თამაში უნივერსალური ქცევაა, რომელიც ყველა კულტურასა და დროში გვხვდება. თამაშის ზოგიერთი თეორეტიკოსის მოსაზრებით, ის ევოლუციურად ჩამოყალიბებული ქცევაა, რომელიც დამახასიათებელია ადამიანებისთვის, პრიმატებისა და ბევრი სხვა ცხოველისთვის. ადრეულ განათლებაში არსებული დომინანტური თეორიები თამაშისა და განვითარების მჭიდრო ურთიერთკავშირის ახსნას სხვადასხვა პერსპექტივიდან ცდილობს. ბავშვის განვითარებაში თამაშის განსაკუთრებულ როლზე ემპირიული მტკიცებულებებიც მიუთითებს: სხვადასხვა ქვეყანაში ჩატარებული გრძელვადიანი კვლევების შედეგები ცხადყოფს, რომ როდესაც ბავშვებს საკმარისი დრო აქვთ თამაშისთვის, ვითარდება ის უნარები, რომლებიც კრიტიკულად მნიშვნელოვანია სკოლასა და შემდგომ ცხოვრებაში წარმატებისთვის. თამაშის დროს ბავშვს უვითარდება მოტორული უნარები, წიგნიერება, მეტყველება, თანამშრომლობითი უნარები, შემოქმედებითობა, კონცენტრაციის უნარი, დამოუკიდებლობა და თვითმოვლის უნარ-ჩვევები, ინიციატივა, წარმოსახვა, კრიტიკული აზროვნება, სივრცითი და მათემატიკური წარმოდგენები; უყალიბდება თავდაჯერებულობა და თვითრწმენა; ბავშვები სწავლობენ რიგის დაცვას, კონფლიქტების მოგვარებას, გაზიარებას; თამაში ხელს უწყობს შფოთვის შემცირებას.
ასეც რომ არ იყოს, თამაში მნიშვნელობას მაინც არ დაკარგავდა, რადგან ბავშვებისთვის (და არამხოლოდ) ბუნებრივი და სასიამოვნო პროცესია, რომელიც ხალისსა და ინტერესს სძენს ყოველდღიურობას.
თამაშის უფლება აღიარებულია ბავშვის უფლებათა კონვენციით (მუხლი 31).
მიუხედავად ყოველივე ზემოთქმულისა, სამწუხაროდ, ბევრ ბავშვს თამაშის შესაძლებლობა ძალზე შეზღუდული აქვს, რაც სხვადასხვა მიზეზით არის განპირობებული: უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული რისკები და შიშები, ზედმეტად სტრუქტურირებული საგანმანათლებლო პროცესი, რომელიც ფოკუსირებულია ტრადიციულ აკადემიურ უნარ-ჩვევებსა და ინფორმაციის დაზეპირებაზე; ბავშვების მიერ შეთავსებული პასუხისმგებლობა ოჯახურ საქმეებზე; ეკრანული ტიპის მედიაზე დამოკიდებულება და თამაშის ვირტუალურ სივრცეში გადატანა. სამწუხაროდ, ბევრ საბავშვო ბაღში თამაშს ანაცვლებენ „მეცადინეობებით“, რომლებიც თითქოსდა ხელს უწყობს ბავშვების „სასკოლო მზაობას“, სინამდვილეში კი ართმევს მათ თამაშის გზით უმნიშვნელოვანესი უნარების განვითარების შესაძლებლობას.
სწორედ ამიტომ თამაშის შესანარჩუნებლად ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს სათამაშო მოედნებს. სათამაშო მოედანი, სახლსა და საგანმანათლებლო დაწესებულებასთან ერთად, უმთავრეს ადგილს იკავებს ბავშვების ცხოვრებაში, განსაკუთრებით – 12 წლამდე. თუმცა, თუკი საბავშვო ბაღებში, სკოლებში თუ სხვა ტერიტორიებზე მოწყობილ სათამაშო მოედნებს დავაკვირდებით, დავრწმუნდებით, რომ ხშირად სივრცე არასაკმარისი ან სათანადოდ მოუწყობელია. საჯარო დისკუსიებში ხშირად გაისმის მშობელთა და აღმზრდელთა კრიტიკა იმის გამო, რომ ბავშვებს ეკრანებთან მეტისმეტად ბევრი დროის გატარების საშუალებას აძლევენ, მაგრამ ამ პრობლემას ისიც განაპირობებს, რომ რეალურად არ არსებობს სივრცეები, სადაც ბავშვებს უსაფრთხო გარემოში მრავალფეროვანი თამაშის შესაძლებლობა ექნებათ. სკოლებში, საბავშვო ბაღებში, სკვერებსა თუ პარკებში სათამაშო მოედნების მოწყობა ხშირად სტანდარტული და საკმაოდ პრიმიტიული მიდგომით ხდება. მათი ფუნქციური და ესთეტიკური დიზაინი გვიბიძგებს ვიფიქროთ, რომ ამ მიმართულებით არ მუშაობენ ბავშვის განვითარების სპეციალისტები ან სათამაშო მოედნების დიზაინერები. სათამაშო მოედნები თითქმის ყველგან ერთმანეთს ჰგავს: ჭრელი პლასტმასის სასრიალო გორაკები და საქანელები, ამავე მასალის ასაძრომები და პატარა ქვიშის მოედნები. ამასთანავე, ძნელია მათი შენარჩუნება და მოვლა-პატრონობა, დაბალი ხარისხისა და არამდგრადი მასალის გამო ისინი ადვილად ზიანდება, მათი შეცვლა კი საჭიროებისამებრ არ ხდება, რაც ზოგიერთ შემთხვევაში სარისკოა ბავშვის ჯანმრთელობისთვის.
სათამაშო მოედნების დიზაინს დიდი მნიშვნელობა უნდა მივანიჭოთ, თუ გვსურს, ბავშვებს მრავალფეროვანი, საინტერესო თამაშის შესაძლებლობა ჰქონდეთ. ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ მათი მოწყობა უფრო ძვირი დაჯდება. პირიქით, სხვადასხვა ქვეყნისა თუ ორგანიზაციის გამოცდილება ცხადყოფს, რომ არასტანდარტული, ბუნებრივი და მეორეული რესურსებით შესაძლებელია უფრო იაფად უფრო მდგრადი, ბავშვებისთვის მიმზიდველი და საინტერესო სათამაშო მოედნების მოწყობა.
სათამაშო მოედანს ისევე სჭირდება დაგეგმვა, როგორც ფუნქციური დატვირთვის მქონე ნებისმიერ სხვა სივრცეს. მათმა დიზაინერებმა შეიმუშავეს პრინციპები, რომელთა გათვალისწინებაც მნიშვნელოვანია სათამაშო მოედნების მოწყობის პროცესში. გთავაზობთ ამ პრინციპების მოკლე მიმოხილვას:
- სივრცე სხვადასხვა ტიპის თამაშის წასახალისებლად
ბავშვებს უნდა ჰქონდეთ სხვადასხვანაირი თამაშის შესაძლებლობა. სხვადასხვა ტიპის თამაში ხელს უწყობს სხვადასხვა უნარის განვითარებას. ამიტომაა მნიშვნელოვანი სათამაშო მოედნების სივრცის დაგეგმვისას და შესაბამისი მოწყობილობების/აღჭურვილობის განთავსებისას სხვადასხვა ტიპის თამაშისთვის საჭირო გარემოებათა გათვალისწინება. ეს პრინციპი ხშირად დარღვეულია, რადგან სათამაშო მოედნები ძირითადად აქტიური ფიზიკური თამაშებისთვის ეწყობა ხოლმე. სასურველია შესაბამისი სივრცის/აღჭურვილობის გათვალისწინება ისეთი ტიპის თამაშებისთვის, როგორიცაა:
. აქტიური თამაში: სხეულის მოძრაობა სხვადასხვა მიმართულებით, სირბილი, ხტუნვა, აძრომა, სრიალი, ტრიალი, ქანაობა და სხვ.;
. სენსორული თამაში: სხვადასხვა ტიპის ზედაპირთან შეხება, მცენარეებისა და ყვავილების სურნელის ყნოსვა, მუსიკისა და ხმების მოსმენა, საჭმელად ვარგისი მცენარეებისა და ხილის დაგემოვნება, გარემოს, ფერებისა და ფორმების სხვადასხვა კუთხიდან თვალიერება;
. შემოქმედებითი თამაში – ხატვა, გაფერადება, აპლიკაციების დამზადება, წერა, სიმღერა, ცეკვა, დაკვრა და ა.შ.;
. წარმოსახვითი თამაში – გადაცმა, ვითომ-ვითომ თამაშები. სათამაშო სახლები, გემები, თოჯინები და სხვადასხვა ტიპის რეკვიზიტები;
. კონსტრუქციული თამაში – აშენება, ჩამოსხმა/ფორმის მიცემა, მასალის მანიპულაცია, გადასხმა, აწყვა, შეგროვება, შეკრება და სხვ.;
. სოციალური თამაში – საუბარი, გაზიარება, რიგის დაცვა, წესების დამორჩილება, სპორტული თამაშები;
. რეფლექსიური თამაში – ყურება, დასვენება, რეფლექსია, ფიქრი და უბრალოდ სივრცეში ყურება.
- თვითმყოფადი და „ჩვენი“
სათამაშო მოედნის დიზაინი უნდა ითვალისწინებდეს ადგილობრივ კულტურულ და ბუნებრივ გარემოს, რათა ადგილობრივ მოსახლეობას ჰქონდეს მისი როგორც „საკუთარის“ აღქმა, სადაც გარემო ნაცნობი, გასაგები და საამაყოა. ასეთი საბავშვო მოედნები ადგილობრივი კულტურისა და გარემოს იერს ატარებს. ამიტომაცაა პრობლემური ერთ თარგზე მოჭრილი სტანდარტული სათამაშო მოედნების მოწყობა ქვეყნის ნებისმიერ კუთხეში, რადგან ისინი დაშორებულია ადგილობრივ თემსა და მათ გარემოს. სხვადასხვა ტიპის დეტალების გათვალისწინება შესაძლებელია, მაგალითად, წარმოსახვითი თამაშების სივრცეში (მაგ., ბაზრის დახლი, სახლი) და სხვ.
- შემოქმედებითი ინტერპრეტაციის შესაძლებლობა
სათამაშო მოედნები ბავშვებს უნდა აძლევდეს საშუალებას, სივრცე და მოწყობილობები მრავალნაირად გამოიყენონ. ჩვენთვის შესაძლოა სასრიალო მხოლოდ ჩამოსრიალებისთვის იყოს განკუთვნილი, საქანელა კი – ქანაობისთვის, ბავშვებს კი შეუძლიათ ათასი სხვა ხერხის მოფიქრება ამა თუ იმ სივრცის სათამაშოდ გამოსაყენებლად. რაც უფრო მეტი ადგილია შემოქმედებითი ინტერპრეტაციისთვის, მით უკეთესი. სასურველია, სათამაშო მოედანზე უხვად იყოს ე.წ. „თავისუფალი ნაწილების“ ტიპის რესურსი. ეს ისეთი რესურსებია, რომელთა გადაადგილება, შეცვლა და სხვადასხვანაირად გამოყენებაა შესაძლებელი. მაგალითად, ჯოხები, ნაჭრები, ქვები, ყუთები, ნიჟარები ბავშვებს ათასნაირად შეუძლიათ გამოიყენონ.
- პატარა საიდუმლოები და სიურპრიზები
ბავშვებს ირგვლივ ყველაფერი აინტერესებთ. პატარ-პატარა დეტალები, რომლებიც დიდებისთვის შეუმჩნეველი რჩება, მათთვის დაკვირვებისა და ინტერესის საგანია. მათ უყვართ ასეთი დეტალების აღმოჩენა, რაც თამაშს კიდევ უფრო საინტერესოს და სახალისოს ხდის. სათამაშო მოედნების მოწყობისას ასეთი მცირე დეტალების გათვალისწინება გარემოს განსაკუთრებულობას სძენს. ეს შეიძლება იყოს ჩიტის ბუდე, ნახატი ღობეზე, პატარ-პატარა სამალავები, ლამაზი კაუჭები და სხვა.
- სივრცის ნაწილების ურთიერთკავშირი
სათამაშო მოედნის სივრცეებს შორის გადაადგილება მარტივი უნდა იყოს. ეს არ ნიშნავს, რომ ისინი ერთმანეთს სწორხაზოვნად უნდა უკავშირდებოდეს, მაგრამ მათი დამაკავშირებელი გზები ლოგიკურად უნდა მოჩანდეს და ხელს უწყობდეს სივრცეებში ბავშვების გადანაწილებას ისე, რომ რომელიმე ერთი სივრცე ზედმეტად არ გადაიტვირთოს.
- ზონების დაყოფა ენერგიის დონის მიხედვით
მნიშვნელოვანია, სხვადასხვა ტიპის აქტივობებისთვის გამიზნული სივრცეები ისე განლაგდეს, რომ ბავშვებმა ერთმანეთს ხელი არ შეუშალონ. აქტიური ფიზიკური თამაშებისთვის გამიზნული სივრცე (მაგალითად, სასრიალოები და საქანელები) შედარებით ხმაურიანი იქნება და მის გვერდით ბავშვებს გაუჭირდებათ „მშვიდ“ თამაშში ჩართვა, ხატვა ან უბრალოდ საუბარი. ამიტომ სათამაშო მოედანი სივრცეებად ენერგიისა და ხმაურის დონის მიხედვით უნდა დაიყოს. სივრცეები ერთმანეთისგან ისე უნდა იყოს დაშორებული, რომ ბავშვებს მოედანზე ერთდროულად შეეძლოთ მრავალ სხვადასხვანაირ აქტივობაში მონაწილეობა, ყვირილი, სიცილი, მეგობრებთან საუბარი და მშვიდად ჩაფიქრება.
- ბავშვებისთვის მიმზიდველი, მაგრამ ვიზუალურ მხარეზე ზედმეტი ყურადღების გარეშე
სათამაშო მოედნები ესთეტიკური თვალსაზრისით მიმზიდველი და მრავალფეროვანი უნდა იყოს, მაგრამ უმთავრესი მაინც ისაა, რომ გარემო ბავშვებს სათამაშოდ იწვევდეს. სხვა შემთხვევაში სივრცე უბრალოდ ლამაზი ადგილი იქნება და მთავარ ფუნქციას სათანადოდ ვერ შეასრულებს.
- გადაკვეთის სივრცეები
ასევე მნიშვნელოვანია სხვადასხვა შესაძლებლობების მქონე ბავშვების საჭიროებათა გათვალისწინება. ეს არ ნიშნავს, რომ თითოეული სანტიმეტრი ყველა ბავშვისთვის ერთნაირად მისაწვდომი იქნება. სათამაშო მოედნის განსაზღვრული სივრცეები განსხვავებული შესაძლებლობების მქონე ბავშვებს ერთმანეთთან ურთიერთობისა და თამაშის საშუალებას უნდა აძლევდეს. გადაკვეთის სივრცეების მოწყობისას ამოსავალი წერტილი უნდა იყოს არა შეზღუდულობა, არამედ ბავშვების შესაძლებლობების სხვადასხვა დონე, მაგალითად, საცოც კედელზე შესაბამისი საფეხურების დაყოლება და ა.შ.
- ბუნებასთან ერთად და არა მის საწინააღმდეგოდ
ბუნება საუკეთესო სათამაშო მოედანია ბავშვისთვის, ამიტომ მოედნების მოწყობის დროს ადგილობრივი ბუნებრივი რესურსი მაქსიმალურად უნდა გამოიყენებოდეს. ხის მსხვილი ტოტები შესანიშნავია ასაძრომად ან საქანელას დასაკიდებლად, დიდი ქვები კი – ხტუნვა-ხტუნვით სიარულისთვის. შესაძლებელია სათამაშო მოედნების გამდიდრება და გალამაზება ხეებით, ყვავილებით, ბუჩქებით, ხის მორებით… ასევე სასურველია სათამაშო მოედნის ბუნებრივი რელიეფისა და რესურსის მაქსიმალურად გამოყენება დიზაინის პროცესში. მაგალითად, სასრიალოზე ასასვლელი კიბის ფუნქცია შეიძლება გორაკის ფერდობს ან რაიმე შემაღლებას დავაკისროთ; ხის ქვეშ შეიძლება განთავსდეს ქვიშის მოედანი, რათა ბავშვებს ჩრდილში შეეძლოთ ქვიშაში თამაში და ა.შ.
- აუცილებელი მოწყობილობები და ნივთები
სათამაშო მოედნების დიზაინი უნდა ითვალისწინებდეს პრაქტიკული დანიშნულების ისეთ მოწყობილობებსა და ნივთებს, რომლებიც სათამაშო მოედნით სარგებლობისა და მისი მოვლისთვის მნიშვნელოვანია: დაჩრდილული ადგილი, სასმელი წყალი, სკამები უფროსებისთვის, ნაგვის ურნები, თავისუფალი ნაწილებისა და მსგავსი სათამაშო რესურსის შესანახი სივრცეები/კონტეინერები, სათამაშო მოედნის წესები და ნიშნები.
სტატია მომზადებულია ორგანიზაცია Playground Ideas რესურსებზე დაყრდნობით.
რესურსების გასაცნობად ეწვიეთ ორგანიზაციის ვებგვერდს https://playgroundideas.org/dashboard/
ფოტოების წყაროები:
https://blog.esi.info/2016/12/20/big-outdoor-musical-instruments-a-guide/
https://www.aspect-studios.com/au/project/pelzer-park-pityarilla-activity-hub/
https://www.kidsinadelaide.com.au/marshmallow-park-glen-osmond-road-adelaide/
https://www.startupdaily.net/2011/07/playground-ideas/
