მოსწავლის შეფასება მასწავლებლის ყოველდღიური ფიქრის ნაწილია

„ყველაფერი, რისი დათვლაც შეიძლება, აუცილებელი არ არის ჩაითვალოს; ყველაფერი, რაც ჩაითვლება, აუცილებელი არ არის დაითვალოს”, – ალბერტ აინშტაინის ამ ფილოსოფიური გამონათქვამის  გააზრება მასწავლებლის  ყოველდღიური ფიქრის ნაწილია… 

მასწავლებლის  ყოველი სამუშაო დღე განსხვავებულია.  ვაღიაროთ,  საუკეთესო მოსწავლეებსაც აქვთ  რთული დღეები. როგორ იქცევიან  მასწავლებლები ამ დროს? როგორია მასწავლებლის  შეფასების ფილოსოფია? აღსანიშნავია, რომ დღევანდელი შეფასების გაგება  ბევრად უფრო კომპლექსურია და უფრო მეტ სიახლეს გვთავაზობს. 

შეფასებების ჰოლისტური გაგების გასააზრებლად პედაგოგიკის სპეციალისტები გამოყოფენ  შეფასების  კონცეფციის 7 საფუძველს:

1.შეფასებას აქვს ბევრი როლი;

2.შეფასება  სწავლების ნაწილიცაა;

3.შეფასებისას სუბიექტურობა არის  ერთგვარი   მოცემულობა;

4.შეფასება არის ერთგვარი ჩარჩო და განსაზღვრავს შედეგებს;

5.შეფასება მუდმივად ხდება;

6.შეფასება მიზნისთვისაა;

7.მუდმივი ექსპერიმენტები შეფასებების დროს რეალობაა.

ეს საფუძვლები გვეხმარება, ერთიან კომპლექსში დავინახოთ სწავლების ურთულესი პროცესი. ასეთი ხედვა  ხსნის კავშირს, რომელიც არსებობს სწავლებასა და შეფასებებს შორის. განვიხილოთ  შეფასების კონცეფციის საფუძვლები:

საფუძველი პირველი – ბევრი როლი

ფაქტია, რომ კარგი შეფასება ასრულებს რამდენიმე როლს. ის აფასებს, თუ რა ისწავლა მოსწავლემ და რამდენად კარგად ახსნა ეს მასალა მასწავლებელმა. ამავე დროს, ის გვიჩვენებს გზას, რომლითაც შეიძლება მიღწევების გაუმჯობესება.  შეფასების ნებისმიერი მექანიზმი მასწავლებლის და მოსწავლის მიღწევებს ასახავს, ზოგიერთი მათგანი კი გვაწვდის უფრო ვრცელ ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ რა უბიძგებს ბავშვებს,  უკეთ ისწავლონ, რისი შეცვლაა საჭირო (შინაარსის გადამუშავება, ღირებულებები, უნარები, მენტალური მოდელი თუ სხვა).  

თუ გავეცნობით იმ სწავლებას, რომელიც გვიჩვენებს, თუ როგორ იყენებენ მასწავლებლები პირველადი შეფასების ძლიერ მხარეებს, დავინახავთ ასეთი სწავლების დიდ უპირატესობას (ბლექი და უილიამსი, 1998).  სწავლება, რომელიც  ეყრდნობა პირველადი შეფასების მონაცემებს  და ეს მონაცემები არის მასწავლებლის სწავლების მეთოდიკის განმსაზღვრელი, საშუალებას გვაძლევს, შეფასება მოვიაზროთ, როგორც სწავლების ნაწილი. ფაქტია, რომ პირველადი შეფასების და სწავლების სტრატეგიების ერთიან კომპლექსში გამოყენებით  სწავლების  შედეგები მკვეთრად უმჯობესდება. ამას მოწმობს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში ჩატარებული კვლევები, მასალები, რომლებიც შეგროვდა სხვადასხვა ჯგუფსა და სკოლაში, სხვადასხვა საგანში. იკვლევდნენ ყველას: 6 წლის მოსწავლეებით დაწყებული სტუდენტებით დამთავრებული. 

განათლების სპეციალისტები საუბრობენ  შეფასების სუბიექტურობაზე, როგორც მოცემულობაზე,  სუბიექტურ და ობიექტურ ტესტებზე. აღნიშნავენ, რომ ობიექტური ტესტები არ არსებობს, ისინი სუბიექტურია, პრიორიტეტული სისტემებით, განსჯით, მოწონებით და არმოწონებით. 

პასუხი ნათელია: ტესტის შემდგენელზეა დამოკიდებული კითხვების სირთულე, ტესტის ფორმატი, გამოყენებული ენა, რაც საბოლოოდ მოქმედებს შედეგებზე. ხშირია შემთხვევა, როდესაც ტესტის ავტორი არის არა ერთი მასწავლებელი, არამედ „სპეციალური კომისია” ან „ექსპერტთა ჯგუფი”. თვით კომისიის მიერ შედგენილ ტესტებზეც კი მოქმედებს კომისიის წევრების წარსული, მათი პირადი აზრი, ხასიათი და სუბიექტიური შეხედულებები. მოსწავლეების შედეგებს განსაზღვრავს ის, თუ რას და როგორ იტყვის ტესტის შემდგენელი/ავტორი. 

ცნობილი ფაქტია, რომ  დიდი მნიშვნელობა აქვს მასწავლებლის ქცევას და მოსწავლეებისადმი მიდგომას  შეფასებამდე. საერთოდ, მოსწავლეებს არ მოსწონთ არც ერთი შეფასება, თუ ისინი მზად არ არიან. კვლევები აჩვენებს, რომ მოსწავლეების განწყობა ტესტირებისას პოზიტიურია,  როდესაც კარგად აქვთ მომზადებული მასალა და დაცულია შეფასების პრინციპები. როგორც წესი, მიმდინარე შეფასებამ შეიძლება სწავლაზე ნეგატიური გავლენაც მოახდინოს და პოზიტიურიც.  ზოგიერთი მასწავლებელი უხსნის მოსწავლეებს, რომ გამოცდა აფასებს არა ნასწავლი მასალის მოცულობას, არამედ სწავლის ხარისხს. ეს ამცირებს ბავშვებზე ზეწოლას, ასევე _ მოსწავლეების მიერ გადაწერის ან სხვა „ეშმაკობის” შესაძლებლობას. 

შეფასება გვთავაზობს მნიშვნელოვან ინფორმაციას, რომელიც დაგვეხმარება სწავლების და სასწავლო აქტივობების გაუმჯობესებაში. ჩვეულებრივ, მასწავლებლები იყენებენ პირველადი შეფასების მონაცემებს, როდესაც ცდილობენ გამოარკვიონ, თუ რა სახის ცვლილებაა საჭირო სასწავლო პროცესში, რათა მოსწავლეთა შედეგები გაუმჯობესდეს. ამ კონტექსტში შეფასება ხდება სისტემატური;  შესაძლოა ყოველდღე შეაგროვოს მასწავლებელმა  მონაცემები და მოახდინოს შესაბამისი რეაგირება. შესაძლოა ეს არ მოხდეს ყოველდღე, მაგრამ გარკვეული პერიოდულობით უნდა მეორდებოდეს. 

როგორც განათლების სპეციალისტები ამბობენ, შეფასების დანიშნულებაა მოსწავლეთა მიღწევების გაუმჯობესება და არა მხოლოდ მათი კონტროლი. შეფასების უმნიშვნელოვანესი მიზანია მოსწავლის სწავლის ხელშეწყობა და არა მისი „გამოჭერა”, რაც ძველი სტრატეგიისთვის იყო დამახასიათებელი. ეფექტური შეფასებები (განმავითარებელი, დიაგნოსტიკური, არაფორმალური…), თუ მათ ხშირად და სწორად ჩავატარებთ, გაზრდის მოსწავლეთა სწავლის დონეს. ფაქტობრივად, შეფასება მასწავლებლის  მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია და ეხმარება მას სასწავლო მიზნების მიღწევაში,  აძლევს  მრავალფეროვან ინფორმაციას. სწორი და ჯანსაღი შეფასება მოტივაციას უმაღლებს ბავშვებს, რადგან ის სასწავლო მიზნის მიღწევის სტიმულატორია და არა წარუმატებლობის დამთვლელი ინსტრუმენტი. 

შეფასებები ნებისმიერ დროსა და გარემოში ვერ იქნება ყველა მოსწავლის შესაფერისი. ბევრ  სკოლაში მასწავლებლები მთელი წლის განმავლობაში ერთად მუშაობენ ჯგუფებში, აკვირდებიან მოსწავლეთა შედეგებს და არკვევენ, რა სახის ცვლილებებია საჭირო; ირჩევენ რაიმე რთულ მიზანს და ცდილობენ, შეიმუშაონ მისი მიღწევის საშუალებები. შემდეგ ეს ჯგუფი ამზადებს საჩვენებელ გაკვეთილებს და აანალიზებს ახალი მეთოდის შედეგებს. ეს პროცესი გულისხმობს მუდმივი შეფასების სისტემას. ზუსტად ასეთი მეთოდი სჭირდება  სკოლას. 

მოსწავლის სწავლის შეფასებაზე, მიღწევებზე,  შედეგებზე უკუკავშირი პედაგოგიური ხელოვნებაა და მასზე სერიოზულადაა  დამოკიდებული მოსწავლის განვითარება.  

ჩნდება კითხვა: კონსტრუქციული და კრიტიკული უკუკავშირი  უფრო დაეხმარება მოსწავლეს, თუ შეფასებისას მხოლოდ დადებითი მხარეების აღნიშვნა? 

ამ კითხვაზე პასუხის გაცემას  სერიოზული მსჯელობა სჭირდება. მართალია, უკუკავშირისას მხოლოდ დადებით მხარეებზე/სწორ პასუხებზე  აქცენტები მორალურად ამხნევებს მოსწავლეს,  მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სწავლაში საუკეთესო შედეგების მიღწევა მხოლოდ შეცდომების დაშვებითა და მათი გამოსწორებით შეიძლება. 

აღიარებულია, რომ  შეცდომებზე სწავლა საუკეთესო მეთოდია. როგორც წესი, სწავლის პროცესის  შესახებ მუდმივი ინფორმაციის მიწოდების იდეას მხარს უჭერენ კოგნიტური სფეროთი დაინტერესებული მეცნიერები და ფსიქოლოგები. მიუხედავად  სწავლების და შეფასების ბევრი პრინციპისა, დეტალები უმნიშვნელოვანესია.    

უკუკავშირის (როდესაც მასწავლებელი აწვდის მოსწავლეს პოზიტიურ ან კრიტიკულ და სარეკომენდაციო ინფორმაციას მისი მუშაობის შესახებ) განხორციელების უამრავი გზა არსებობს, მათ შორის:

•ლოკალური – სპეციფიკურ საკითხზე კონცენტრირებული;

•გლობალური – განზოგადებული უკუკავშირი;

•პერსონალური – ფასდება კონკრეტული მოსწავლის კონკრეტული შეცდომა; 

•შედეგზე გათვლილი – ფასდება მთლიანი დავალება. 

პრაქტიკოსი პედაგოგები აღნიშნავენ, რომ ლოკალური, კრიტიკული და სარეკომენდაციო  უკუკავშირი ყველაზე ეფექტურია,  ხოლო გლობალური – ყველაზე არაეფექტური.  ზოგადად, უკუკავშირის და განხილვის ობიქეტი დავალებაა და არა ავტორი (კლუგერი და დენიზი, 1996).

პოზიტიური  უკუკავშირი ეფექტურობის სკალის შუაში მდებარეობს. შეფასება ნაკლებად ეფექტურია, როდესაც ის აფასებს მთლიანად სამუშაოს ან გლობალურ ორიენტაციას. ყველა ჩვენგანი სხვადასხვაგვარად რეაგირებს უკუკავშირზე, გვირჩევნია მივიღოთ დადებითი უკუკავშირი, ვიდრე – კრიტიკული და სარეკომენდაციო. მაგრამ დადებითი შეფასებისას სწრაფად სწავლა არ ხდება. ამიტომ დღეს კრიტიკულ, სარეკომენდაციო, განმავითარებელ შეფასებას დიდ უპირატესობას ანიჭებენ. 

რატომ არის კრიტიკული, სარეკომენდაციო, განმავითარებელი  უკუკავშირი უფრო ხშირად დადებითზე უკეთესი? დადებითი უკუკავშირისას მოსწავლე იღებს ინფორმაციას უკვე მიღწეული წარმატების შესახებ. ამ შემთხვევაში საჭირო არ არის ცვლილება, გაუმჯობესება  ან შესწორება, ამიტომ ის არ გააუმჯობესებს სწავლას მომავალში. კრიტიკული, სარეკომენდაციო/განმავითარებელი შეფასებებისას კი დრო უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია. კრიტიკული, კონსტრუქციული უკუკავშირი უნდა მივიღოთ წარმატების წინ. ამ გზით წარუმატებლობის გამოცდილება ტვინში აღინიშნება და მომავალში შეცდომის გამეორებისგან გვიხსნის. ასეთი ინფორმაცია უფრო დიდ გავლენას ახდენს მოსწავლეზე, ვიდრე – პოზიტიური. განმავითარებელი  შეფასება უფრო მეტ მოტივაციას აძლევს მოსწავლეს სწავლისთვის. ეს ინფორმაცია უნდა მიაწოდოთ ბავშვებს სწორად, ზუსტად ისე, როგორც მათ მისი მიღება ურჩევნიათ. ასეთ შემთხვევაში ისინი სწავლით გამოწვეული სტრესის თავიდან აცილებას შეძლებენ. 

არსებობს უკუკავშირით გამოწვეული სტრესის რეგულირების რამდენიმე გზა. 

მიაქციეთ ყურადღება დროს. როგორც წესი, ის მოსწავლეები, რომლებსაც მოცემულ მომენტში აქვთ სტრესთან დაკავშირებული პრობლემები, დეპრესია, დიდი დატვირთვა ან რაიმე ტრავმა (ასეთია მოსწავლეთა 10-დან 40%) უკუკავშირის მიმართ უფრო მგრძნობიარენი არიან. 

მოსწავლეები უნიკალურები არიან. ბევრი მოსწავლე დიდ ყურადღებას უთმობს მასწავლებლის კომენტარებს, ზოგიერთისთვის კი თანაკლასელთა კომენტარები უფრო მნიშვნელოვანია. ყურადღება მიაქციეთ, რომ ყველა მათგანს ჰქონდეს თავის გამოჩენის საშუალება. 

თავი აარიდეთ მოსწავლეების დაყოფას. ხშირად ძლიერ, კონკურენტუნარიან მოსწავლეებს სურთ, სწრაფად გაიგონ შედეგები და მათი ადგილი შედეგების სკალაზე, თუმცა ინფორმაცია შეიძლება მათთვის სტრესის საბაბი გახდეს. სჯობს, მათ დაუსახოთ მიზნები შედეგების სკალის მიხედვით, ვიდრე გააცნოთ საკუთარი ადგილი ამ სკალაზე. კრიტერიუმებით განსაზღვრული უკუკავშირი უფრო ეფექტურია, ვიდრე, უბრალოდ, შედეგების ცხრილი. ამ მოსწავლის შედეგის თანაკლასელების შედეგებთან შეადარებას სჯობს, მას ჰკითხოთ: „რეიტინგების სკალაზე რომელ ადგილზე ხარ ამ თვეში და წინა თვეში რომელ ადგილზე იყავი?” 

შენიღბული  უკუკავშირი ზოგჯერ ძალიან ეფექტურია. მოსწავლეებისთვის იმის თქმა, რომ მათ 17 კითხვაზე არასწორად გასცეს პასუხი, არაეფექტურია. ამის მაგივრად, სთხოვეთ მათ, ჩაიწერონ ის რეკომენდაციები, რომლებიც შემდგომი ტესტირებისას დაეხმარებათ. 

შესთავაზეთ განსხვავებული უკუკავშირი. საბედნიეროდ, უკუკავშირისთვის საჭირო აქტივობების რაოდენობა შეზღუდული არ არის. ერთი რომელიმე უკუკავშირის გამოყენება არაეფექტურია, ასე რომ, ნუ მიანიჭებთ უპირატესობას ერთ ან ორ კონკრეტულ აქტივობას. სტრატეგიას არ ექნება 100%-იანი შედეგი ყოველი გამოყენებისას. ზოგისთვის უკუკავშირი ისეთი მარტივი სტრატეგიით მიიღება, როგორიცაა მასალის შეჯამება. 

კიდევ ერთი რამ უკუკავშირის შესახებ: ის უფრო მეტია, ვიდრე, უბრალოდ, კარგი იდეა. ის მოსწავლეს უჩენს სურვილს, გახდეს უკეთესი, ვიდრე არის.

ოპტიმალური უკუკავშირის რეცეპტი არ არსებობს კონკრეტული კლასის საჭიროების გაანალიზების  გარეშე. ოპტიმალურია უკუკავშირი, რომელიც  კონკრეტულ  მოსწავლეს/კლასს დაეხმარება განვითარებაში. ზოგადად კი, პედაგოგიკის სპეციალისტები გვირჩევენ:

1.ლოკალური  უკუკავშირი უკეთესია, ვიდრე გლობალური;

2.სპეციფიკური  უკუკავშირი უკეთესია, ვიდრე პირადული; 

3.მარტივი  უკუკავშირი  უკეთესია, ვიდრე რთული;

4.უკუკავშირის ორივე ტიპის (პოზიტიური და კრიტიკული) ერთდროულად გამოიყენება უფრო ეფექტურია; 

5.ნუ გამოიყენებთ მცირე უკუკავშირს;

6.უკეთესია უკუკავშირის გამოყენება დავალების შესრულების პროცესში;

7.პიროვნული უკუკავშირი უკეთესია, ვიდრე არაპიროვნული;

ერთ-ერთი გამოკვლევის დროს ერთი კლასის, ერთნაირი მიდრეკილების მქონე მოსწავლეებმა ჩააბარეს ტესტები ერთსა და იმავე მასალაზე (თაქმენი, 1999). ტესტირებამდე ისინი სამ ჯგუფად დაყვეს და განსხვავებულად მუშაობდნენ. კერძოდ:

•ერთმა ჯგუფმა იმუშავა წინასწარ ანონსირებულ ყოველკვირეულ მოკლე ტესტებზე, 

•მეორემ შეასრულა საშინაო დავალება, 

•ხოლო საკონტროლო ჯგუფი არ მუშაობდა არც მოკლე ტესტებსა და არც საშინაო დავალებაზე. 

ყველა ჯგუფი გავიდა საბოლოო გამოცდაზე. იმ ჯგუფის შედეგები, რომელიც მოკლე ტესტებზე მუშაობდა, 16%-ით უკეთესი აღმოჩნდა, ვიდრე საშინაო დავალებაზე მომუშავე ჯგუფისა და 24%-ით უკეთესი, ვიდრე საკონტროლო ჯგუფის შედეგები. ყოველკვირეული მოკლე ტესტები წარმატებას განაპირობებს, მაგრამ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მათ გაუფრთხილებლად არ დავნიშნავთ. განათლების სპეციალისტები კვლევებზე დაყრდნობით გვირჩევენ, შევუდგინოთ მოსწავლეებს გრძელვადიანი განრიგი, რომელშიც გაწერილი იქნება, რა დროს რომელი ტესტი ჩატარდება. ეს მეთოდი აუცილებლად მოიტანს წარმატებას (რუშიო, 2001; თორნი, 2000). 

ფაქტია, წინასწარი გაფრთხილების გარეშე  ტესტების ჩატარება არა მხოლოდ ზრდის ემოციურ დაძაბულობას, არამედ ტვინისთვისაც არ არის სასარგებლო. არსებობს რეკომენდაცია:  ნურასოდეს  „დასჯით კლასს” ტესტით; დამსჯელი ტესტირება სულაც არ აუმჯობესებს  სწავლების შედეგებს.

 მასწავლებელი  ყოველთვის ვერ მოახერხებს, შეარჩიოს შეფასების, უკუკავშირის,  სწავლების იდეალური სტრატეგია და შედეგი მაშინვე მიიღოს. მაგრამ როდესაც მასწავლებლისათვის შეფასების შედეგები არის მისი შემდგომი სწავლების მეთოდიკის განმსაზღვრელი, როდესაც მასწავლებელი ხშირად იყენებს  ეფექტურ უკუკავშირს, განმავითარებელ შეფასებას, დროთა განმავლობაში ის ახერხებს სწავლებისა და შეფასების შერწყმას. ამის შედეგად  სწავლება და შეფასება კლასში მიმდინარეობს ზედმეტი ემოციური დაძაბულობის გარეშე…  როდესაც ვმსჯელობთ  სწავლებაზე, უკუკავშირზე, შეფასებაზე,  ძნელია, არ დავეთანხმოთ ცნობილი გენიოსის ცნობილ გამონათქვამს: „ყველაფერი, რისი დათვლაც შეიძლება, აუცილებელი არ არის ჩაითვალოს; ყველაფერი, რაც ჩაითვლება, აუცილებელი არ არის დაითვალოს”.