ასერტულობა საკუთარი აზრის მართებულობის მტკიცებას, საკუთარი უფლებების დაცვას გულისხმობს. ასერტული უნარებით აღჭურვილი ადამიანი პატივს სცემს საკუთარ თავს და გარშემომყოფებს. ეს არის უნარი იყო თავდაჯერებული და თავაზიანი, პასუხისმგებელი ქცევაზე, როდესაც ქცევა განპირობებულია საკუთარი შეხედულებებით, მოტივებით და არა თავსმოხვეული აზრებით.
ასერტულობის კონცეფცია ჩამოყალიბდა ამერიკულ ფსიქოლოგიაში მეოცე საუკუნის 50-იან წლებში (Salter,1949). კონცეფციაში ენდრიუ სოლტერი ხშირად აღწერს ასერტულ ტექნიკებს, თუმცა ამ ტერმინს არ ხმარობს. წიგნში „პირობითი რეფლექსთერაპია” ე. სოლტერი აღწერს სიტუაციებს, სადაც იყენებს მრავალ ასერტულ ტექნიკას, რომლებიც შემდგომში ასერტული თერაპიის საბაზისო მოდელი გახდა.
ე. სოლტერის თეორიაში ასერტული ქცევა განიხილება, როგორც ადამიანთაშორისი ურთიერთობების ოპტიმალური, ყველაზე კონსტრუქციული მოდელი, განსხვავებით ორ ყველაზე გავრცელებული დესტრუქციული მოდელისგან – მანიპულაცია და აგრესია. ადამიანები ზოგჯერ ხვდებიან სხვადასხვა სოციალური გავლენის ქვეშ, რითაც საკმაოდ ბოროტად სარგებლობენ გარშემომყოფები -მანიპულირებენ თავიანთი მიზნების მისაღწევად. აწყდება რა მიუღებელ მოთხოვნებს, ადამიანს ხშირად არ შეუძლია წინააღმდეგობის გაწევა – ექცევა ზემოქმედების ქვეშ საკუთარი სურვილის საწინააღმდეგოდ. იგი საუბარსაც კი ვერ ახერხებს საკუთარ მოთხოვნილებებისა და საჭიროებებიდან გამომდინარე, რადგან სხვების მოლოდინებს ითვალისწინებს და ეშინია გამოამჟღავნოს თავისი ჭეშმარიტი სახე. ამ პროცესში ადამიანი თვითონ იძენს მანიპულაციურ უნარებს. მაგ. ცდილობს აგრესიით უპასუხოს აგრესიას ან კრიტიკას, თვით სამართლიანსაც კი. ასეთი ტაქტიკა იძლევა შედეგს, მაგრამ მხოლოდ დროებითს და საკმაოდ მყიფეს. ამ ტიპის ინტერაქცია ადამიანს კი არ ამდიდრებს, არამედ ასუსტებს, როგორც პიროვნებათაშორისი ურთიერთობის, ასევე სულიერი თვალსაზრისითაც.
ე. სოლტერის ქცევის მოდელი ითვალისწინებს შემდეგ მიდგომებს:
1.გამოხატეთ საკუთარი გრძნობები სიტყვიერად – იცოდნენ გარშემომყოფებმა როდის ხართ ბედნიერი, როდის გაბრაზებული და ასე შემდეგ;
2.გამოხატეთ გრძნობები არავერბალური გზით. მაგ: ღიმილი, ტირილი და ა.შ.
3.გამოთქვით თქვენი პოზიცია, როდესაც ვინმეს არ ეთანხმებით, ნუ იქნებით ჩუმად;
4.გამოიყენეთ სიტყვა „მე” რამდენადაც ეს შესაძლებელია;
5.გამოხატეთ კმაყოფილება, როდესაც გაქებენ;
6.იცხოვრეთ დღევანდელი დღითაც.
განათლების ფსიქოლოგიაში ბევრმა კვლევამ დაადასტურა, რომ პედაგოგიური სირთულეების მნიშვნელოვანი ნაწილი გამოწვეულია არა იმდენად პედაგოგების მეცნიერული და მეთოდური მომზადების არასაკმარისი დონით, რამდენადაც პროფესიულ-პედაგოგიური ურთიერთობის, სოციალური ინტერაქციის უნარების დეფორმაციით. 70-იან წლებში, როცა მსოფლიოში სულ უფრო მეტი ყურადღება დაეთმო დემოკრატიულ ღირებულებებს და თანამშრომლობით მიდგომებს, დამუშავებული იქნა ლი და მარლენ კანტერების კლასის მართვის ასერტული მოდელი. ისინი თვლიან, რომ თქვენ, როგორც მასწავლებელს, გაქვთ უფლება, განსაზღვროთ, რა არის საუკეთესო თქვენი მოსწავლეებისთვის, მათ არ უნდა შეგიშალონ ხელი სწავლების პროცესში და არ უნდა შეუშალონ ხელი სხვა მოსწავლეებს ცოდნის დაუფლებაში. ამ მიზნის მისაღწევად მასწავლებელმა უნდა იმოქმედოს ასერტულად და არა აგრესიულად ან პასიურად.
როგორც ცნობილია, 1970-იან წლებამდე დასავლეთშიც საკლასო დისციპლინის სტერეოტიპული მოდელი იყო ავტორიტარული მართვა, როცა მასწავლებლები ნაკლებ ყურადღებას აქცევდნენ მოსწავლეების რეალურ საჭიროებებს, იყვნენ მკაცრები და ხშირად სწავლება დაფუძნებული იყო შიშზე, რათა გაეძლიერებინათ კონტროლი კლასზე. მეორე მხრივ, იყვნენ ე.წ. დამთმობი, პასიური მასწავლებლები, საკმაოდ არაეფექტურები თავიანთ საქმიანობაში. ასერტული მიდგომა არის ერთ-ერთი ის მოდელი, რომელმაც შეცვალა ეს დამოკიდებულებები და ურთიერთობის პოზიტიურ ჭრილში გადატანას შეეცადა. ასერტული დისციპლინა წარმოადგენს სტრუქტურიზებულ, სისტემურ მიდგომას. ამ პროგრამის ძირითადი მახასიათებელი ისაა, რომ მასწავლებელს მოსწავლეებისგან აქვს მკაფიო მოლოდინები, ისინი აგებენ პოზიტიურ, ნდობაზე დამყარებულ ურთიერთობას. ამ მიზნის მისაღწევად ისინი არიან თანმიმდევრულნი, იყენებენ ჯილდოს, საჭიროების შემთხვევაში კი დასჯას. ასერტული მასწავლებლები არ იყენებენ უხეშ, სარკასტულ გამონათქვამებს, მოსწავლეებს ასწავლიან მისაღებ ქცევას (პირდაპირი მითითებით, აღწერით, ქცევის მოდელირებით, პრაქტიკით, განხილვით, დაჯილდოებით). ისინი არ რეაგირებენ არაადეკვატურად, როგორც ეს პასიურ მასწავლებლებს სჩვევიათ. ასერტული მასწავლებელი რეაგირებს თავდაჯერებულად და სწრაფად. სასწავლო წლის დასაწყისში კლასი იღებს ქცევის წესებს. წესები მყარი, ნათელი, კონკრეტული, მოკლე მითითებებია იმ მოსწავლეებისთვის, რომლებსაც სჭირდებათ გარეგანი კონტროლი. „პასუხისმგებლობა არის ზუსტად ის, რასაც ასერტული მიდგომა” ეხება, ამბობს ლი კანტერი (Canter, 1988). დამატებით, მასწავლებლებს უფლება აქვთ მოითხოვონ დახმარება მშობლებისგან და ადმინისტრაციისგან.
მოსწავლეები მასწავლებლისგან ითხოვენ თბილ ურთიერთკავშირს, მხარდაჭერას, პატივისცემას ტონსა და მანერებში. ასერტული მასწავლებელი ყურადღებით უსმენს მოსწავლეებს, ესაუბრება პატივისცემით და სამართლიანად ექცევა მათ. პოზიტიური განმამტკიცებლები: შექება, მშობლებისთვის მადლობის წერილის მიწერა, სერთიფიკატები და ა.შ გამოყენებული უნდა იქნას მისაღები ქცევის დროს. ასეთი მიდგომა მოსწავლეებს ცუდად მოქცევის სურვილს უქრობს (Ketteringham, 2007).
ასერტული მიდგომა არ გულისხმობს ცუდი ყოფაქცევის მოსწავლეთა სახელების კედელზე გაკვრას, გულისხმობს მათ გაფრთხილებას. კვლევები ადასტურებენ, რომ უარყოფითი ინტერპრეტაციები მომდინარეობს პროფესიულად გადამწვარი მასწავლებლებისგან, რომლებმაც ვერ მიიღეს სათანადო მხარდაჭერა მშობლებისგან, ადმინისტრაციისგან და თავიანთი ფრუსტრირებული მდგომარეობა მოსწავლეებზე გადაიტანეს (Canter, 1989). ასერტული მიდგომა არ არის ნეგატივზე დაფუძნებული პროგრამა, მაგრამ არასწორად განხორციელების შემთხვევაში პროგრამა შესაძლოა იქცეს ასეთად. როგორც ლი კანტერი თავის სტატიაში წერს, „პროგრამა კი არ უნდა შეიცვალოს, არამედ – მასწავლებლები”.
კანტერი გამოყოფს ქცევის მართვის სამდონიან მოდელს პოზიტიური მიდგომის დასამკვიდრებლად:
პირველი – თუ მასწავლებელს სურს მოსწავლეები მიყვნენ მის მითითებებს, მათ უნდა ასწავლონ ყოველი აქტივობისთვის შესაბამისი სპეციფიკური ქცევა. მაგ. როგორ მოიქცნენ ლექციის ტიპის გაკვეთილების დროს, მცირე ჯგუფში მუშაობისას, ერთი აქტივობიდან მეორეზე გადასვლის პროცესში… (მაგალითად, ისეთი ელემენტარული სპეციფიკური ქმედებაც კი, როგორიცაა ხელის აწევა კომენტარის ან პასუხის გაცემისას).
შემდეგ ეტაპზე, განსაკუთრებით დაწყებით საფეხურზე, მასწავლებლებმა პოზიტიური განმამტიცებლები უნდა
გამოიყენონ, როცა მოსწავლეები წესების
შესაბამისად იქცევიან. განმამტკიცებელი მრავალგვარი შეიძლება იყოს: სოციალური
განმამტკიცებლები – სიტყვები, ღიმილი, სათანადო ჟესტები;
გრაფიკული განმამტკიცებლები – ვარსკლავები, სტიკერები, მარკები.
განმამტკიცებელი აქტივობები – თავისუფალი დროის მიცემა, სპეციალური
თამაშები. მატერიალური განმამტკიცებლები – მარკები, ფანქრები, სერთიფიკატები.
როგორც წესი, მასწავლებლები უმეტესად მითითებებს აძლევენ და ყურადღებას
აქცევენ მოსწავლეებს, როდესაც ისინი არღვევენ წესებს. ამის ნაცვლად, მასწავლებელმა ყურადღება უნდა მიაქციოს იმ მოსწავლეების ქცევას, რომლებიც
იცავენ წესებს. წარმატებული მასწავლებლები ყურადღებას აქცევენ და
განამტკიცებენ მოსწავლეთა პოზიტიურ ქცევას, რადგან კარგად აქვთ
გაცნობიერებული, რომ ნეგატიურ ქცევაზე ფოკუსირება მოსწავლეებს სწორედ
ამგვარ ქცევას ასწავლის და არა პირიქით.
მესამე – თუ მოსწავლე მაინც წესების შეუსაბამოდ იქცევა (მას შემდეგ რაც მიიღო მითითებები და მიიღო პოზიტიური განმამტკიცებლები) გამოიყენება დასჯა. იგი რასაკვირველია, არ არის სასტიკი, რადგან ასერტული მასწავლებელი კარგად აცნობიერებს მის საბოლოო უარყოფით შედეგებს. დასჯა შეიძლება მოიცავდეს საკლასო აქტივობებიდან გამოთიშვას, დროებით ტაიმაუტს, მშობლებთან ან პასუხისმგებელ პირებთან კონტაქტს, ადმინისტრაციასთან მიმართვას ან გაკვეთილების შემდეგ დატოვებას. ასევე, მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ყოველი დღე სუფთა ფურცლიდან იწყება – დასჯა მხოლოდ იმ დღეს გამოიყენება, როდესაც მოსწავლემ წესები დაარღვია და არ უნდა გავრცელდეს სხვა დღეებზე.
ასერტული მიდგომა ვერ გადაჭრის ყველა პრობლემას. იგი არის ერთგვარი საწყისი წერტილი. მასწავლებელმა უნდა იცოდეს, როგორ გამოიყენოს სხვადასხვა პროფესიული უნარები, მაგ. ჯგუფური მუშაობისას, როგორ დაეხმაროს სხვადასხვა საჭიროებების მქონე მოსწავლეებს. მასწავლებლები მუდმივად იმაღლებენ კვალიფიკაციას, ესწრებიან სხვადასხვა ტრენინგებს (მათ შორის კლასის მართვის), ჩართულები არიან კათედრის მუშაობაში, იღებენ უკუკავშირს ადმინისტრაციისგან და .ა.შ.
მრავალწლიანმა კვლევებმა აჩვენა, რომ კლასებში, რომლებშიც მასწავლებლები კლასის მართვისას ასერტულ მიდგომას იყენებდნენ, მნიშვნელოვნად შემცირდა აგრესიული ქცევის რაოდენობა და იმ მოსწავლეების რიცხვი, რომლებსაც ადმინისტრაციის წინაშე მოუხდათ წარდგომა. მეორე მხრივ, მნიშვნელოვნად გაიზარდა მოსწავლეების ჩართულობის დონე სხვადასხვა საკლასო აქტივობებში. სხვა კვლევების თანახმად, მასწავლებლები (რომლებმაც გაიარეს ტრენინგი ასერტულ დისციპლინაში) შეფასებულნი იქნენ, როგორც უფრო ეფექტურები კლასის მართვის თვალსაზრისით. აშშ-ში ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ ასერტული მიდგომა მასწავლებლებს ეხმარება საკლასო გარემოსა და მოსწავლეთა ქცევის გაუმჯობესებაში. მოსწავლეებს შესაბამისად კარგი ყოფაქცევის მოტივაციაც გაუჩნდათ.
თუ რა გვიჩვენა საქართველოში აღნიშნულ საკითხზე ჩატარებულმა საპილოტე კვლევამ (რომელიც სამაგისტრო ნაშრომის ფარგლებში ჩვენი ხელმძღვანელობით პედაგოგმა ლიკა ჭყონიამ შეასრულა) ამას მომდევნო სტატიაში გაეცნობით.
