თეოფილ გოტიეს მირაჟები

თეოფილ გოტიეს სახელი ქართველ მკითხველს მოდერნისტებმა გააცნეს, ცისფერყანწელებმა, გალაკტიონ ტაბიძემ, გრიგოლ რობაქიძემ, კონსტანტინე გამსახურდიამ. ამ ფრანგი პარნასელის სახელი მაღალი ხელოვნების, სამყაროს ესთეტიკური აღქმის დიდოსტატის სიმბოლოდ იქცა. მისი „კამეები და მინანქრები“ იყო კრებული ლექსებისა, რომლებიც შთააგონებდნენ პოეტებს წმინდა პოეზიის მსახურებას. შარლ ბოდლერმა „ბოროტების ყვავილები“ მას მიუძღვნა, როგორც „უზადო პოეტს, ფრანგული სიტყვიერების ნამდვილ ჯადოქარს, უძვირფასეს და სათაყვანო მასწავლებელსა და მეგობარს“. გალაკტიონი მის სახელს არაერთგზის ახსენებს და უძღვნის ლექსებს. მაგალითად, მის ერთ ლექსში ვკითხულობთ:

„თქვენს მშობლიურ სავანეს დაარქვით პიმოდანი.

იგი მარად ფერობდა დელაროშის ფერებით.

ჩვენ ნათელი გველოდა არამცირეოდენი,

არამცირეოდენი დაფნით და დაფერებით.

ბედნიერი იგი დრო, ეხლა უფრო ანკარა!

თვითეულში ელავდა ბრიუმელი ან ლოზენი.

ნეტავი სად არიან ყველა ეს უანგარო

პოეტები, მხატვრები, ქალნი მომიმოზენი? („გოტიეს“).

„არტისტულ ყვავილებსაც“, ბოდლერის, ვერლენისა და ანრი რენიეს სტრიქონებთან ერთად, მისი სტრიქონებიც წაუმძღვარა ეპიგრაფად: La demoiselle bleue aux bords frais de la source – „ცისფერი ქალწული ნაკადულის გრილ ნაპირზე“.

ხელოვნების რეალობაზე აღმატებულობის ესთეტიკური კონცეფცია იყო გოტიეს შემოქმედების მთავარი განმსაზღვრელი. ერთ ლექსში „Lart“ იგი ასე მიმართავს ხელოვანს:

„მხატვარო! ნახე გზა საყვარელი –

ახლა ნუ გინდა სადა ფანქარი და აკვარელი.

ცეცხლში დაადნე შენ მინანქარი,

სირინოზების შეჰქმენი ტევრი –

ჯარი ლურჯთვალა კუდიან დების. დევები ბევრი –

საშინელება ოქროს ღერბების.

სამსართულიან ალში ზმანება

წმინდა მადონას და მაცხოვარის,

ცეცხლოვანება

გოლგოთისა და ლათინურ ჯვარის.

უკანასკნელად ყოველი კვდება.

ხელოვნებაა მარად ძლიერი

და ქანდაკება –

თვით სახელოვან ერზე ხნიერი“ (თარგმანი ვალერიან გაფრინდაშვილისა).

თეოფილ გოტიე მრავალმხრივი ინტერესების ადამიანი იყო, პოეტი, პროზაიკოსი, კრიტიკოსი, მოგზაური. ასე რომ, არა მხოლოდ პოეზიაში, არამედ პროზაშიც წარმოაჩენდა თავის ესთეტიკურ მრწამსს. ამ თვალსაზრისით გამოვარჩევთ მის ერთ მოთხრობას უჩვეულო სათაურით – „შეყვარებული მკვდარი“, რომელშიც ავტორი სიკვდილისა და სიყვარულის, რეალურისა და ირაციონალურის ურთიერთობას წარმოაჩენს.

მისტიკა და ფანტასტიკა თანაბარი ინტენსივობით იჭრება ამ მოთხრობაში, რომლის მთავარი გმირი ახალგაზრდა მღვდელია. ადამიანის შინაგანი სამყაროს წვდომა ყოველთვის იყო მწერალთა უპირველესი მიზანი. ყველა დროში განსხვავებული მიზანდასახულობითა და ფორმით იხატებოდა სულის ნათელი თუ ბნელი მხარეები. ამ მოთხრობაშიც მწერალი ხატავს გაორებულ ადამიანს, რომელიც იმდენად იხლართება წარმოსახვისა და ზმანების ხლართებში, რომ სიზმარი და ცხადი ერთმანეთისგან ვეღარ გაურჩევია. 66 წლის მღვდელი მეგობარს უამბობს „მოგონებების ფერფლიდან“ გამოტაცებულ ამბავს. მოთხრობა იწყება გაცვეთილი შეკითხვით: „განმიცდია თუ არა სიყვარული?“ თუმცა ამ ბანალურ კითხვას მოჰყვება უჩვეულო, ჟრუანტელის მომგვრელი ამბავი, რომელიც მკითხველს ბნელეთის ჯურღმულებს მოახილვინებს.

მოთხრობაში, როგორც პოეზიაში, ერთმანეთს გადაეწვნება ფერი, მუსიკა და სურნელი. გოტიე კარგად იცნობდა ფერწერას და თვითონაც ხატავდა. ეს კარგად წარმოჩნდება თხრობის სტილში, რომელიც ტილოზე ფუნჯის მონასმებს მოგვაგონებს. მწერალი მკითხველს თავიდანვე მუხტავს უცნაურის მოლოდინით, რადგან მღვდელი აპირებს მოჰყვეს, როგორ იქცა „სატანური ილუზიის“ მსხვერპლად. სოფლის ეკლესიის უბრალო მსახური ორმაგ ცხოვრებას ეწევა. ღამით სარდანაფალია, რაც იმაზე მიანიშნებს, რომ ასურეთის ძლევამოსილ მეფესავითაა, რომლისთვისაც ყოველგვარ საამქვეყნო სიამეთა კარი ღიაა, დღისით კი ღვთის ნების მორჩილი, სხვათა მსახურებაში ჩართული მარტოსული მოკვდავია.

ყველაფერი კი იმით დაიწყო, რომ ეროსის ზემოქმედებით ახალგაზრდა ქალმა სწორედ იმ დღეს, როდესაც მთავარ გმირს მღვდლად აკურთხებდნენ, წარმწყმედელი, ნდობით აღსავსე მზერა ესროლა და ნაცრისფერი ყოფა ზღაპრად გადაუქცია: „მიყვარდა ისე, როგორც ქვეყნად არავის ჰყვარებია, შმაგი, უგონო სიყვარულით. ისეთი მგზნებარებით, რომ მიკვირს, გული რად არ გამისკდა“. ამ მოთხრობაშიც შემოიჭრება ნაცნობი სიმბოლიკა – ქალის როგორც მაცდუნებლისა. ილია ჭავჭავაძის „განდეგილი“ გვახსენდება, როცა ბერს ჯერ შიში ეუფლება და ფიქრობს: „ნუთუ აწ ბედმა ქალის სახითა / განსაცდელი რამ მას მოუვლინა?“ ხოლო შემდეგ ჩაძინებული ქალის სილამაზით მოხიბლული ფიქრობს: „თუ ცოდვა არის, ეგრე რადა ჰგავს / სულისთვის აღთქმულ უკვდავებასა“. თუმცა განდეგილის გაორებასა და ტანჯვას სიკვდილი მოუღებს ბოლოს. ამ მოთხრობაში კი გაორებული ყოფა მთელი თავისი მრავალფეროვნებით იხატება. დღისით უფლის მწყემსი, უბიწო, ლოცვითა და საღვთო საქმეებით გართული, თვალს მოხუჭავს თუ არა, ნატიფ მექალთანედ, ნადირობისა და ცხენების ტრფიალად, აზარტულ მოთამაშედ და ღვთისმგმობელად გადაიქცევა. ისეთი ცოცხალი იყო ძილში შეგრძნობილი, რომ გამთენისას მღვდელს ხშირად ეუფლებოდა ეჭვნეული განცდა, რომ, პირიქით, როცა იძინებდა, სწორედ მაშინ იწყებოდა მისი საღვთისმსახურო ცხოვრება და რეალურ კი არა, სიზმრისეულ სამყაროში იყო მღვდელი; ვეღარ გაერჩია, დიდებული იყო, რომელსაც ესიზმრებოდა, რომ მღვდელი იყო თუ პირიქით.

ჩვენ თვალწინ იხატება ორი სრულიად განსხვავებული, ურთიერთსაპირისპირო სამყარო და მით უფრო მძაფრია მათი შეჯახების გამოძახილი. მოთხრობის გმირი საზოგადოებას განშორებული ახალგაზრდაა, რომლის გადაწყვეტილება, მღვდლობა, უსინანულო არჩევანია. ამიტომაც იყო რაღაც ჯადოქრული მის ყოფაში, როდესაც მაინცდამაინც იმის მსხვერპლი შეიქმნა, რასაც ასე გაურბოდა და ფიქრადაც არ გაივლებდა. ლოცვით ექსტაზამდე მისული წარდგა იმ დღესაც იმისთვის, რომ არჩეულ გზას სიკვდილამდე გაჰყოლოდა. სწორედ ამ დროს მოულოდნელად თვალს მოჰკრავს მეფური გარეგნობის, თვალისმომჭრელი სილამაზის ქალს. საგულისხმოა, რომ იმას, რასაც განიცდის, პერსონაჟი თვალიდან ბინდის მოშორებას უწოდებს, თითქოს ბნელმა და ნათელმა სამყაროებმა ადგილი გაცვალეს. ახლა ეკლესია ჩამოუბნელდა და ქალი წარმოუდგა გაბრწყინებულ სივრცეში. მისი დახუჭული თვალების წიაღშიც აღწევდა ცისარტყელას ფერები და ქალის ლანდის მეწამული ჩვენება. პერსონაჟის წარმოსახვაში დეტალურად აღიბეჭდა ქალის მშვენიერება, ისეთი, როგორიც არცერთ ფერწერულ ტილოზე არ უნახავს და არც პოეზიაში შეხვედრია. „ცის ბინადარი იყო თუ ჯოჯოხეთის მკვიდრი?“ – ამგვარმა ორჭოფობამ თითქოს გამოაფხიზლა. მისმა გონებამ წამიერად სძლია გულს და საშიშროების კონტურები შემოუხაზა. მაგრამ თავს არ ანებებდა განცდა, რომ ქალში იყო ორივე: დემონიცა და ანგელოზიც და სწორედ ამიტომ ატყვევებდა ასე მაგიურად. პერსონაჟი მკითხველს უხატავს ქალის შთამბეჭდავ ფერწერულ ხატს და ყურადღებას ამახვილებს ხელებზე: „გრძელი თლილი თითები ამკობდა. ეს თითები ისეთი გამჭვირვალე იყო, ისეთი გამჭვირვალე, რომ ავრორას თითებივით სინათლეს ასხივებდა“. ამ თითების გამოძახილი შეიძლება დავინახოთ გალაკტიონის პოეზიაშიც („მკრთალი ვარდები დასცვივა ხელებს“ („ალვები თოვლში“).

მწერალი ხატავს, როგორ ებრძვის ახალგაზრდა კაცის გულში ერთმანეთს ხმამაღლა წარმოსათქმელი ორი სიტყვა: „დიახ“ და „არა“. ერთი დასტურია სასულიერო ცხოვრების სწორი არჩევანისა, მეორე კი უარმყოფელი ამ გადაწყვეტილებისა. ქალი მზერით ღვთაებრივი დაპირებებით ავსებდა: „თუ ჩემი გინდა იყო, უფრო ბედნიერს გაგხდი, ვიდრე ღმერთს შეუძლია გაგხადოს თავის სამოთხეში. ანგელოზებს შეშურდებათ შენი. დახიე ეს წყეული სუდარა, რომელშიც ეხვევი. მე სილამაზე ვარ! მე სიჭაბუკე ვარ! მე სიცოცხლე ვარ“. საბოლოოდ სძლევს „ჰო“ და იდება აღთქმა ღვთისთვის შეწირულობისა, მაგრამ უარყოფილი გული, „ხარბი და გაუძღომელი“, რომელსაც, როგორც რუსთაველი იტყვის, „ვერცა ჰპატრონობს სიკვდილი, ვერცა პატრონი რომელი“, საბრძოლო პოზიციებს არ თმობს და თავის სამეფოს ქმნის – რეალური სამყაროს არათუ ნაცვალს, არამედ მასზე აღმატებულს. გონებამ ვერ ჩაახშო ეკლესიის ზღურბლთან ნათქვამი ქალის სიტყვები: „უბედურო, უბედურო, ეს რა ჩაიდინე?“ (ეს სიტყვებიც გაგვახსენებს განდეგილის მიერ თითქოსდა შემთხვევით წამოცდენილ თვითშებრალებას: „ხსნა ყველგან არის, ხოლო გზა ხსნისა ესეთი მერგო მე… უბედურსა…“. და მღვდელი გიჟური გატაცებით მიეცა ამ სიყვარულს, რომლის ამოძირკვა არ შეეძლო. „ჩემმა სიჭაბუკემ, ასე დიდხანს რომ მყავდა დათრგუნვილი, ერთბაშად იფეთქა ალოესავით, ას წელს რომ ანდომებს აყვავებას და ერთბაშად იფურჩქნება მეხის გრგვინვასთან ერთად“. ვაჟი მკლავის იმ ადგილს იკოცნიდა, რომელსაც შეეხო ქალი ეკლესიიდან გულმოსული გასვლისას. ერთ საღამოს სენაკში განმარტოებულს კი შავკანიანმა პაჟმა ბარათი გადასცა, რომელშიც ეწერა: „კლარიმონდი. კონჩინის სასახლეში“. ეს იყო მიწვევა, რომელიც მიწვევად დარჩა, რადგან მღვდელი სოფლის ეკლესიაში გადაიყვანეს. სწორედ მაშინ შენიშნა აბატმა სერაპიონმა რაღაც ცვლილება და მღვდელი რომუალდი გააფრთხილა: „ბოროტი სული გამწყრალია, რომ სამარადისოდ უფალს მიუძღვენი თავი“. როცა ქალაქიდან გადიოდნენ, რომუალდმა, რომელსაც თვალები უკან რჩებოდა, უძველესი სასახლე შეამჩნია. სერაპიონმა უთხრა, რომ ის პრინცმა კონჩინიმ უბოძა კურტიზან კლარიმონდს და იქ ღამღამობით საზარელი ამბები ხდებოდა.

მკითხველის დაძაბულობაც უფრო და უფრო იზრდება და ცნობისმოყვარეობა პიკს აღწევს. ერთგვარი წინათგრძნობა, რომელსაც მსგავსი თემების რემინისცენციები იწვევს, მართლდება. გვახსენდება ქართველი სიმბოლისტის, სანდრო ცირეკიძის მინიატურა „რომანი“, რომლის გმირიც სწორედ მაშინ იწყებსა ნამდვილ და მჩქეფარე ცხოვრებას, როდესაც იძინებს. ძილის ქვეყანაში პოულობს თავის სატრფოსაც და სიცოცხლეს ბედნიერ წუთებს გამოსტაცებს. გოტიეს მოთხრობაში მღვდელს ღამით უცხო რაინდები შავი ბედაურებით სასახლეში წაიყვანენ საოცნებო ქალთან, თუმცა უკვე გარდაცვლილთან. მაგრამ სიკვდილი სიყვარულს ვერაფერს აკლებს, პირიქით, უფრო მეტად აღორძინებს. მღვდლის ამბორს ქალი ვნებიანად გაეპასუხება და მიყვარხარო, ეტყვის. ამის შემდეგ სამი დღე გონდაკარგული იყო მღვდელი და თითქოს სწორედ ამ სიმბოლურ დროს დაიბადა ირეალური სამყარო, რომელშიც მკითხველის თვალწინ ქალ-ვაჟის ღამეული სასიყვარულო ცხოვრების ქრონიკები გადაიშლება. აბატი სერაპიონი ამცნობს მას, რომ კურტიზანი კლარიმონდი ერთკვირიანი ორგიის შემდეგ გარდაიცვალა. იმასაც ეუბნება, რომ ქალი პირველად არ კვდებოდა და საერთოდაც სიკვდილი ახლდა მის სიყვარულს, რადგან ყველა საყვარელი დაეხოცა. კლარიმონდია სწორედ ის „შეყვარებული მკვდარი“, ქალი-ვამპირი, რომელიც რომუალდს არა ერთბაშად, არამედ წვეთწვეთობით სწოვს სისხლს, რადგან სიყვარულის გახანგრძლივება სურს. მღვდელი გრძნობს, რომ მასში ორი ადამიანია და არცერთი მეორეს არ იცნობს. აბატი სერაპიონი კი ფხიზლად ადევნებს თვალს, ხოლო მორიგი გამოფხიზლებისას ჩააგონებს, რომ კლარიმონდის სასაფლაო ინახულონ და როცა მღვდელი მატლებით დაჭმულ ხრწნად ხორცს იხილავს, აღარ მოუნდება ღამეული ცხოვრება (გვახსენდება ვალერიან გაფრინდაშვილის ლექსი „მხოლოდ ფატმანი, ორეული და ჭიანჭველა“, რომელშიც ლირიკული გმირი აღწერს, როგორ ეხვევიან ფატმანის დახრულ სხეულს ჭიანჭველები: „ფატმანს ცეცხლიდან მიათრევენ ჭიანჭველები,/ მაგრამ დაისში გამოვჩნდები მე ორეული,/ საყვარელ ტანზე მე დავწყვიტო მინდა ქსელები,/ რომ დავიბრუნო დაკბენილი, ნაზი სხეული“ . ეს სტრიქონები, რა თქმა უნდა, ეხმიანება ბოდლერის „ლეშსაც“, რომელშიც პოეზიის ძალით აღდგება ლეშად ქცეული მშვენიერება: „მაშინ კი, ჩემო მშვენიერო, როდესაც მატლი/ კოცნით შეგსანსლავთ, უთხარით წყეულს,/ რომ დაშლილ სატრფოს ჩემი ლექსით მე კვლავ მოვმადლი/ ღვთაებრივ სულს და ღვთაებრივ სხეულს“). პერსონაჟი რომუალდი შეძრწუნებული თანხმდება კუბოს გახსნას და როცა იქ ქალის შეუბღალავ სხეულს იხილავენ, გააფთრებული სერაპიონი მას აიაზმას ასხურებს. მარმარილოს ტანი იმწამსვე ნაცრად გადაიქცევა. იმ ღამეს მღვდელს კლარიმონდი კვლავ ესტუმრება, მაგრამ საყვედურებით აავსებს და ეტყვის: „უბედურო, შე უბედურო, ეს რა ჩაიდინე?… განა ბედნიერი არ იყავ?.. ყველა კავშირი ჩვენს სულებსა და სხეულებს შორის ამიერიდან მოიშალა. მშვიდობით“. რომუალდს საშინელი სინანულის გრძნობა დაეუფლა: „სულის სიმშვიდე ერთობ ძვირად ვიყიდე. ღვთის სიყვარულმა ვერ შემიცვალა კლარიმონდის სიყვარული“. ამ ამბავმა მის გულში წარუშლელი კვალი დატოვა და ერთ სიბრძნესაც აზიარა: „ერთი წუთიც კმარა იმისთვის, რომ მარადისობა დავკარგოთ“.

ასე რომ, მოთხრობაში ადამიანის ცხოვრება წარმოჩნდება როგორც გზა, სავსე აღმართებითა და დაღმართებით, დაცემითა და წამოდგომით. თეოფილ გოტიემ კი სიმბოლისტური ესთეტიკით, მისტიკურ სამყაროსთან ირაციონალური კავშირის გადმოცემით, მკითხველს კიდევ ერთხელ შეახსენა, რომ ხელოვნება, ამ შემთხვევაში – ლიტერატურა, არის გასაღები უხილავ განზომილებაში შესაღწევად და ადამიანის ქვეცნობიერ სამყაროში სამოგზაუროდ.

ეს მშვენიერი მოთხრობა შესულია თეოფილ გოტიეს „ფანტასტიკური მოთხრობების“ კრებულში, რომელიც შესანიშნავად თარგმნა ნესტან იორდანიშვილმა და მრავლისმთქმელი წინასიტყვაობაც წარუმძღვარა (2016 წ., გამომცემლობა „ოჩოპინტრე“).