როგორ მივაღწიოთ სკოლებში სწავლების მაღალ ხარისხს-დასასრული

წერილი მომზადებულია მოცემული კვლევის ორიგინალური და რუსული გამოცემების საფუძველზე: Barber, M. and Mourshed, M. (2007) How the World’s Best Performing Schools Come Out on Top. London, McKinsey & Company;  М. Барбер, М. Муршед. КАК ДОБИТЬСЯ СТАБИЛЬНО ВЫСОКОГО КАЧЕСТВА ОБУЧЕНИЯ В ШКОЛАХ. „Вопросы образования” (2008)

 

წარმატებულ სისტემათა უმრავლესობაში მონიტორინგსა და სწავლების შედეგების გაუმჯობესებაზე პასუხისმგებლობა გაყოფილია ერთმანეთისგან. სკოლის შემოწმების ორგანიზება დამოკიდებულია საერთოდ სისტემის მუშაობის დონეზე, ზოგ შემთხვევაში კი – ცალკეული სკოლის შედეგების დონეზე. სკოლის სისტემის მუშაობის გაუმჯობესებასთან ერთად მონიტორინგის ფუნქციები გარედან სკოლის შიგნით გადაინაცვლებს.

● ყოველწლიური გარე შემოწმებები. სკოლის სისტემები, რომლებიც ატარებენ მასშტაბურ რეფორმებს, როგორც წესი, ხშირ გარე შემოწმებებს იყენებენ. ნიუ-იორკში, კატარსა და ბაჰრეინში გარე ინსპექციები ტარდებოდა წელიწადში ერთხელ და იგეგმებოდა მათი ხანგრძლივობისა და რაოდენობის შემცირება შედეგების გაუჯობესებისთანავე.

● დამოუკიდებელი შეფასებები გარე შემოწმებასთან ერთად ყოველ 3-4 წელიწადში ერთხელ. ინგლისში, ჰონკონგსა და ახალ ზელანდიაში სკოლების ინსპექცია ტარდება 3-4 წელიწადში ერთხელ; ამასთან ერთად ყურადღება ექცევა აუცილებლობას, სკოლამ თვითონვე განახორციელოს ინტენსიური დამოუკიდებელი შეფასება სწავლების გაუმჯობესების პერიოდში. შეფასების ინტენსივობა მუშაობის გაუმჯობესებისთანავე მცირდება.

● დამოუკიდებელი შეფასებები არარეგულარულ გარე შემოწმებებთან ერთად. სინგაპურში სკოლები ატარებენ რეგულარულ შეფასებებს გარე შემოწმებებთან ერთად, რომლებიც 5 წელიწადში ერთხელ ტარდება. ფინეთში შემოწმების პერიოდულობა არ არის განსაზღვრული; სკოლას ნებისმიერ მომენტში შეუძლია მოითხოვოს სწავლებისა და შედეგების აუდიტი შიდა შემოწმების პროცესთან ერთად.

მონიტორინგი ტარდება იმისთვის, რომ სისტემამ მიიღოს ინფორმაცია, რომელიც საჭიროა სათანადო ზომების მისაღებად, თუ თვითონ სკოლას არ შესწევს უნარი, თავი გაართვას შედეგების გაუმჯობესებას. ეფექტური საკორექციო ღონისძიებებისთვის, რომელთა ნიმუშებია ინგლისი, ნიუ-იორკი და ახალი ზელანდია, დამახასიათებელია შემდეგი ნიშნები:

მუშაობის გამჭვირვალობა ზრდის სკოლის პასუხისმგებლობას საზოგადოების წინაშე, რომელიც, თავის მხრივ, ასტიმულირებს შემდგომ გაუმჯობესებას. სკოლის სისტემების მუშაობის ანალიზმა გვიჩვენა, რომ ბევრ კარგ სკოლაში საქმე უკეთესობისკენ მიდის, ხოლო ცუდი სკოლები იშვიათად ახერხებენ მაჩვენებლების გაუმჯობესებას მხოლოდ ამ ერთი ფაქტორის ზემოქმედებით: „თუ სკოლამ არ იცის, როგორ გააუმჯობესოს მუშაობა, ვერავითარი ზეწოლა ვერ შეცვლის ვითარებას და ვერ გააუმჯობესებს სწავლების ხარისხს”. „ზოგიერთ ეფექტურ სისტემაში შედეგების ღიაობა აღიქმება როგორც სწავლების ხარისხის გაუმჯობესებისთვის ხელის შემშლელი და არა დამხმარე ფაქტორი”. გაუმჯობესება ხდება მაშინ, როდესაც ამისთვის არსებობს უნარები და საშუალებები და როდესაც ის ერწყმის მასწავლებლების და მთლიანად სკოლის სწრაფვას უკეთესობისკენ. დამატებით ზეწოლას შეუძლია გამოიწვიოს განათლების ხარისხის უკან დახევა, დაქვეითება”. 

ახალ ზელანდიაში, ინგლისში, ჩიკაგოში შემოღებულ იქნა დაფინანსების მოდელი, რომელიც ითვალისწინებს დამატებითი რესურსების გამოყოფას იმ სკოლებისთვის, რომელთა მუშაობაც გაუმჯობესებას მოითხოვს. ფინანსირების ასეთი ფორმულირება საშუალებას იძლევა, გაიზარდოს იმ სკოლების ფინანსური დახმარება, სადაც ნაკლებად უზრუნველყოფილი ოჯახების შვილები სწავლობენ. ინგლისში დამატებითი დაფინანსება ეძლევა ისეთი სკოლების დიდ ნაწილს, რომლებიც შედის რისკის ჯგუფში (ისინი შესაძლოა ვერ გაუმკლავდნენ მათთვის დასახულ ამოცანებს). ამ მიზნით მათ ყოველ სასწავლო წელს გამოეყოფათ 1,5 მლნ დოლარი.

სუსტი სკოლების მუშაობის ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ძლიერი ხელმძღვანელობის გარეშე სიტუაციის გარდატეხა შეუძლებელია. წარმატებულ სისტემებში შექმნილია მექანიზმები, რომლებიც საშუალებას აძლევს ცენტრალურ და ადგილობრივ მთავრობას, თუ სხვა ზომები არ აღმოჩნდა საკმარისი, სკოლის ხელმძღვანელობა შეცვალოს.

გარდა ამისა, საუკეთესო სისტემებში მონიტორინგისა და კორექციისთვის განკუთვნილ ღონისძიებათა შედეგები გამოიყენება იმ მოწინავე მეთოდების ეფექტების გამოსავლენად, რომლებიც შეიძლება გავრცელდეს მთელ სისტემაში. სინგაპური ყოველწლიურად 10 მლნ დოლარს ხარჯავს კვლევებზე, რომლებმაც უნდა სრულყოს პედაგოგიური საქმიანობა. ინგლისში ინსპექციებისა და შემოწმების მონაცემები გამოიყენება საუკეთესო სკოლებისა და პედაგოგების გამოსავლენად, მერე კი მათი გამოცდილება ახალი გეგმებისა და სტრატეგიების განხორციელებას ხმარდება.

პრობლემის გადასაჭრელად გამიზნული ღონისძიებები, რომლებიც სკოლების დონეზე ტარდება, საშუალებას იძლევა, თავიდან იქნეს აცილებული სისტემაში სუსტი რგოლების გაჩენა. მაგრამ ყველაზე ეფექტურ სკოლებსა და სკოლის სისტემებში მონიტორინგი და პრობლემის დაძლევისკენ მიმართული ზომები ხორციელდებოდა ცალკეული მოსწავლეების დონეზე. ეს აუცილებელია მაქსიმალური ეფექტის მისაღებად. მაგ., აშშ-ის მონაცემების მიხედვით, 3 წლის ასაკის ბავშვს, რომელიც დიპლომირებული სპეციალისტების ოჯახში იზრდება, აქვს 1100 სიტყვის მარაგი და მისი IQ 117-ის ტოლია, მაშინ როცა შემწეობით მცხოვრებ ოჯახში აღზრდილი ბავშვის სიტყვების მარაგი არ აღემატება 525-ს, ხოლო IQ – 79-ს. თუ სკოლებმა მოსწავლის დონეზე არ იმოქმედეს, ისინი ვერ შეძლებენ ბავშვების განვითარების დონეებს შორის სხვაობის შემცირებას. სკოლის საუკეთესო სისტემები ქმნიან მექანიზმებს, რომლებიც უზრუნველყოფს საერთო მაღალ დონეს მთელ სისტემაში.

ფინელი ბავშვები მოსამზადებელ კლასში 6 წლის ასაკში შედიან, ხოლო სკოლაში – 7 წლის ასაკში, სამი წლით გვიან, ვიდრე მათი ევროპელი თანატოლები. დაწყებით კლასებში ისინი დღეში მხოლოდ 4-5 საათს ატარებენ სკოლაში. ფინელი ბავშვები 7-დან 14 წლამდე გაცილებით ნაკლებ ხანს სწავლობენ, ვიდრე მათი ევროპელი თანატოლები. მიუხედავად ამისა, 15 წლის ასაკში, ტესტების მიხედვით, ისინი ლიდერობენ კითხვაში, მათემატიკაში, საბუნებისმეტყველო საგნებში.

ეს იმით აიხსნება, რომ ფინეთმა მოახერხა საუკეთესო კადრების მოზიდვა მასწავლებლის პროფესიაში. ამასთან ერთად, ფინეთში შექმნილია მაღალეფექტური საკორექციო ზომების სისტემა სკოლის დონეზე, რომელიც თითოეულ მოსწავლეს ეხმარება. ყველა სკოლას ჰყავს სპეციალური მასწავლებლები (ყოველ 7 საგნობრივზე 1 ასეთი მასწავლებელი მოდის), რომლებიც ინდივიდუალურ და ჯგუფურ მეცადინეობებზე ეხმარებიან ჩამორჩენილ მოსწავლეებს. საერთო ჯამში, ასეთი მასწავლებლები სკოლის მოსწავლეების 30%-თან მუშაობენ.

სხვა ეფექტურმა სისტემებმა მიაგნეს ჩამორჩენილ მოსწავლეთა დახმარების ალტერნატიულ მეთოდებს. აზიური სისტემებისთვის დამახასიათებელია თავად პედაგოგების მუდმივი მზადყოფნა, დაეხმარონ მოსწავლეებს, რომლებსაც სწავლა უჭირთ. სინგაპურში მასწავლებლები სწავლის დამთავრების შემდეგ რჩებიან ასეთი მოსწავლეების დასახმარებლად. ახალ ზელანდიაში მოქმედებს პროგრამა იმ ბავშვების დასახმარებლად, რომლებიც ცუდად კითხულობენ.

სასკოლო განათლების სისტემაში სწავლების სტაბილურად მაღალი დონის შენარჩუნებისთვის მონიტორინგს და საკორექციო ზომებს პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა აქვს. საუკეთესო სასკოლო სისტემები თავიანთ ეფექტურობას გამოცდებით და ინსპექტირებით აკონტროლებენ. მონიტორინგის შედეგებს ითვალისწინებენ საკორექციო ღონისძიებების ჩატარებისას, რომლებიც მოსწავლისთვის სწავლების სტანდარტისა და სტაბილურად ხარისხიანი განათლების ამაღლებისკენაა მიმართული. საუკეთესო სისტემებში ეს პროცესები გადატანილია სკოლის დონეზე, სადაც ბავშვების მოსწრება მუდმივად კონტროლდება და დახმარება მიმართულია იმ მოსწავლეებისკენ, რომელთაც ჩამორჩენა ემუქრებათ.

სამხრეთ კორეამ და სინგაპურმა გვიჩვენა, რომ სასკოლო სისტემას შეუძლია, რამდენიმე ათწლეულში ჩამორჩენილიდან წარმატებულად იქცეს. ასეთი მიღწევები განსაკუთრებით შთამბეჭდავია, რადგან, როგორც წესი, მასშტაბური რეფორმების შედეგები მრავალი წლის შემდეგ იჩენს თავს: საშუალოსკოლადამთავრებულთა ცოდნის დონე მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებულია დაწყებითი განათლების ხარისხზე, რომელიც ათი წლის წინ აქვთ მიღებული, ხოლო დაწყებითი განათლების დონე, თავის მხრივ, მნიშვნელოვანწილად არის დამოკიდებული მასწავლებელთა კვალიფიკაციაზე. ბოსტონისა და ინგლისის გამოცდილებამ გვიჩვენა, რომ განათლების ხარისხი და ფაქტორები, რომლებიც მასზე ახდენს გავლენას, შეიძლება მოკლე ხანში საგრძნობლად გაუმჯობესდეს. ზოგიერთმა რეფორმამ, მაგ., აშშ-ში მოსწავლეთა შედეგები 16%-ით გააუმჯობესა.

სასკოლო სისტემებმა, რომლებმაც შესამჩნევ გაუმჯობესებას მიაღწიეს, ეს მოახერხეს იმის ხარჯზე, რომ უზრუნველყვეს სისტემის ფუნქციობის შემდეგი პირობები: 

● სკოლაში მუშაობდეს უფრო მეტი ნიჭიერი ადამიანი; 

● მათ ჰქონდეთ პედაგოგიური განვითარების საშუალება; 

● ეს კვალიფიციური მასწავლებლები მუშაობდნენ ყველა მოსწავლესთან სისტემაში, რაც უზრუნველყოფს განათლების სტაბილურ მაღალ დონეს.

არსებობს ამ მიზნის მიღწევის სხვადასხვა გზა. სინგაპურში სისტემა ცენტრალიზებულად იმართება და ეს რეფორმისთვის იქნა გამოყენებული. ინგლისში რეფორმატორებს დეცენტრალიზებულ სასკოლო სისტემაზე კონტროლის ნაკლები საშუალება აქვთ, ამიტომ ისეთი ფაქტორები, როგორებიცაა ფინანსირება, სკოლის პასუხიმგებლობა საზოგადოების წინაშე და დახმარების ძლიერი მექანიზმები, გამოიყენეს ისეთი პირობების შესაქმნელად, რომელთა ფონზე განათლების ხარისხის ამაღლება გახდებოდა შესაძლებელი. სხვა სისტემებში რეფორმის თავისებურებებსა და სიჩქარეზე – და არა მის მიმართულებაზე – გავლენას ახდენენ პროფკავშირები და პოლიტიკური ველის მოთამაშეები.

სხვა სისტემებში ამ სამი პირობის რეალიზებისთვის აუცილებელია უფრო მასშტაბური სასკოლო რეფორმა. რეფორმა ვერ იქნება წარმატებული სისტემისა თუ სკოლის დონეზე ეფექტური ხელმძღვანელობის გარეშე. ვერ აღმოვაჩინეთ ვერც ერთი სასკოლო სისტემა, რომელმაც მიმწოლი, ერთგული და ნიჭიერი ხელმძღვანელის გარეშე შეძლო ძირეული ცვლილებების გატარება, ამიტომ ხელმძღვანელის შეცვლა სისტემაში შესაძლოა გაუმჯობესების აუცილებელი წინა პირობა იყოს. სისტემებს, რომლებიც სათანადოდ არ ფინანსდება, კარგი მუშაობის ორგანიზების მცირე შანსი აქვს. სასკოლო პროგრამის ხარისხი მნიშვნელოვანია, მაგრამ მხოლოდ მისი შინაარსის ცვლილება, სწავლების ეფექტური სისტემის გარეშე, შედეგებზე დიდ გავლენას ვერ მოახდენს.

საბოლოო ჯამში, წარმატებული აღმოჩნდა რეფორმები, რომლებიც ეყრდნობოდა ჩამოთვლილ სამ ფაქტორს, რადგან ისინი სხვებზე მეტ გავლენას ახდენენ სწავლების ხარისხზე. რეფორმების განხორციელებისას გამოიყენება მიდგომები, რომლებიც ამ ბერკეტების დახმარებით გაუმჯობესების საშუალებას იძლევა. როგორც სისტემების, ასევე სკოლის ხელმძღვანელობა იყენებდა დაგროვილ მონაცემებს, კვლევების შედეგებს, პილოტურ პროექტებს და ანალიტიკური ინსტრუმენტების წყებას, რათა განესაზღვრა, რომელი მექანიზმები მუშაობდა და რომელი – არა.

სასკოლო სისტემების შედარებითი ანალიზი გვიჩვენებს, რომ შედეგების გაუმჯობესება ურთულესი ამოცანაა, მაგრამ არა მიუღწეველი. გზები, რომლებიც სხვადასხვა სასკოლო სისტემამ განვლო და რომელსაც კიდევ ბევრი სისტემა გაივლის, ძალზე განსხვავდება ერთმანეთისგან. ხშირად საჭიროა დაფინანსების ან ხელმძღვანელობის შეცვლა, რათა სისტემაში დაინერგოს პროცესები, რომლებიც სწავლების შედეგებს გააუმჯობესებს. კონტექსტი, კულტურა, პოლიტიკა, მართვის სისტემა და თვითონ სისტემის საწყისი მდგომარეობა განსაზღვრავს კურსს, რომელსაც გაჰყვება ლიდერი. 

1) განათლების სისტემის ხარისხი ვერ იქნება მასში მომუშავე მასწავლებლების ხარისხზე მაღალი; 

2) შედეგების გასაუმჯობესებლად აუცილებელია სწავლების გაუმჯობესება; 

3) მოსწავლეთა განათლების მაღალი დონის უზრუნველყოფა შეუძლებელია იმ მექანიზმების აუმოქმედებლად, რომლებიც უზრუნველყოფს ხარისხიანი სწავლების თითოეულ მოსწავლესთან მიტანას.