ლირიკული აღსარება – პაოლო იაშვილის „წერილი დედას“

პაოლო იაშვილის მეგობარი სერგო კლდიაშვილი იხსენებდა, ერთ დღეს მეგობრები, მათ შორის, თვითონ, პაოლო და ტიციან ტაბიძე ქუთაისში შეიკრიბნენ და ქალაქგარეთ გაისეირნეს. მდინარე წყალწითელაზე ერთ წისქვილში შევიდნენ. „ჭაღარა მეწისქვილემ გაკვირვებით შეგვავლო თვალი ქალაქურად ჩაცმულ ახალგაზრდებს. მისი გაკვირვება ბუნებრივი იყო. საფქვავის მიმტანს არ ვგავდით, გამომცდელად შეგვათვალიერა და ფრთხილად იკითხა, ვინ ვიყავით, რა საქმეზე მივედით. ტიციანის პასუხმა, რომ პოეტები ვართ და აქ ღამის გათევას ვაპირებთო, მეწისქვილე საგონებელში ჩააგდო. არა, ასეთი ახირებული ხალხი არასოდეს სწვევია. სიტყვა პოეტებიც მას არაფერს ეუბნებოდა, მაგრამ რაიმეს შიშის საბაბიც არ ჰქონდა.  მართალია, არეული დროა, მტაცებლები თავისუფლად დათარეშობენ, მაგრამ თუ ესენი ავაზაკები არიან, აქედან წასაღებს ვერაფერს იპოვიან, რას უნდა დაეხარბონ? ფქვილსა და ტომრებს? კი, ბატონო, შემოდით – არცთუ სტუმართმოყვარეობით შეგვიპატიჟა. პოეტები ჩამოსხდნენ ტომრებზე. სანდრო ცირეკიძემ მეგობრებს ახლად გამოცემული მალარმეს ლექსები და პროზა აჩვენა.  მერე ლექსების კითხვა დაიწყეს. ამ უჩვეულო ამბავმა გარეთ გააღწია და მალე წისქვილში ცნობისმოყვარე ხალხი მოგროვდა. მერე გლეხების პატივსაცემად თქვეს ლექსები. ერთს დოქით ღვინოც აღმოაჩნდა და სადღეგრძელოებიც დააყოლეს.  პაოლომ წაიკითხა „წერილი დედას“. გლეხებს ესმით სიტყვები: „ბზის განიავება, კალო და კევრი, სოფლის სიწმინდე, მართალი ბათმანი” – ეს სტრიქონები ადვილად სწვდება მათ გონებას, ცხადად ჩანს, რომ იწონებენ, ერთმანეთს კმაყოფილებით გადახედეს, პაოლოსაც სიმპათიით შესცქერიან. უეცრად ესმით ასეთი სტრიქონები: „და დავიკუნტები ქალაქის ქუჩებში მე სალახანა”, შემდეგ: „როცა მე  ქურდები მეგობრად მრაცხავენ” და ბოლოს: „დედა, ინახულე შენ წმინდა ხახული, წადი ფეხშიშველი, ქალაქში დაკარგული შვილისთვის ღამე გაათიე”. ეს სიტყვები, როგორც ჩანს, გლეხებმა თავისებურად გაიგეს. გაიგეს, როგორც აღსარება და სინანული. აქამდე თუ გახარებული თვალით შესცქეროდნენ, ახლა დაეჭვებით და ერთგვარი შეცოდებით შეჰყურებენ. ასეთი ლამაზი ვაჟკაცი, კარგად ჩაცმული, და თურმე ყოფილი ქურდი… უეცრად ტიციანის სიცილი გვესმის… მეწისქვილეს მისთვის ეკითხნა: დიდი ხანია, რაც ის ყმაწვილი ციხიდან გამოუშვეს? მაშინვე პაოლოს გააგებინა, რაც მოხდა. საჭირო გახდა განმარტება, რაც მეურმეებმა დიდი ყურადღებით მოისმინეს. არ ვიცი, დაიჯერეს თუ არა საბოლოოდ, ოღონდ ის კი იყო, ისევ ხალისიანად შემოგვცქეროდნენ”.

უბრალო მეწისქვილეებზე ისე იმოქმედა პაოლოს ლექსის სტრიქონებმა, რომ რეალობასა და წარმოსახვას შორის ზღვარი ვეღარ შენიშნეს და მთლიანად პოეტური განზომილების ტყვეობაში მოექცნენ. ალბათ, ეს საუკეთესო დასტური იყო პოეზიის დიდი ძალისა.

გურამ ასათიანს მიაჩნდა, რომ პაოლო იაშვილის ლექსი „წერილი დედას“ , რომელიც სერგეი ესენინის ცნობილ ლექსზე („წერილი დედას“) ხუთი წლით ადრე იყო დაწერილი,   წარმოადგენდა ძველ, იდილიურ საქართველოსთან გამოთხოვებას. მისი აზრით, „ძველი სამყარო: წინაპართა მყუდრო სამყოფელი, ქვიტკირის მარნები, ბზის განიავება, მართალი ბათმანი – აქ დანახულია ქალაქის მტვრიანი, ვნებით გახელებული ქუჩებიდან, სრულიად ახალი ფსიქოლოგიის, ახალი სულიერი წყობის ადამიანის თვალით. „ცისფერყანწელები“, პირველნი ქართულ მწერლობაში, შეეცადნენ პოეზიაში, ე.წ. ურბანისტული მსოფლშეგრძნების შეტანას“. კრიტიკოსი ფიქრობდა, რომ ამ თვალსაზრისით, პაოლო იაშვილის ლექსი „ფარშევანგები ქალაქში“ წარმოადგენდა თანამედროვე ქალაქის ერთ-ერთ პირველ ლირიკულ პეიზაჟს XX საუკუნის ქართულ პოეზიაში: „სიცხიანი, ჰალუცინაციებით აბოდებული ქალაქი, სადაც ლურჯი ჰაერი დამსხვრეული შუშის მტვერივით ელავს, სადაც სნეული ძაღლები ქუჩებში ყრიან და თვალებახვეული ცხენები მკერდს იხევენ რკინის სვეტებზე, პაოლო იაშვილს წარმოუდგებოდა მისტიკურ კოცონად, რომელშიც უმწეო მშვენიერ ფრინველებთან ერთად სამუდამოდ იწვოდნენ პოეტის წმიდათაწმიდა ილუზიებიც, და ეს სისხლიანი სასაკლაო, როგორც მთვრალ ხარს, ისე იზიდავდა პოეტის შთაგონებას. რასაკვირველია, ეს იყო სიმბოლისტის თვალით დანახული ქალაქი, უფრო ირეალური, ვიდრე ნამდვილი, მაგრამ ეს არ ყოფილა მხოლოდ და მხოლოდ ესთეტის მიერ შეთხზული ლამაზი ბუტაფორია. „ცისფერყანწელები“ სინამდვილეში იყვნენ სწორედ ის გულჩვილი, გასული საუკუნის იდილიებზე გაზრდილი ბავშვები, რომლებიც ახალმა საუკუნემ დიდი ქალაქის ქუჩებში გამოყარა და რომელნიც ამაოდ ცდილობდნენ ჭრელი ქაღალდის ნიღბებში დაემალათ თავიანთი შიში და ძრწოლა ამ უცნობი სინამდვილის წინაშე. ესენი იყვნენ ადრე დაბერებული, წამებული ბავშვები, რომლებიც სულის სიღრმეში ატარებდნენ სიყვარულის, ალერსის, სათნოების მწვავე მოთხოვნილებას“.

„ცაზე ვერცხლის მერცხლები

სხედან ლურჯ ბუდეებში,

მთვარე ცივად ეცემა

შქერის ტყეში გამართულ ტოტების ბუდეებში” („არგვეთის ღამეები“).

ასეთი ლამაზი ღამეები იცოდა არგვეთში. ვარსკვლავები ლურჯ ბუდეებში შეყუჟულ ვერცხლის მერცხლებს ჰგავდნენ, მთვარე კი – თეთრ ხოხობს. ალვის ხეებს „სირმიანი ნაბდები ეცვათ” და ირგვლივ ყოველივე იდუმალების ბურუსში იყო გახვეული.  სწორედ აქ, ამ გარემოში დაიბადა  პაოლო იაშვილი. სოფელს ლამაზი სახელი ერქვა – არგვეთი და აქაურებიც ლამაზები იყვნენ, სიტყვის, ვაჟკაცობის, ერთგულების, სიყვარულის, სიცოცხლის ფასი იცოდნენ. პაოლო იზრდებოდა ტრადიციულ ქართულ ოჯახში, სხვა ბავშვებივით ცელქი და დაუდგრომელი იყო. ოღონდ ეგაა, სხვებზე უფრო ხშირად უცემდა გული, როცა ახლად ამობრდღვიალებულ მთვარეს, მოულოდნელად გაშლილი ყვავილსა თუ მიწაზე დალანდულ უცნაურ ნაკვალევს შენიშნავდა. ეს შთაბეჭდილებები მთელი სიცოცხლის განმავლობაში გაჰყვა.

„წერილი დედას“ – იკითხება, როგორც აღსარება. ლექსში წარმოჩნდება შინაგანად აფორიაქებული, გაორებული ლირიკული გმირი, ქალაქის ცივ უდაბნოში მოხეტიალე, მშობლიურ ოაზისებს მონატრებული.  მისი მარტოსულობა და სულიერი ტანჯვა გაუზიარებელი და გაუქარვებელია, ამიტომაც მწყურვალივით ეწაფება ერთადერთ იმედს, დედას, რომელიც მთებს შეძრავს და დაცემულ შვილს  წამოაყენებს, ყოველ ცოდვას აპატიებს და თავის თბილსა და მწყალობელ კალთაში შეიფარებს.

ლექსში ურბანული და პასტორალური პეიზაჟები ერთმანეთს ენაცვლება და  ლირიკული გმირის სულიერი ლაბირინთები წარმოჩნდება. იგი წუხს, რომ მიატოვა სოფელი, სამოთხისეული „მყუდრო სამყოფელი“, სადაც დაცულად, უშფოთველად გრძნობდა თავს ახლობელთა შორის.  მის წარმოსახვაში სოფელი ერთგვარი შარავანდედით იმოსება. თითქოს ჩვენც ვხედავთ ქვითკირის სურნელოვან მარნებს, სადაც ქვევრებში გამრჯე მამის მოწეული ყურძნის მათრობელა წვენი – ღვინო ასხია, ვხედავთ კატის კნუტებს, უთავბოლოდ, საყვარლად რომ დახტიან და თამაშობენ, ვხედავთ აღერებულ სიმინდის ყანას. ეს ყოველივე ქმნის იდილიურ განწყობილებას. ამ მონატრებას უპირისპირდება ქალაქი. აქ სულ სხვა გარემოა. სიწმინდეს სიყალბე ცვლის, სიმშვიდეს – ხმაური. „და დავიკუნტები ქალაქის ქუჩებში მე – სალახანა“.  ეს სტრიქონი კარგად წარმოაჩენს იმ დაღს, რომელიც ქალაქმა დაამჩნია, შეუცვალა გულწრფელი და უმანკო დამოკიდებულება  სამყაროს მიმართ, გული სიცარიელითა და გულგრილობით გამოუფიტა, უამრავ ნიღბიანს შორის თითქოს თვითონაც თეატრალურ ნიღაბდ იქცა  ცხოვრების ტრაგიკომიკურ სპექტაკლში.

ლირიკული გმირის წარმოსახვაში ერთმანეთს ცვლიან ქალაქისა და სოფლის სურათები, თითქოს კინოსთვის დამახასიათებელ მონტაჟის ტექნიკას იყენებს პოეტი. სამგზის გამეორებული –  ტირილი, ტირილი, ტირილი!  – უსაშველობის განცდას ამძაფრებს. ადგილის ვერპოვნა, უსაქმობა, როგორც ცოდვა, უპირისპირდება სოფლისეულ მადლს, ოფლისღვრას, გარჯას, დოვლათის შექმნას. ლექსში ვკითხულობთ:

„ქალაქში მაწუხებს, მახელებს,

ყველა ყელსახვევი, შავი ხელთათმანი“.

ყელსახვევი და ხელთათმანი წარმოაჩენს ერთგვარ გაშუალებულ, არაგულწრფელ, შებოჭილ, ოფიციალურ  დამოკიდებულებას სამყაროსა თუ ადამიანებთან. სოფელში კი ადამიანი უშუალოდ განიცდის სიცოცხლის ლაღ, თავისუფალ მდინარებას, რომელიც თანაბრად სავსეა ტკივილითა და სიხარულით, შიშითა და სიმშვიდით, ბოროტებითა და სიკეთით. სოფელში ადამიანი საკუთარ თავს უბრუნდება, ქალაქში წასული კი უძღებ შვილს ემსგავსება, რომელიც ჯერ კიდევ ფიქრობს დაბრუნებაზე, შინისკენ მიმავალ დაკარგულ გზა-სავალს დაეძებს.

„როცა მე ქურდები მეგობრად მრაცხავენ,

სოფელში ვენახი გახდა მოსარწყავი.

და ვაზის ფურცლებზე ისე გალურჯდება იქ შაბიამანი,

ვით თვალის უპე – როცა მე არ მახურავს ღამეში საბანი“.

მკითხველი გრძნობს, როგორი უმფარველო და უპატრონო, ღვთისგან და ადამიანისგან მიტოვებულია ლირიკული გმირი, მაგრამ დედა ერთადერთია, რომელიც ხიდივითაა გადებული სიცოცხლესა და არყოფნას შორის. დედის ლოცვის ძალა ერთადერთია, რომელსაც ხავსივით ეჭიდება ქალაქის დანისლულ ჰაერში ფანტომივით მობორიალე გმირის სული. სიცარიელეში მაცოცხლებელ წყაროსავით ჩნდება ხახულის ტაძარი, რომლისკენაც  ფეხშიშველა გაემართება დედა დაკარგული შვილის სულის გადასარჩენად:

„ღმერთო! აპატიე – მე თუ ვერ მიშველი,

დედას, რომ დაგინთო ჩემ სიგრძე სანთელი,

მისთვის, რომ ჩემს გულში დაყუჩდეს გრიგალი და კორიანტელი“.

პაოლო იაშვილის მეგობარი პოეტის, სერგეი ესენენის ლექსშიც „წერილი დედას“ სოფლური, ერთგვარი სამოთხისეული ყოფის  მონატრების სურვილი ირეკლება. ლირიკული გმირი, ედემიდან გამოდევნილი ადამივით ცოდვილი და სინანულით სავსე, დედას სწერს: „შენ ხარ ჩემი ხსნა და შვება მარად,/ მეგულები გამოუთქმელ შუქად“ და დაბრუნებას ჰპირდება: „დავბრუნდები, თეთრს რომ გაშლის ტოტებს/ ჩვენი ბაღი, მზისთვის გასაცინად“. საოცარი სითბო და სინათლე იღვრება სტრიქონებიდან, რომელთაც ნინო დარბაისელმა, თვითონაც შესანიშნავმა პოეტმა,  ქართულ თარგმანში სრულად შეუნარჩუნა ესენინისეული მუხტი და ენერგია:

„ცოცხალი ხარ, ბებრუცანავ ჩემო?

მეც – რა მიჭირს, სალამს გითვლი თუკი.

დე, განათდეს შენი ქოხის ჩერო

იმსაღამოს გამოუთქმელ შუქით!

მწერენ, თითქოს მღელვარებას მალავ,

ნაღვლიანი დღეც და ღამეც მელი,

სოფლის გზაზე გამოდიხარ მალ-მალ

ძველმოდური შენი მოსაცმელით“.