სოციალური ფაქტორების გავლენა განათლების ხარისხზე -მესამე ნაწილი
საქართველოში განათლების რეფორმის დაწყების დღიდან მიმდინარეობს დაუსრულებელი დავა, რამდენად შეესაბამება განხორციელებული ცვლილებები ქვეყნის რეალობას. რას უნდა ეფუძნებოდეს გადაწყვეტილებები, რომლებსაც იღებს სახელმწიფო? სერიოზულ მეცნიერულ კვლევებს და მათ საფუძვლიან ანალიზს? საზოგადოების წევრთა უმრავლესობის „ტრადიციულ” ხედვებს და თეორიებს აღზრდის შესახებ? რა როლს ასრულებს განათლების სისტემის ეფექტურობაში სოციალური ფაქტორები?
დანიელ ვ. როსიდესის ნაშრომი ამ საკვანძო საკითხებს ეხება. როსიდესი პროფესორ-ემერიტუსია ბოუდინის კოლეჯში, რომელიც აშშ-ის, მენის შტატის, ერთ-ერთი უძველესი სასწავლებელია (დაარსებულია 1794 წელს). ასევე ასწავლიდა ჰანტერის კოლეჯში, ნიუ-იორკის საჯარო უნივერსიტეტში (The City University of New York), იორკის უნივერსიტეტში (ტორონტო, კანადა); გამოქვეყნებული აქვს ნაშრომები სოციალურ თეორიებში, საზოგადოების სოციალურ ფენებად დაყოფის თეორიაში. ამჟამად მუშაობს ნაშრომზე „ამერიკული კაპიტალიზმის გააზრება”.
მითი იმის შესახებ, რომ განათლება ხელს უწყობს ადამიანის მოქალაქეობრივ განვითარებას
ის, რომ განათლება ვერ იძლევა დადებით შედეგს, ეხება მოქალაქეობრივ საკითხებსაც. XIX საუკუნეში ამერიკელებს მიაჩნდათ, რომ განათლება შექმნიდა მორალურ და ინტელექტუალურ საფუძველს, რომელიც მთელ ნაციას გააერთიანებდა. ბავშვების წარმოდგენები უფროსების მეთვალყურეობით ყალიბდება. საერთო სასკოლო პროგრამის იდეა შეესაბამებოდა ამერიკელთა უმრავლესობის სოციალურ გამოცდილებას. მათთვის საერთო იყო პროტესტანტიზმი, ნიუტონის კოსმოლოგია, ფერმერობა და პატარა ქალაქებში ცხოვრება. ამიტომაც საერთო პროგრამაზე მსჯელობა ბუნებრივი გახლდათ. მოგვიანებით ერთიანი სკოლა განიხილებოდა როგორც მზარდი მრავალფეროვნების კორექტირების საშუალება, რომელიც ურბანიზაციამ და ემიგრაციამ მოიტანა. მაშინაც კი, როდესაც სასწავლო პროგრამები უკვე განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან, რჩებოდა რწმენა, რომ განათლების ერთგვაროვნება, განსაკუთრებით – საკვანძო სამოქალაქო უნარებისა და ფასეულობების შესახებ, თანდათან მოიკრეფდა ძალას და განათლების უფრო მაღალი დონეები საზოგადოებას სარგებლობას მოუტანდა.
ქვეყანაში საყოველთაო განათლების შემოღებიდან 150 წლის შემდეგ ამერიკელებს სულ უფრო ნაკლებად აერთიანებთ საერთო ფასეულობები და წარმოდგენები. რატომ წარმოუდგენიათ ამერიკელებს განათლება მექანიზმად, რომელიც უზრუნველყოფს სოციალურ ინტეგრაციას საქმის მცოდნე, გააზრებული მოქალაქეობის საშუალებით, გაუგებარია. საიდანაც არ უნდა მოდიოდეს განათლების ერთგვაროვნების იდეა (შესაძლებლობათა თანაბრობა, ტესტირების საშუალებით ობიექტურად შემოწმებული ნაციონალური ნორმები, უნივერსალური პროფესიული სტანდარტები, ნაციონალური აკრედიტაცია, ნაციონალური სტანდარტები), ის ხელს უწყობს სოციალური მდგომარეობისთვის უსამართლო ბრძოლის გადაფარვას. ერთგვაროვან და უნივერსალურ განათლებაზე საუბრის მიღმა ამერიკულმა საზოგადოებამ, ფაქტობრივად, შექმნა სერიოზული უთანასწორობა განათლებაში, დაწყებითი განათლებიდან მოყოლებული, პროფესიულის ჩათვლით. ამერიკულმა საგანმანათლებლო სისტემამ წარმოქმნა კოლეჯებისა და უნივერსიტეტების საოცრად მრავალფეროვანი იერარქია, რომელთაგან ძალიან ცოტას თუ აქვს პროგრამა, რომელიც ყველა მოსწავლემ უნდა გაიაროს. ასევე შექმნა კლასობრივი მრავალფეროვნება საცხოვრებელი ადგილის და იქ მოქმედი სკოლების სეგრეგაციის მიხედვით. ეს მთელ ერში რასობრივ იზოლაციას წარმოშობს.
მიუხედავად ყველაფრისა, კლასობრივმა განათლებამ დადებითი შედეგიც გამოიღო: მან ხელი შეუწყო ამერიკული ნაციონალური სახელმწიფოს აშენებას, გამოყო პატრიოტიზმი და კლასობრივი იდეოლოგია და ჩააქრო კლასობრივი, რასობრივი, ეთნიკური და რეგიონული დაძაბულობა. მაგრამ სოციალური სტაბილიზაციისკენ მიმავალი გზა ძალიან განსხვავდება დეკლარირებული იდეოლოგიისგან – კლასობრივ კუთვნილებაზე დაფუძნებული განათლების სისტემა, რომელშიც ბავშვები იწყებენ და უმეტესად რჩებიან კიდეც განსხვავებულ კალაპოტში, იცავს მათ, ვისაც აქვს კანონიერი ძალაუფლება და აკანონებს მათ წარუმატებლობას, რომლთაც ეს ძალაუფლება არ გააჩნიათ.
უფრო მაღალი მოქალაქეობრივი დონე შეიძლება ნიშნავდეს მეტ პოლიტიკურ განათლებას ან საზოგადოების შემოქმედებით სამსახურს, მაგრამ არც ერთი და არც მეორე არ ჩნდება განათლების შედეგად. უფრო მეტიც – უფრო მეტი განათლებისკენ სწრაფვა დაემთხვა სამოქალაქო ცხოვრებაში მონაწილეობის საოცარ ვარდნას. მიუხედავდ დროისა და თანხის უზარმაზარი დანახარჯისა, ვერ ვიტყვით, რომ ამერიკელები დღეს უფრო განათლებულები არიან, ვიდრე წინათ, თუ მათ შევაფასებთ იმ კუთხით, რა უნდა იცოდნენ სამყაროზე. იმის გასაგებად, რატომ მოხდა ასე, უნდა დავუბრუნდეთ იმ ფაქტს, რომ განათლება თითქმის ვერ ახდენს ხანგრძლივ გავლენას მოსწავლეთა წარმატებაზე. განათლებას არ აქვს ხანგრძლივი შედეგი, რადგან ცოდნასა და ქცევის ცვლილებას შორის უშუალო კავშირი არ არსებობს. ადამიანები, რომლებმაც იციან, რომ შიდსი არ გადაეცემა პირდაპირი გზით, განაგრძობენ დაავადებულთა დისკრიმინაციას. ადამიანები, რომლებმაც იციან, რომ პრეზერვატივის გამოყენება ამცირებს შიდსით დაავადების რისკს, მაინც არ იყენებენ მას. მოზარდებს, რომლებიც ესწრებიან სქესობრივი განათლების კურსებს, ისევე ხშირად ორსულდებიან, როგორც მოზარდები, რომლებიც ამ კურსებს არ ესწრებიან. ექიმები, რომელთაც გავლილი აქვთ კვებასთან დაკავშირებული სწავლება, არ იყენებენ ამ ცოდნას თავიანთ პრაქტიკაში და ა.შ. სკოლები, ფაქტობრივად, არ არიან ორიენტირებულნი იმ ცოდნაზე, რომლის გამოყენებაც შეიძლება. ისინი ორიენტირებულნი არიან აბსტრაქტულ უნარ-ჩვევებზე, რომლებიც ხანგრძლივად გამოიყენება სოციალურ პოლიტიკასა და პირადი პრობლემების სფეროში. ყველაფერი, რაც ვიცით სწავლების შესახებ, იმაზე მეტყველებს, რომ ადამიანები იქცევიან შესაბამისად, თუ დასწავლილი აქვთ ეს. გარდა ამისა, აბსტრაქტული უნარ-ჩვევები, რომლებსაც ფლობენ კურსდამთავრებულები, განწირულია ძალზე სტრუქტურირებულ პირობებში გამსოაყენებლად, სადაც ახალი პერსპექტივების შეტანა ძნელია, მაგალითად, კორპორაციებში, საავადმყოფოებში, იურიდიულ ფირმებში, სკოლებში, ფონდებსა და სახელმწიფო ბიუროკრატიაში.
ის ფაქტი, რომ უმაღლესი განათლება, სავარაუდოდ, უზრუნველყოფს კოგნიტიურ უნარ-ჩვევებს, არ ნიშნავს, რომ ასეთი უნარ-ჩვევების განვითარება სოციალური და ეკონომიკური რეფორმების მამოძრავებელი ბერკეტი იქნება. პირიქით, აბსტრაქტულ კოგნიტიურ უნარ-ჩვევებს არ აქვს პირდაპირი უკუკავშირი კარგი მუშახელისა და მოქალაქის სახით. იგივე ითქმის უმაღლესი განათლების წარმატებაზე, უზრუნველყოს „უკეთესი” ქცევა პოლიტიკისა და სქესის საკითხებში. კოლეჯების კურსდამთავრებულებს, ისევე როგორც სხვებს, აქვთ თავიანთი ინტერესები, ქცევასა და იდეალებში აქვთ ისეთივე გადახრები, როგორიც სხვებს.
რატომ განაგრძობს არსებობას ცუდი სისტემა
საშუალო და უმაღლესი განათლების ცუდად მომუშავე სისტემა დღემდე მხოლოდ იმიტომ არსებობს, რომ ემსახურება ძალაუფლების მქონე ჯგუფების ინტერესებს. ის მხარს უჭერს მითს იმის შესახებ, რომ უმაღლესი სოციალური კლასები ივსება მერიტოკრატიული პროცესების შედეგად, რომლებიც კონკურენციას ეფუძნება და საზოგადოება მოძრაობას განაგრძობს საუკეთესოების ხარჯზე, რომლებსაც ბუნებრივი გადარჩევა ავლენს. რეალობასთან შეუსაბამო დიპლომებისა და გამოცდილების მიღების სისტემა ზღუდავს სამუშაო ძალების დენას კარგ სამუშაო ადგილებზე, რითაც უზრუნველყოფს ხელმძღვანელი ჯგუფების კონტროლს მაღალი დონის პროფესიების შემოსავლებზე, პრესტიჟსა და გავლენაზე. ეს სისტემა ასევე უზრუნველყოფს მაღალი ფენის ოჯახების შვილების წარმატებასაც, რითაც აგვარებს კლასობრივი უპირატესობის შთამომავლებზე გადასვლის პრობლემას ეთიკური ნორმების დაურღვევლად.
განათლება გამოდის „განტევების ვაცის” როლში: მას ადანაშაულებენ სოციალური პრობლემების არსებობაში და მიაწერენ პასუხისმგებლობას სოციალურ ფუნქციებზე, რომელთა შესრულებაც მას აშკარად არ შეუძლია. ჩვენს ელიტას ყურადღება გადააქვს იმ ფაქტიდან, რომ ის თვითონვეა პრობლემის მიზეზი და პასუხს აგებს მის მოგვარებაზე.
განათლება არათუ ვერ ასრულებს სოციალურ ფუნქციებს – აბსტრაქტულ ცოდნაზე მის ერთმნიშვნელოვან ზეწოლას მარცხისკენ მივყავართ. ბევრ რამეზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ სკოლების შეფასება არასოდეს არის ფოკუსირებული იმაზე, რა იციან მოსწავლეებმა და კურსდამთავრებულებმა, მენეჯერების, პოლიტიკური მოღვაწეებისა და პროფესიონალების ჩათვლით, იმ სამყაროზე, რომელშიც ცხოვრობენ. ეს ეჭვქვეშ დააყენებდა მითს, რომელზეც დამოკიდებულნი არიან უმაღლესი კლასების წარმომადგენლები. ის, რომ დეპოლიტიზაციისა და სტანდარტიზაციის ასეთი პროცესი გამოიყენება ელიტის მიმართ, საზოგადოებისგან დაფარული სოციალური პროცესის ყველაზე უსიამოვნო ნაწილია.
ხელოვნურად შექმნილი კრიზისი
80-იანი წლების დასაწყისიდან მუსირებს მითი, რომ ტესტირების შედეგებმა დაიწია, რაც სახელმწიფო სკოლების ბრალია და საჭიროა მათი ალტერნატივის ძებნა. ამ აზრმა საზოგადოების ცნობიერებაშიც მოიკიდა ფეხი. SAT-ის ტესტებმა მართლაც აჩვენა უფრო დაბალი შედეგები, მაგრამ ისინი ვერ იქნებიან ობიექტურნი, რადგან ამ ტესტებს აბარებენ შერეული ჯგუფები და მხოლოდ სურვილისამებრ. ყველა სხვა ტესტი სტაბილურ შედეგებს აჩვენებს.
არ შეიძლება დასკვნების გამოტანა განათლების სისტემის კარგი ან ცუდი მდგომარეობის შესახებ მხოლოდ ტესტების საფუძველზე. არ შეიძლება საშუალო მაჩვენებლის გამოყენება ისეთ დიდ ქვეყანაში, როგორიც ამერიკაა, სადაც ძალიან ცუდი პირობებია ღარიბებისა და უმცირესობისთვის. უმართებულოა მთელი სისტემის გაკიცხვაც და იმის საბაბად ქცევაც, რომ არ შევიმჩნიოთ საოცარი უთანაბრობა.
როდესაც ჩნდება კონტრარგუმენტები, იწყებენ მტკიცებას, რომ მდგრადი მაჩვენებლები და მცირე მიღწევები არ კმარა, რადგან მომავალი ეკონომიკა მაღალ აკადემიურ უნარ-ჩვევებზეა დამოკიდებული. ასეთი ფართოდ გავრცელებული არგუმენტი პოლიტიკურად პოპულარულია, მაგრამ დაუსაბუთებელი. დაუჯერებელია, რომ ტესტების კარგად ჩაბარება განსაზღვრავს მუშახელის კვალიფიკაციას. მეორე მხრივ, ბევრი სამუშაო, რომელიც ხელმისაწვდომია სკოლადამთავრებულებისთვის, არ მოითხოვს იმ სასკოლო განათლებას, რომელიც ამერიკაში არსებობს. სკოლების კურსდამთავრებულები მყარად ვერ დგანან ფეხზე არა იმიტომ, რომ ტესტებში დაბალი შეფასება მიიღეს, არამედ იმიტომ, რომ ხშირად მათხოვრულ ხელფასს აძლევენ. დამსაქმებლებს მათი პიროვნული თვისებები უფრო აინტერესებთ, ვიდრე დიპლომები.
პოლიტიკური შეხედულებებიდან გამომდინარე, სახელმწიფო სკოლებზე ზეწოლა მაინც გრძელდება. დროდადრო პრესინგი იკლებს და ამბობენ, რომ მხოლოდ ცუდი სკოლების მდგომარეობის გაუმჯობესება უნდათ. სამწუხაროდ, არავინ არის დაინტერესებული მოსწავლეთა ოჯახების მდგომარეობის გაუმჯობესებით. უმეტესად მშობლებს ალტერნატივად სთავაზობენ კერძო და რელიგიურ სკოლებს და ამტკიცებენ, რომ სტანდარტებმა მთელ სასკოლო სისტემაში უნდა აიწიოს. თუ დეტალურად შევადარებთ, დავინახავთ, რომ კერძო სკოლები სახელმწიფო სკოლებზე უკეთეს შედეგებს ვერ აჩვენებენ. მოსწავლეთა მოსწრება ორივეგან დაახლოებით ერთნაირია.
უსაფუძვლო ტესტირება
ტესტირება წარმოადგენს მეცნიერულ მცდელობას, იწინასწარმეტყველონ ქცევა საქმიანობის რომელიმე სფეროში. ტესტირებების წინ წამოწევა მოხდა XX საუკუნეში, როდესაც ფსიქოლოგებმა მიატოვეს ადამიანის შინაგანი თვისებების ძიება და ტესტირების შედეგებსა და შესრულებულ საქმიანობას შორის კავშირის ძებნას მიჰყვეს ხელი. რაც უფრო მეტია კორელაცია ტესტებსა და შესრულებულ საქმიანობას შორის, მით უფრო ადვილია რთულ ცხოვრებისეულ სიტუაციაში საქმიანობის წინასწარმეტყველება იოლი და ნაკლებწარმატებული ტესტირების საფუძველზე.
იმ დროს, როდესაც ტესტების ვალიდურობა და პროგნოზირების ძალა კვლავ დაბალია, მათი შემუშავების ხელოვნება გაიზარდა. აკადემიურ ტესტებს ჯერ კიდევ სერიოზული ნაკლოვანებები აქვთ. ერთ-ერთი ის არის, რომ ამგვარი ტესტები არ იძლევა ინფორმაციას იმის შესახებ, რამდენად კარგად ისწავლიან ბავშვები მომდევნო დონეზე, მეორე კი ის, რომ ტესტი ვერ ახდენს სკოლის დამთავრების შემდეგ წარმატების პროგნოზირებას.
2001 წელს დაახლოებით 27-მა შტატმა შემოიღო „მაღალი რისკის” ტესტები: წარუმატებლობა ნიშნავდა, რომ მოსწავლეს ერთმეოდა სწავლის გაგრძელების ან დიპლომის აღების საშუალება, მასწავლებლებსა და სკოლის ადმინისტრაციას კი სანქციები უწესდებოდა. მაგრამ ტესტირების შედეგები ვერ მეტყველებს სკოლაში არსებულ მდგომარეობაზე, რადგან ისინი მაღლა იწევს, როდესაც მასწავლებლები ეცნობიან ტესტებს და ერთბაშად ეცემა ახალი ვერსიის გაჩენისას. ასეთი ვითარება მოხერხებულია პოლიტიკოსებისთვის, რომლებსაც შედეგების აწევა-დაწევაზე მითითება არჩევნებიდან არჩევნებამდე საზოგადოების მართვის საშუალებას აძლევს.
სავალდებულო ტესტირებამ ვერ მიიღო საყოველთაო თანხმობა. ლიბერალებს აწუხებთ, რომ მკაცრი ტესტირების გამო უმცირესობას უსამართლოდ წაერთმევა სწავლის გაგრძელების საშუალება; კონსერვატორები სავალდებულო ნაციონალური ტესტირების, როგორც ფედერალური ორგანოების ადგილობრივ საქმიანობაში ჩარევის, ინსტრუმენტის წინააღმდეგნი არიან.
აუცილებელია გაანალიზება იმ კავშირისა, რომელიც არსებობს ტესტირების შედეგებსა და სკოლის გარეთ ქცევას შორის, მაგრამ ეს არ ხდება, რადგან უფრო იოლი და პოლიტიკურად მოგებიანია მაღალ სტანდარტებზე მსჯელობა, რომლებიც ტესტირებით მიიღწევა, და ფაქტობრივი თანხმობა იმაზე, რომ მათ მხოლოდ გარკვეული სოციალური ჯგუფებისთვის მოაქვთ სარგებლობა. ამერიკაში მიიღეს კანონი, განათლების მიღწევების ტესტირებიდან, რომელიც შტატების დონეზე იყო შემუშავებული, ყველა შტატი ერთიან ნაციონალურ ტესტირებაზე გადასულიყო. კანონმდებლობა ითხოვს შედეგების განაწილებას რაიონების, სკოლების, კლასების, საგნების, რასობრივი და ეთნიკური კუთვნილების, სქესის მიხედვით და იმის მითითებით, არის თუ არა მოსწავლის ოჯახი ღარიბი, თუმცა ამ ინფორმაციას ნაკლებად იყენებენ სკოლების ფინანსირების გასაუმჯობესებლად; ერთადერთი, ვინც ტესტირებისგან სარგებლობას იღებს, არიან კონსერვატორი იდეოლოგები, რადგან მაღალ სტანდარტებს ბევრი ვერ გადალახავს და კვლავ დაიწყება ხმამაღალი ლაპარაკი რეფორმებისა და შემდგომი პრივატიზაციის აუცილებლობის შესახებ.
თარგმანი, რედაქცია და კომენტარები კახა ჟღენტისა
გამოყენებული ლიტერატურა:
1. Knee-Jerk Formalism: Reforming American Education.Rossides, Daniel W., 1925-; The Journal of Higher Education, Volume 75, Number 6, November/December.2004, pp. 667-703 (Article) Published by The Ohio State University Press DOI: 10.1353/jhe.2004.0039. (https://www.bupedu.com/lms/admin/uploded_article/eA.1063.pdf)
2. Дэниел Россидис. БЕЗДУМНЫЙ ФОРМАЛИЗМ: РЕФОРМИРОВАНИЕ АМЕРИКАНСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ. (https://ecsocman.hse.ru/data/2011/05/06/1268034294/03ros.pdf)
