიექცეს აკადემიური წერის კულტურის განვითარებას. გავრცელებული მოსაზრება, რომ ქართველები ისე ვწერთ, როგორც ვლაპარაკობთ და ისე ვსაუბრობთ, როგორც ვწერთ, სინამდვილეს არ შეესაბამება და არ მტკიცდება არც ძველი, არც თანამედროვე ქართული ენის მაგალითზე. სალიტერატურო ენის ნორმებსა და ცოცხალ მეტყველებას შორის გარკვეული წინააღმდეგობა არსებობს. სალიტერატურო ენის ნორმები კონსერვატიული ხასიათისაა, საუკუნეებს უძლებს, ცოცხალი მეტყველების ნორმები კი გაცილებით სწრაფად იცვლება. საუბარსა და წერას შორის ის სხვაობაა, რომ წერისას სწორედაც რომ სალიტერატურო ენის ნორმების სკრუპულოზური დაცვაა საჭირო.
სალიტერატურო ენისა და აკადემიური წერის სწავლას სკოლა უყრის საფუძველს. ზოგადად, ყველანი აღვნიშნავთ, რომ გაცილებით მომზადებული, ნიჭიერი თაობა მოდის, რომ მათ ჩვენთან შედარებით გაცილებით მეტი იციან, მეტი უნარი აქვთ. თუმცა მნიშვნელოვანია, რომ სკოლა ღირსეულად დახვდეს ამ გამოწვევას – იქცეს სწორედ ამგვარი ბავშვისთვის საინტერესო, მნიშვნელოვან, ახალი ცოდნის, უნარების, დამოკიდებულებების შესაძენ, მაფორმირებელ ადგილად. საჭიროა, მასწავლებელმა სწორად განავითაროს ეს უნარები და სკოლამ მოსწავლეს შესთავაზოს ტრადიციებსა თუ თანამედროვეობაზე მორგებული სწავლება.
სამწუხაროდ, დღეს სკოლებში ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით, ნაკლები დრო ეთმობა ქართული ენის გრამატიკის შესწავლას. თან ნებაყოფლობითი და არჩევითია ისიც, ასწავლის თუ არა საერთოდაც გრამატიკას ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი. ეს არასწორია, რადგან გრამატიკა საფუძველთა საფუძველია სალიტერატურო ენის, სწორი წერისა თუ მეტყველების ათვისების საქმეში. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ერთ-ერთი აქტუალური პრობლემა, რომელიც ჩვენი საზოგადოების წინაშე დგას, ქართული სალიტერატურო ენის ნორმების რღვევაა. ამას უამრავი მიზეზი აქვს. საიდან უნდა დავიწყოთ მდგომარეობის გამოსწორებაზე ზრუნვა? ბევრი, სავარაუდოდ, ხელს სკოლისაკენ, კონკრეტულად კი, ქართულის გაკვეთილებისაკენ გაიშვერს. ეს, რასაკვირველია, ბუნებრივია, ამიტომაც საინტერესოა, რამდენად შესაძლებელია ამ პრობლემის მოგვარება და გვაქვს თუ არა სათანადო მექანიზმები თუ ბერკეტები. სამწუხარო რეალობაა, რომ დღეს ენის (ლინგვისტიკის) სისტემურად სწავლების შესაძლებლობა არ გვაქვს და იმ ფონზე, როცა აბსოლუტურად არაჯანსაღ ენობრივ გარემოში ვცხოვრობთ – ტელევიზია, რადიო, პრესა, ინტერნეტსივრცე – თითქოს ყველა ერთმანეთს ეჯიბრება უცნაური ენობრივი ფორმების (ლექსიკური, სინტაქსური თუ სტილისტური) გამოყენებაში, ჩნდება შთაბეჭდილება, რომ ჩვენც უძლური ვხდებით ამ ბრძოლაში. უფრო მეტიც, თითქოს უხერხულადაც იქცა სალიტერატურო ქართულით საუბარი. ხშირად უთქვამთ, რომ არა მხოლოდ გრამატიკის სწავლებაზეა აპელირება საჭირო, არამედ სასურველია, ბავშვებს რაც შეიძლება მეტი მხატვრული ლიტერატურა წავაკითხოთ და ესაა საუკეთესო შედეგის მომტანი. თავისთავად ცხადია, მაგრამ ამ შემთხვევაშიც სირთულეებს ვაწყდებით, რადგან ამ ბოლო პერიოდში თარგმნილი ლიტერატურა, რომელიც გაცილებით პოპულარულია ჩვენს მოსწავლეებში, ვიდრე კლასიკა, ვერანაირ კრიტიკას ვერ უძლებს ვერც თემატიკის, ვერც თარგმნის ხარისხისა და ვერც სალიტერატურო ენის ნორმების დაცვის მხრივ. თუმცა ამ მხრივაც ორიენტირი მასწავლებელი უნდა იყოს, როგორც გზამკვლევი, რომელმაც ბავშვი ფსევდოღირებულ ლიტერატურას უნდა ჩამოაშოროს.
ოჯახი და სკოლა ადამიანის თავდაპირველ სამეტყველო გარემოს წარმოადგენს, ჩვენი აზრით, სწორედ ზოგადსაგანმანათლებლო სივრცეს ეკისრება პასუხისმგებლობა, მან უნდა გამოუმუშაოს მოზარდს მართლმეტყველებისა და მართლწერის საბაზისო უნარები. 1939 წელს გამოვიდა აკაკი შანიძის სასკოლო სახელმძღვანელო, რომელიც მთლიანად სისტემურობის პრინციპზე იყო აგებული. 1948 წლიდან იგი ორ ნაწილად გაიყო, პირველში შევიდა ფონეტიკა და მორფოლოგია მართლწერის საკითხებითურთ, მეორეში – სინტაქსი. წიგნს ახლდა სავარჯიშოები, რომელთა შედგენაში მონაწილეობდნენ: ი. გიგინეიშვილი, ი. იმნაიშვილი, ლ. კვაჭაძე. სახელმძღვანელო ყოველწლიურად იხვეწებოდა და ივსებოდა. 1962 წელს საქართველოს განათლების სამინისტროს მიერ გამოცხადებულ კონკურსში მან გაიმარჯვა და XXI საუკუნის დასაწყისამდე იგი იყო ძირითადი, ხოლო 10-იან წლებამდე ერთ-ერთი სახელმძღვანელო. 2006 წლიდან ამოქმედდა ეროვნული სასწავლო გეგმა. მართალია, მასში არ იკითხება პირდაპირი მოთხოვნა ქართული ენის სწავლების ფორმის შეცვლის, ან თუნდაც ქართული ენის, როგორც ცალკე სასწავლო დისციპლინის, გაუქმების შესახებ, მაგრამ ფაქტია, რომ ამ დროიდან ბევრი რამ შეიცვალა. ნელ-ნელა, ეტაპობრივად,
ვიღებთ ცოდნის დაბალ დონეს. მშობლიური ენის გრამატიკული სისტემის ცოდნა ხომ ადამიანის განათლებისთვის აუცილებელია. ინტეგრირებული სწავლებისას სისტემური მიდგომა ნაკლებად ხერხდება. ,,გრამატიკის გერის როლში ყოფნა“ – სწორედ ეს არის უმთავრესი პრობლემა ქართული ენის სწავლებისას. თავდაპირველად ზოგიერთ კლასში, შემდეგ კი სამივე საფეხურზე ქართული ენისა და ლიტერატურის სწავლება გახდა ინტეგრირებული, საბოლოოდ კი, 2011 წლიდან ქართული ენა, როგორც ცალკე სასწავლო დისციპლინა, საერთოდ გაუქმდა.
ქართული ენისა და ლიტერატურის გრიფირებული სახელმძღვანელოების ერთ-ერთი ავტორი, ნათელა მაღლაკელიძე, გრამატიკის სწავლების აუცილებლობას ასე ხსნის: ,,გრამატიკული მასალის სწავლებას დიდი პრაქტიკული დანიშნულება აქვს – იგი ემსახურება სათანადო ორთოგრაფიული, პუნქტუაციური და სტილისტური ჩვევების ფორმირებას, რაც საბოლოოდ მოსწავლეთა ზეპირი და წერითი მეტყველების კულტურის დახვეწისკენ არის მიმართული. გრამატიკული წესების ცოდნის გარეშე მოსწავლეს უჭირს სიტყვის სწორად დაწერა, სასვენი ნიშნების ხმარება, ფრაზისა და წინადადების მართებულად აგება. მაგრამ მიზანია არა ამ წესების მექანიკური გაზეპირება, არამედ ამ ცოდნის პრაქტიკულად გამოყენება. როგორც ანტონ I აღნიშნავს, ,,ღრამატიკა არს შემძლებლობა მართლ უბნობად და მართებულ წერად“.
უნდა ითქვას, რომ ქართული ენისა და ლიტერატურის სახელმძღვანელოებში, ინტეგრირებული სწავლებიდან გამომდინარე, ცოდნის სისტემურობისა და თანმიმდევრულობის პრინციპი დარღვეულია. ის, რომ ქართულ ენას, როგორც დამოუკიდებელ დისციპლინას, საათი აღარ ეთმობა, იწვევს უყურადღებობას მშობლიური ენისადმი, რაც თავისთავად განაპირობებს სალიტერატურო ენის უცოდინრობას. მე-10 კლასში, ძირითადად, შემოტანილია ძველი ქართული ენის საკითხები, ასევე არასისტემურად ისწავლება სტილისტიკაც, წერის სტრატეგიები, როგორ დაიწეროს ესეი, რეფერატი და ა.შ.
ერთიანი ეროვნული გამოცდების წარმატებით ჩასაბარებლად კი აუცილებელია გრამატიკული მასალის საფუძვლიანი ცოდნა. სამწუხაროა, რომ სკოლის საშუალო საფეხურის მოსწავლეებს უჭირთ მორფოლოგიურ-ორთოგრაფიული ან სინტაქსური შეცდომებისა თუ სტილისტური ხარვეზების ერთმანეთისგან გარჩევა, რადგან გრიფირებულ წიგნებში არსებული რამდენიმე სავარჯიშო, რომლებიც გულისხმობს ენობრივად გაუმართავი ტექსტების გასწორებას, არ არის საკმარისი და მხოლოდ პრაქტიკული მუშაობით, თეორიის გარეშე გრამატიკის სწავლით, საფუძვლიანი ცოდნის მიღება შეუძლებელია. სწორედ ამიტომაა, რომ მეთორმეტე კლასელთა აბსოლუტური უმეტესობა საგამოცდო პროგრამის შესასწავლად მიმართავს რეპეტიტორებს.
აი, რა ცხადყო მოსწავლეთა და მასწავლებელთა ამ საკითხისადმი დამოკიდებულების დასადგენად ჩატარებულმა კვლევამ,: კითხვაზე – უნდა ისწავლებოდეს თუ არა ქართული ენა ლიტერატურისგან დამოუკიდებლად, უნდა ეთმობოდეს თუ არა მას ცალკე საათები საშუალო სკოლის მესამე საფეხურზე (X, XI, XII), გამოკითხულ მასწავლებელთა 94%-ისა და აბიტურიენტთა 98%-ის პასუხი იყო დადებითი. ყველაფერი ზემოჩამოთვლილის გათვალისწინებით კი გამოსავალი შემდეგია: შესამუშავებულია თეორიულ მასალაზე დამყარებული გრამატიკის სასკოლო პრაქტიკული კურსი, მინიმუმ, საშუალო საფეხურის მოსწავლეთათვის, შესადგენია სახელმძღვანელო (რა თქმა უნდა, ჩვენი კორიფეების მემკვიდრეობაზე დაყრდნობით), გასათვალისწინებელია მასწავლებელთა და მოსწავლეთა სურვილი – დაეთმოს საჭირო დრო ქართული ენის, როგორც დამოუკიდებელ დისციპლინის შესწავლას.
სამყაროს დროის მარადიულ წრებრუნვაში იცვლებიან თაობები, მაგრამ ბევრი რამ რჩება უცვლელი – თუნდაც ,,მამათა და შვილთა” ანტაგონიზმი და ძველი თაობის უკმაყოფილება ახლით. თუმცა ეს თანამედროვეობის მოცემულობას ნაკლებად ცვლის: ჩვენ არაჩვეულებრივი ახალგაზრდობა გვყავს, სწორი ორიენტირებით. თუმცა ასეთი ყოველთვის ნაღებია და არ ემორჩილება მიზანმიმართულ მავნე ზეგავლენებს, ღირებულებათა აღრევის მცდელობებს. ამის პირობას კი განათლება ქმნის, რომელიც ქვეყნის ისტორიის ცოდნასაც გულისხმობს. თუნდაც 1978 წლის მოვლენების გააზრებას, როცა სწორედ სტუდენტობამ გადაარჩინა საქართველო ენის დაკარგვას. დღევანდელებსაც მათი ,,წყალი გადასხმოდეთ” ენისა თუ ქვეყნის სიყვარულში…
გამოყენებული ლიტერატურა:
- ქართული ენის სწავლების პრობლემები ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლაში, ნათია ფურცელაძე (ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის ქართული ფილოლოგიის (ქვედარგი – ლიტერატურული ურთიერთობები) პროგრამის დოქტორანტი)
