თანამედროვეობის ყველა სიძნელე, გარემომცველი სამყაროს მთელი
სირთულე დიდ გავლენას ახდენს მოზარდის განვითარებაზე, მის მიზნებსა და მისწრაფებებზე,
შესაძლებლობების გამოვლენაზე და, ზოგადად, ამ შესაძლებლობებისა და უნარების ფლობაზეც
კი. ამიტომ სწავლის პროცესში მოსწავლეთა სააზროვნო პროცესების გააქტიურება შეიძლება
გადამწყვეტი აღმოჩნდეს მათი მომავალი ცხოვრებისათვის. აზროვნების სტრატეგიების მართვა
ის საჭირო ინსტრუმენტია, რომლის წარმატებით გამოყენებისას სწავლების საგანმანათლებლო
მიზნები მაქსიმალურად მიიღწევა. სწორად განსაზღვრული სტრატეგია თითქმის ნიშნავს შემუშავებულ
მიზანს, სწავლის შინარსის ათვისების პროცესს, მოსწავლეთა მხარდაჭერას და უკუკავშირს.
აზროვნების უნარ-ჩვევების ათვისება-ავტომატიზებით მოსწავლეც
მოგებული რჩება, მასწავლებელიც და საზოგადოებაც, რადგან მას, ყოფილი მოსწავლის სახით,
ღირსეული წევრი შეემატება, რომლის თითოეული ნაბიჯიც პოზიტიური იქნება სოციუმისთვის.
ეს სტრატეგიები საშუალებას აძლევს მოსწავლეს, იაზროვნოს ისე, რომ შეცვალოს გარემომცველი
სამყარო უკეთესობისაკენ.
ქვემოთ მოცემულ სქემაზე გამოსახულია სწავლის სტრატეგიების
მიზნებისა და მიმართულებების ძირითადი ნიუანსები, რომლებიც პასუხობს სწავლის სტრატეგიის მთავარ შეკითხვას: “რას ვაკეთებთ სწავლის
მიზნის მისაღწევად?”
მას შემდეგ, რაც შეირჩევა
სტრატეგია, მოსწავლეს აუცილებლად სჭირდება შესაფერისი სიტუაციური მაგალითები და ნიმუშები,
ახალი უნარების ათვისებისა და გამოყენების ეფექტური საშუალებები.
როდესაც მასწავლებელი
დაიწყებს ფიქრს იმაზე, თუ რით დაიწყოს, თავისთავად გამოიკვეთება თავად ფიქრის, როგორც
სწავლის სტრატეგიის, შერჩევის მნიშვნელობა. დაფიქრების და გაანალიზების გარეშე მრავალრიცხოვანი
სტრატეგიებიდან მასწავლებელი ვერც ერთს ვერ აარჩევს. თავისუფლად შეიძლება, რომ მისი
ეს როლი – დაფიქრდეს და გააკეთოს სწორი არჩევანი _ გადაიქცეს მოსწავლეებისათვის ფიქრის,
როგორც სწავლის ერთ-ერთი მეთოდის, აქტიურად გამოყენების ნიმუშად!
ფიქრი ადამიანის ის თვისებაა,
რომლითაც ის განსხვავდება ყველა დანარჩენი ცოცხალი არსებისაგან. ეს საკმაოდ რთული პროცესია.
იგი ერთგვარად ყვავილის გაშლასაც კი მოგვაგონებს – ჯერ თესლს ჩაყრიან, მორწყავენ, გაღვივების
შემდეგ მცენარე მიწიდან ამოიზრდება, ფოთლებს გამოისხამს და ბოლოს გამოჩნდება ლამაზი,
სურნელოვანი ყვავილი. ასეა ფიქრიც: ჯერ “გამოღვიძება”, მერე აზრის განვითარება და ბოლოს
მისი გამოხატვა სიტყვებით. ამიტომ ფიქრი ყველაზე რთული სამუშაოა (ჰენრი ფორდი).
კიდევ უფრო რთულია საკუთარი
ფიქრების სწორად და ნათლად გადმოცემა. მაგრამ მიზანი მიღწევადია, რადგან არსებობს მიდგომები,
წესები, “გასაღებები” და კანონებიც კი, რომლებიც გვეხმარებიან, ჩვენი მოსაზრებებიდან
გონივრულად ავაგოთ ტექსტი – ჩვენი აზრების გასაოცარი ყვავილები.
და მაინც რა არის ფიქრი?
რა ნიშნებით გამოირჩევა აზროვნების ეს ტიპი? რაშია მისი განსაკუთრებულობა? როგორია
მისი აგებულება? როგორია მისი მთავარი კითხვები?
ü
ფიქრი _ ეს ცხოვრებისეული
სიტუაციის დამოუკიდებელი ანალიზია, გამოცდილებაა;
ü
ეს უპირველესად არჩევანის გაკეთებაა
– როგორ გავაკეთოთ? როგორ ვიცხოვროთ?
ü
ესაა მსჯელობა, როდესაც ტექსტის
(ნაფიქრალის, ნააზრევის) ერთი თეზისის ახსნა ხდება, ხოლო მეორის – დამტკიცება;
ü
ესაა პროცესი, რომელიც აუცილებელად
მოითხოვს მიზეზშედეგობრივი კავშირების დამყარებას;
ü
ეს ერთგვარი კითხვა-პასუხის
ფორმაცაა, როდესაც შეკითხვის მიზანია დაფიქრება, ფიქრის “გამოწვევა”, ალტერნატიული
შეკითხვების დასმა, რომლებიდანაც უნდა ავარჩიოთ ერთი პასუხი;
ü
ფიქრი _ ეს არის ის, რაც გვეხმარება
სიტყვის ფორმირებაში.
როგორ უნდა დავაფიქროთ მოსწავლეები საკუთარ პრობლემებზე?
როგორ უნდა მივაღებინოთ სწორი გადაწყვეტილება, გავაკეთებინოთ სწორი არჩევანი? ჩვენ
ხანდახან ჩვენს თავზე ხმამაღლაც კი ვფიქრობთ, თითქოს ჩვენს თავთან ვსაუბრობთ. ეს გადამწყვეტ
მომენტებში ყველაზე მეტად გვეხმარება. როგორ ვასწავლოთ ჩვენს მოსწავლეებს ხმამაღალი
ფიქრი და საკუთარ თავთან საუბარი?
როდესაც სწავლის პროცესში ამგვარი საკითხები წამოიჭრება,
ეს უკვე ნიშნავს, რომ სწავლება იღებს მიზანმიმართულ ფორმას –კონკრეტულ, შესაფერის მიმართულებას
და აუცილებელი ხდება ყურადღების გამახვილება საკითხის ძირეულ მახასიათებლებზე. აქ აუცილებელია
სხვადასხვა მომენტის გათვალისწინება, მაგალითად:
რადგან მიზანმიმართული სწავლების ძირეულ კომპონენტს სააზროვნო
უნარების ფართოდ დემონსტრირება და შესაფერისი მაგალითების მოყვანა წარმოადგენს, ამას
ყველაზე მეტი წარმატებით სწორედ ხმამაღალი ფიქრის დროს შეიძლება მივაღწიოთ. ამ დროს
ხდება ყველა შესაძლო ვარიანტის გადმოცემა: რას ფიქრობს, როგორ განიხილავს საგანს ექსპერტი
– ჩვენი გონება.
ხმამაღალი ფიქრისას ისევ დგება მთავარი საკითხების გათვალისწინების
აუცილებლობა:
§
წინასწარი შერჩევა – აზროვნების
რომელი უნარის მოდელირებაა მოსახერხებელი მოცემულ თემაზე; ფიქრებიც ამ უნარების ფორმირებისკენ
უნდა იყოს მიმართული;
§
მოსწავლეებისათვის წინასწარი
ახსნა _ რის გაკეთებას ვაპირებთ, და დარწმუნება, რომ მათ ესმით ხმამაღალი ფიქრის მნიშვნელობა;
§
ტექსტზე მუშაობისას მოსწავლეებისათვის
ხმამაღალი ფიქრის მნიშვნელობის ახსნა, განსხვავების ჩვენება კითხვასა და ფიქრს შორის
(მაგალითად, შესაძლებელია ამ დროს მასწავლებელი შებრუნდეს სხვა მხარეს, რათა მოსწავლეები
დარწმუნდნენ, რომ ის ფიქრობს და არ კითხულობს);
§
მას შემდეგ, რაც დაიწყება ფიქრი
მოცემულ თემაზე, არ შეიძლება მასწავლებელი
გადავიდეს ლექციის კითხვაზე; არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ახსნა გაცილებით ადვილია, ვიდრე
რომელიმე თემაზე ფიქრი;
§
ხმამაღალი ფიქრის დროს შეიძლება
თავიდან გარკვეული უხერხულობა გაჩნდეს, მაგრამ გამოცდილების შეძენასთან ერთად ეს გაცილებით
გაადვილდება;
§
სთხოვეთ მოსწავლეებს, მოგბაძონ
თავადაც.
რა მნიშვნელობა აქვს მასწავლებლის
მაგალითს? ასე თუ არ მოხდა, როგორ გაიგებენ მოსწავლეები, რას მოელიან მათგან? მოსწავლეებს
უნდა მივცეთ მაგალითი, სტრუქტურა, რომელიც წარმართავს მათ საქმიანობას. სწორად წარმართული
მოდელირება კი გარანტირებულს ხდის მოსწავლის წარმატებას.
განვიხილოთ
ხმამაღალი ფიქრის რამდენიმე მაგალითი.
VII კლასი, საგანი _ ისტორია, თემა _ “აშშ-ის კოლონიზაცია”:
I _ მასწავლებელი ამერიკის კოლონიზაციის ისტორიის ახსნის
და ამერიკელი ემიგრანტების შესახებ ტექსტის
წაკითხვის შემდეგ იწყებს ხმამაღლა ფიქრს: “მე ვერც კი წარმომიდგენია ყველა ის განსაცდელი, რაც გადაიტანეს მათ. სახლის და ოჯახის დატოვება ჩემთვის საშინელებაა.
იმისთვის, რომ წახვიდე ამაზე, უნდა იყო ნამდვილად გაბედული ადამიანი. მაგრამ ახალ სამყაროსთან
შეხვედრა მაინც საინტერესოა. ვფიქრობ, ადამიანი თუ ხვდება, რომ სხვა გამოსავალი არ
აქვს, უნდა წავიდეს ასეთ რისკზე. მე რომ მათ ადგილზე ვყოფილიყავი, მეც ასე მოვიქცეოდი.
მაგრამ ვთვლი, რომ აუცილებლად საჭირო იქნებოდა დღიურის წარმოება და ამას გავაკეთებდი
კიდეც, დაწვრილებით აღვწერდი ჩემს თავგადასავალს უცხოეთში, რაც საშუალებას მისცემდა
იმ ადამიანებს, რომლებსაც გადაწყვეტილი ჰქონდათ გამგზავრება და არ ფიქრობდნენ მომავალ
სირთულეებზე, დაენახათ უცხოობაში ცხოვრების ყველა შესაძლო სირთულე, რათა უფრო მობილიზებულები
შეხვედროდნენ ახალ სამყაროს”.
მას შემდეგ, რაც მასწავლებელი
მოახდენს ფიქრის სიტუაციის მოდელირებას, შეუძლია, სთხოვოს მოსწავლეებს, გაიაზრონ თავიანთი
შეკითხვები და იდეები. მან უნდა აუხსნას მათ, როგორ გააკეთონ ჩანაწერები დღიურებში,
შეამოწმოს, როგორ აითვისეს მოსწავლეებმა მასალა, შემდეგ კი სთხოვოს, გააკეთონ დავალება
დამოუკიდებლად – თავად იფიქრონ ხმამაღლა მოცემულ (ან მსგავს) თემაზე. მას შემდეგ, რაც
შესთავაზებს მაგალითებს ფიქრის უნარის გამოყენების შესახებ, მასწავლებელმა მოსწავლეებს
უნდა მისცეს პრაქტიკის საშუალება. ამის გაკეთება ყველაზე ეფექტური ისევ გაკვეთილზეა.
შეიძლება ეს პრაქტიკა მათ გაიარონ ინდივიდუალურადაც და ჯგუფურადაც. მთავარია, მოსწავლეებს
ჰქონდეთ უნარის დამოუკიდებლად გამოყენების საშუალება.
მაგალითად, როდესაც მოსწავლეები გაეცნობიან შედარების ხერხებს
ხმახმაღალი ფიქრის დროს, შესაძლებელია, დავალებად მიეცეთ ორი საგნის შედარება, ან თუნდაც თავიანთი თავის შედარება
შუა საუკუნეების ან უფრო ძველი ეპოქის მოსწავლეებთან და ა.შ.
მოვიყვანოთ
მაგალითი:
II – მოსწავლის ხმახმაღალი ფიქრები, თემა – “ძველი აღმოსავლეთი”:
“მე მინდა შევადარო ჩემი თავი შუმერს. ახლა ვნახოთ,
რაში შემიძლია შედარება: მაგალითად, შემიძლია შევადარო სიდიდეები, ვთქვათ, ჩემი და
მისი სახლის ზომები; შემიძლია შევადარო საწერი მოწყობილობები, ჩაცმულობა, ასევე სხვა
საგნები, რომლების გაკეთებაც, ჩემი აზრით, მე უკეთ შემიძლია. მე მგონი, რაღაცით ვგავარ
კიდეც შუმერ მოსწავლეს – ვსწავლობ წერა-კითხვას, ანგარიშს, ისტორიასაც კი; შემიძლია
მასავით გავერთო, ვიმუშაო მიწაზე ან დავეხმარო მშობლებს სხვადასხვა საქმეში… მოკლედ,
ვფიქრობ, რომ ცხოვრების წესში ბევრი იქნება განსხვავება, მაგრამ რაღაც განსაკუთრებულსაც
ალბათ ვერაფერს ვიპოვი”.
საუკეთესო შემთხვევაში, მასწავლებელს
მოსწავლეთა “ფიქრის გამოწვევისთვის” შეუძლია
დაგეგმოს გაკვეთილი, სადაც გადაწყვეტილი იქნება შემდეგი საკითხები:
1.
გაკვეთილის მიზნის განსაზღვრა;
2.
ტექსტის შერჩევა, რომელსაც
მასწავლებელი გააანალიზებს მოსწავლეებთან ერთად (სასურველია, მოსწავლეები წინასწარ
შეარჩიოს); ტექსტი უნდა პასუხობდეს შემდეგ კრიტერიუმებს: იყოს მნიშვნელოვანი (ნებისმიერი
კრიტერიუმით) და იოლად აღსაქმელი მოცემულ ვითარებაში;
3.
მოსწავლეებისათვის რეპროდუქტიული
და პროდუქტიული ხასიათის შეკითხვების მომზადება;
4.
შეკითხვების და იმ დამატებითი
მასალის მომზადება, რომელსაც მოსწავლეები გამოიყენებენ ჯგუფური დისკუსიისას;
5.
2 საგაკვეთილო საათი (2 გაკვეთილი):
I ნაწილი
– ტექსტის წერილობითი ანალიზი;
II ნაწილი
– შესრულებული სამუშაოს თვითანალიზი მასწავლებლის ხელმძღვანელობით (მოსწავლეებს აფასებენ
პასუხების “სისრულესა” და სწორად “დალაგებაში” (შეიძლება შეფასება გაკეთდეს კომენტარის
ფორმითაც));
III ნაწილი
– დისკუსია შეთავაზებული პრობლემის შესახებ;
IV ნაწილი
– მოსწავლისა და მასწავლებლის შემაჯამებელი რეზიუმე, როგორც გაკვეთილის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი
მომენტი. რეზიუმეში უნდა გამოიკვეთოს პოზიტიური აზრი და გასწორდეს ნებისმიერი ცდომილება. მაგრამ იმისთვის, რომ რეზიუმე ასეთი
იყოს, მოსწავლემ/მასწავლებელმა აუცილებლად
უნდა უპასუხოს რამდენიმე შეკითხვას: “როგორ დავძლიეთ დავალება?”, ”შევძელით თუ არა
რამე ისეთი, რისი დამახსოვრებაც აუცილებელი და საჭირო იქნება?” (ცხადია, ამ უკანასკნელ
შეკითხვას აზრი ექნება მხოლოდ პირველ ორ შეკითხვაზე პოზიტიური პასუხის შემთხვევაში).
იქ, სადაც ყოველდღიურად
ხდება დაფიქრება და მიზნის შესაფერისადსხვადასხვა სასწავლო სტრატეგიის გამოყენება, მოსწავლეები ღრმად არიან მოტივირებულები,
სწავლობენ ინტერესით და აღწევენ კარგ შედეგებს. ფიქრი – ეს დახმარებაა,
საჭეა, რომელსაც ადამიანი, ამ შემთხვევაში, მოსწავლე/მასწავლებელი უსაფრთხოდ მიჰყავს და არ აძლევს გზიდან გადახვევის უფლებას.
