მოსმენა ადამიანის უნარ-ჩვევების შემადგენელი ელემენტია. გაიგო, რას საუბრობს თანამოსაუბრე, ჰქონდეს ადეკვატური რეაგირება მოსმენილზე და შეგეძლოს პასუხის გაცემა – ამ ერთი შეხედვით მარტივი ოპერაციის შესრულებისთვის აუცილებელია მოსმენის უნარის ფორმირება. მოსწავლეები ჯერ გაიაზრებენ, აღიქვამენ ნათქვამს და შემდეგ, მიღებული ინფორმაციის გაგების საფუძველზე იწყებენ პასუხების გაცემას გაგებულ და აღქმულ ინფორმაციაზე. და რადგან ადამიანი მხოლოდ იმის 10%-ს იმახსოვრებს, რასაც ისმენს, ამიტომ მოსმენის უნარ-ჩვევების განვითარებაზე ზრუნვა სწავლა/სწავლების პროცესის მნიშვნელოვანი კომპონენტია.
მოსმენის უნარისა და სხვისი გაგების უნარის უზრუნველყოფისთვის საჭიროა მოსმენის ტექნიკის დაუფლება. ის ეხმარება მოსწავლეებს ინფორმაციის მიღებაში, გააზრებაში, ადრე მიღებულ ინფორმაციასთან შედარებაში, პრობლემური სიტუაციის შექმნაში და პრობლემის გადაწყვეტაშიც.
აქტიური მოსმენაში ჩართულია მეორე მნიშვნელოვანი უნარ-ჩვევაც – დაკვირვება, რომელიც აუცილებელია მოსმენის შიდა- და გარეფაქტორებზე, ანუ ქცევაზე ყურადღების გამახვილებისთვის.
გარეფაქტორში იგულისხმება:
- მსმენელზე დაკვირვება ანუ მის ქცევაზე დაკვირვება – რამდენად რთულია სასაუბრო თემა, ჰქონდა თუ არა აქამდე ინფორმაცია თემის შესახებ, რამდენად დამაჯერებელია მოსაუბრე (განსაკუთრებით იმ ადამიანების ქცევაა მნიშვნელოვანი, რომლებიც დამკვირვებლისგან განსხვავებულ კულტურას ეკუთვნიან);
- დაკვირვება გარემოზე – რამდენად შესატყვისია გარემო ინფორმაციის ურთიერთგასაცვლელად და არსებობს თუ არა რაიმე ხელისშემშლელი გარემო ფაქტორები (მაგ., ხმაური, ვიბრაცია, განათება, ტემპერატურა და სხვა).
შიდა ფაქტორში იგულისხმება:
- საკუთარ თავთან დაკავშირებულ ფაქტორებზე დაკვირვება – ყველა შეუსაბამო ქცევის შეწყვეტა მოსმენის დაწყებამდე, შესატყვისი მასალის წინასწარ მომზადება (მაგ. ჩასაწერი რვეული, წინა გაკვეთილის შინაარსი), საკუთარი ემოციური მდგომარეობის გაკონტროლება, ყურადღების გამახვილება მოსაუბრის ნებისმიერ ქცევაზე და ა.შ.
სწორედ დაკვირვება აძლევს საშუალებას მოსწავლეს, აღიაროს, რომ
- მის მიმართ ყველა კეთილგანწყობილია;
- რომ არ აქვს შფოთვის საფუძველი, მშვიდად უნდა შეხვდეს ყველაფერს, რასაც ეუბნებიან, ასწავლიან, რადგან ურთიერთობის საფუძველი მხოლოდ კეთილგანწყობაა;
- მას არ უწყებენ დაკითხვას, ესაუბრებიან ისე, რომ მისგან პასუხს არ ელოდებიან და უხერხულად არ აგრნობინებენ თავს;
- პასუხის გაცემამდე მას აქვს დაფიქრების საშუალება;
- თუნდაც მცდარი აზრის გამოთქმის შემთხვევაში მას არ ედავებიან;
- თუ მზად არაა საუბრისთვის, კონტაქტისთვის, არ აძალებენ საუბრის გაგრძელებას – გადადებენ სხვა დროისთვის;
- ცდილობენ, მიაწოდონ კარგად ილუსტრირებული ინფორმაცია, რათა გაუადვილდეს ინფორმაციის გაგება და ა.შ.
როგორ შევამოწმოთ მოსწავლის მოსმენისა და დაკვირვების უნარი? არსებობს რამდენიმე მარტივი მეთოდი:
- მაგალითად, დაასახელოს რამდენიმე ციფრი და შემდეგ ჩამოთვალოს ისინი უკუღმა (მაგალითად, ისტორიის სწავლებისას ვთხოვოთ მოსწავლეს, დაასახლოს რამდენიმე ისტორიული თარიღი და შემდეგ ჩამოთვალოს ისინი უკუღმა). თუ ის ზედმეტი სირთულის გარეშე გაართმევს თავს დავალებას, მაშინ გავზარდოთ რიცხვების (თარიღების) რაოდენობა გარკვეული ერთეულით და ვთხოვოთ, იგივე გააკეთოს ამ შემთხვევაშიც. თუ ექვს ციფრს (თარიღს) შეუცდომლად ჩამოთვლის უკუღმა – ეს უკვე კარგ შედეგად ითვლება.
მას შემდეგ, რაც მოსწავლეს გაუაქტიურდება მოსმენისა და დაკვირვების უნარი, ის შეიძენს მნიშვნელოვან კომპეტენციას ამ მიმართულებით. აღსანიშნავია, რომ ამავდროულად ის დაეუფლება დემოკრატიული კულტურისთვის მნიშვნელოვან მოსმენისა და დაკვირვების უნარ-ჩვევის კომპეტენციასაც (თუმცა, შეიძლება, სხვადასხვა დონეზე, ანუ მას ექნება სხვადასხვა დონის კომპეტენცია). მაგალითად, დემოკრატიული კულტურის კომპეტენციების მიხედვით მოსმენისა და დაკვირვების უნარ-ჩვევების გამოვლენა ხდება შემდეგი ქცევების განხორციელებისას:
- ელემენტარული კომპეტენციის დონეზე: ა) როდესაც მოსწავლეს შეუძლია საკუთარი აზრისაგან განსხვავებული მოსაზრებების მოსმენა და ბ) ზოგადად სხვა ადამიანებისთვის ყურადღებით მოსმენა.
- საშუალო კომპეტენციის დონეზე: ა) აკვირდება მოსაუბრის ჟესტიკულაციას და, ზოგადად, მისი სხეულის ენას, რათა განსაზღვროს მის მიერ ვერბალურად გადმოცემული აზრის ზუსტი მნიშვნელობა; ბ) შეუძლია სხვისი საუბარი კარგად მოისმინოს, რაც ემსახურება იმის დადგენას, თუ რას გულისხმობს მოსაუბრე და რა განზრახვა ამოძრავებს მას.
- მაღალი კომპეტენციის დონეზე: ა) ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, თუ რას გულისხმობს მოსაუბრე; ბ) ამჩნევს განსხვავებული კულტურული კუთვნილების მქონე პირების განსხვავებულ რეაქციებსა და რეაგირების მანერას ერთსა და იმავე სიტუაციაზე.
როგორ დავეხმაროთ მოსწავლეს საგაკვეთილო მუშაობისას მოსმენისა და დაკვირვების უნარის განვითარებაში? უპირველესად გვახსოვდეს, რომ მოსმენის განვითარებაზე მიმართული სამუშაოს ორგანიზების ფორმები შეიძლება იყოს როგორც ინდვიდუალური, ასევე ჯგუფურიც.
პრაქტიკულ ნაბიჯებად შეგვიძლია გამოვიყენოთ:
- თამაში, სავარჯიშო, დისკუსია, დიალოგი, სიტუაციის მოდელირება, მინი-ლექცია, საუბარი, რეფლექსია, განხილვა, ტექსტის კითხვა (მაგალითად, გამოცემების, ლეგენდების..), კარნახი და სხვ. მიდგომები. მუშაობის პროცესში მასწავლებელი ჩაინიშნავს, კომპეტენციის რა დონეზე გადიან მოსწავლეები და მის მიხედვით დაგეგმავს შემდგომ სამუშაოს.
ზოგადად, რა სახის სავარჯიშოები შეიძლება გამოვიყენოთ მოსმენისა და დაკვირვების უნარ-ჩვევების გაუმჯობესებისათვის? ამ მიმართულებით მრავალი მიდგომა და ხერხი არსებობს, მაგრამ საგაკვეთილო ფორმატში, დროისა და სივრცის ეკონომიიდან გამომდინარე, ეფექტურია მარტივი სავარჯიშოების შესრულებაც. განვიხილოთ რამდენიმე მარტივი მაგალითი:
- სავარჯიშო „10 სიტყვა“: სავარჯიშოს არ სჭირდება განსაკუთრებული რესურსები. საჭიროა მხოლოდ ნელ-ნელა ჩამოითვალოს 10 სიტყვა და ვთხოვოთ მოსწავლეს მათი დამახსოვრება და შემდეგ – იმ სიტყვების დასახელება, რომელიც დაიმახსოვრა. მეტი მოტივირებისათვის, უმჯობესია, დავალების ჯგუფურად შესრულება. შესაძლებელია, ერთმა მოსწავლემ ჩამოთვალოს ის სიტყვები, რომლებიც დაამახსოვრდა, ხოლო სხვებმა – დაუმატონ ისინი, რომელიც გამოტოვა. სასურველია, თუ სიტყვებს დავაჯგუფებინებთ შინაარსის მიხედვით (მაგალითად, ცალკე ჩამოთვლის ბრძოლის სახელებს, ცალკე – ზავის სახელებს, ან მეფეთა, ან ცნობილი ისტორიული მოვლენების და ა.შ. სახელებს);
- სავარჯიშო „თოვლის ფანტელები“: დავალება აგებულია მრავალჯერად გამეორებაზე და დასამახსოვრებელი სიტყვების რაოდენობის თანდათან გაზრდაზე. სასურველია, ამ დროს მოსწავლეები ჯაჭვისებურად, თოვლის ფანტელებივით ერთმანეთის მიყოლებით, გადაჯაჭვულებივით ისხდნენ და ასრულებდნენ დავალებას. თავდაპირველად, ერთი მოსწავლე ასახელებს სიტყვას, მეორე – იმეორებს მას და ამატებს შემდეგს და ა.შ.
ეფექტურობისათვის, სასურველია, დასახელდეს მაქსიმუმ 15 სიტყვა. თუ მოსწავლეს გაუჭირდება ყველას დასახელება, მაშინ ის მოსწავლე, რომელმაც ყველა ჩამოთვალა, გაიმეორებს სიტყვებს და მოსწავლე ამის შემდეგ ხელახლა ცდის დავალების შესრულებას;
- სავარჯიშო „ჭადრაკის დაფა“: მოსწავლეები ეწყობიან ჭადრაკისებურად და წინასწარ არჩეული „მეთაურის“ ბრძანების მიხედვით გადაადგილდებიან სხვადასხვა მიმართულებით. ვინც ვერ მოისმენს სწორად, არასწორად გადაადგილდება და შესაბამისად, ამოვარდება რიგიდან, ამიტომ მოსწავლეები ცდილობენ, მაქსიმალურად სწორად მოისმინონ მიღებული ბრძანება. სავარჯიშო ძალიან სახალისოა და მოსწავლისგან სულ რამდენიმე ნაბიჯით გადაადგილებას მოითხოვს. მოიგებს ის მოსწავლე, რომელიც ყველა „ბრძანებას“უშეცდომოდ შეასრულებს;
- სავარჯიშო – „რა ფერია?!“: მასწავლებელი კითხულობს რაიმე ტექსტს, ან აღწერს რაიმე სიუჟეტს, საგანს (მაგალითად, ზღაპარს, ან ხელოვნების ისტორიიდან – რომელიმე ნახატს, სასახლის დარბაზს და ა.შ.). მოსწავლემ უნდა დაიმახსოვროს ფერები – რომელი დეტალი რა ფერში იყო დასახელებული, შემდეგ კი ამოარჩიოს ფერადი ფანქრებიდან მითითებული ფერის ფანქარი და შეეცადოს, გაიმეოროს დეტალის აღწერილობა;
- სავარჯიშო – „ამბის დასურათება“: დავალება ცოტა რთულია წინასთან შედარებით. წინასწარ გამზადებულია ფურცლები და ფანქრები. მოსწავლეები მოუსმენენ ინფორმაციას, გმირის, პერსონაჟის ან საგნის აღწერილობას და შემდეგ შეეცდებიან, დახატონ ფურცელზე.
- სავარჯიშო – „არჩევნები“: მასწავლებელი წინაწარ აფრთხილებს მოსწავლეებს, რა უნდა დაიმახსოვრონ ინფორმაციიდან – მოვლენები, საგნები და ა.შ. შემდეგ კი მოსწავლეებმა უნდა დაასახელონ და ჩამოთვალონ მხოლოდ მითითებული ცნებები და სხვ.
მოსმენისა და დაკვირვების უნარ-ჩვევა, ანუ სხვა ადამიანის ქცევაზე დაკვირვება მნიშვნელოვან საინფორმაციო წყაროდ გამოადგება მოსწავლეს იმ ქცევების შესახებ, რომლებიც ყველაზე მისაღები და ეფექტურია სხვადასხვა სასწავლო კონტექსტში (თუნდაც სხვადასხვა სოციალურ და კულტურულ კონტექსტში) და შეიძლება სასარგებლო აღმოჩნდეს იმ თვალსაზრისით, რომ შესაძლებელი გახდეს ამ ინფორმაციის შენახვა და მოგვიანებით თავისებური ქცევის მსგავს სიტუაციებში გამოყენება.
