აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მეტაფიზიკურ მსგავსება-განსხვავებას არაერთგზის შეხებიან და რადიკალურად განსხვავებული აზრებიც გამოუთქვამთ. გრიგოლ რობაქიძისთვის ეს ნაცნობი და საყვარელი საფიქრალია, რომელსაც ხშირად უღრმავდება. მის ამ წერილშიც – `სიცოცხლის განცდა აღმოსავლეთსა და დასავლეთში~ – არსობრივად და ხატოვნადაა გაჩხრეკილ-გაანალიზებული ეს თემა.
თაურშიშის ფენომენი მწერლისთვის საყრდენია, რომელიც ეხმარება მას ერთმანეთისგან განასხვავოს აღმოსავლეთი და დასავლეთი. მისი აზრით, ადამიანის გონებაში მუდმივი ჭიდილია ღმერთსა და არარსებობას შორის, მაგრამ ამ ჭიდილისას აღმოსავლელი „მესგან“ თავისუფლდება და თაურსაწყისს უახლოვდება, მას არ შორდება დაკარგული სამოთხის წუხილი. ამ წუხილს შეიგრძნობს მწერალი აღმოსავლური სიმღერების მონოტონურ ნაღვლიან ჟღერაში, ქარავნის ნელ სვლაში, აქლემთა მელანქოლიურ მზერაში _ პირველსამშობლოს მეტაფიზიკური სევდა აქ ყოველივეს მოიცავს.
მწერლის დაკვირვებით, დასავლეთში თაურშიშის დასაძლევად ადამიანი საკუთარ `მეს~ კი არ ამდაბლებს, არამედ აფართოებს და ამგვარად „მე“ ნაკლებად განიცდის ტკივილს, თითქოს მეტაფიზიკურის საზღვრებს გადასწევს, მაგრამ არ შლის. საზღვართან შეხლა კი შეიძლება მოულოდნელი და დამანგრეველი აღმოჩნდეს. მწერალს მოჰყავს მაგალითი საშუალო ამერიკელისა, 77-ე სართულზე რომ ცხოვრობს, არაფერი აკლია _ სამსახური, მეგობრები, საქმეები, ურთიერთობები, მაგრამ იგი წლების განმავლობაში ვერც ერთ ცხოველს ვერ ხედავს და ფოთოლთა სურნელებას ვერ შეისუნთქავს. იგი საზღვრებს ვერ შეიგრძნობს, მაგრამ საკმარისია ერთი შეცდომა ამ მექანიკურ ცხოვრებაში, რომ ყველაფერი დაკარგოს – სამსახური, ურთიერთობები, მაშინ გაუსაძლისი სიცარიელე ისადგურებს, რომელიც მას არარაობად აქცევს.
მწერალი მკითხველის ყურადღებას მიაქცევს აღმოსავლური და დასავლური ლანდშაფტებისკენ. მისი აზრით, აღმოსავლეთის პეიზაჟები ადამიანს მარადიულობის სუნთქვას შეაგრძნობინებენ, აქ დედამიწა კოსმიური ყოფიერებაა, რომელშიც მითის სუნთქვაა: `დრო აქ არ მიედინება, ის, სივრცეში ამაღლებული, გაქვავებულია _ და წამი თავის თავში მარადისობას ინახავს, როგორც ნიჟარა ხმაურს დიდი ხნის წინათ უკუქცეული ოკეანის ტალღებისას~. დასავლეთში კი, მართალია, უხვადაა მშვენიერი და საუცხოო სანახები, მაგრამ გენეზისის სუნთქვა არ შეიგრძნობა, აქ დედამიწა მხოლოდ ნიადაგია, რომელსაც უვლიან. დასავლეთში ხელშეუხებელი აღარაფერია, აღარ არსებობს ტოტემი და ტაბუ: `წამი აქ არ გახლავთ ჩასუნთქვა, რომელშიც მარადიულობის კეთილსურნელება შეიწოვება~. არადა, მწერალი ფიქრობს, რომ დასავლეთის პეიზაჟთა ესთეტიკურ ხიბლს მთავარი რამ აკლია _ სივრცე, რომელიც უსაზღვროებას შეიცავს. ამიტომ მისტიკურ შეგონებას აძლევს დასავლელებს, მიწის რაღაც ნაწილი ხელშეუხებელი დატოვონ, რათა დედამიწა კოსმიურმა სუნთქვამ არ დატოვოს.
დასავლეთისა და აღმოსავლეთის განსხვავებულობის წარმოსაჩენად რობაქიძე კვლავ მცენარესა და თაურმცენარეს იხსენებს. აღმოსავლეთში თაურმცენარის შეგრძნება მეტადაა, დასავლეთში _ მცენარისა. თაურსაწყისში ყველა ნივთი ერთეულია, საგანთა შორის ზღვარი წაშლილია. ყოველივე, რაც ჩანს, მაიაა, სინათლით სავსე ნათება. იგი ძველ ინდოელთა შეგონებას იხსენებს: `ყველაფერი, რასაც შენ ხედავ, თვით შენ ხარ~. დასავლეთში კი ყოველ ნივთს მტკიცე მონახაზი აქვს. რობაქიძე ამ განსხვავებულობის გამოვლენას, უპირველესად, ხელოვნების ნაწარმოებებში ხედავს. მისი აზრით, უსაზღვროებაში ჩაძირულმა აღმოსავლეთმა დასრულებული ნაწარმოების შექმნა ვერ შეძლო, მაგრამ შექმნა `ბაბილონური ეპოსი~, რომელიც უსასრულოს სუნთქვას ინახავს. დასავლეთმა კი სამყაროსა და „მეს“ სისრულე `ღვთაებრივი კომედიითა~ თუ გოთური კათედრალებით გამოხატა.
რობაქიძე ამ განსხვავებას ჩვეულებრივ რიგით მოკვდავებშიც ამჩნევს და ცხოვრებისეულ მაგალითებს ასახელებს. `სინამდვილე და პოეზია აღმოსავლეთში ერთია~, ამიტომაც უჭირთ აქ რაიმეს ზუსტი დათვლა თუ ამბის ობიექტურად მოყოლა. `აღმოსავლეთის ადამიანი ღმერთს დახუჭული თვალებით ხედავს~, დასავლელი კი გახელილი თვალებით ცდილობს მასთან შეხებას. მწერლის დაკვირვებით, დასავლელის მზერა გარეთ მიემართება, აღმოსავლელისა _ შიგნით, დასავლეთში კითხულობენ: `საით?~ და მოუთმენლობით მოუსვენრად დრტვინავენ, აღმოსავლეთში: `საიდან?~ და აუჩქარებელ მოლოდინში ირინდებიან. აღმოსავლეთში ყოველთვის აქვთ დრო, დასავლეთში კი არა. მწერალი აპოკალიფსის ფრაზას იმოწმებს: `ეშმაკს ცოტა დრო აქვს~. წერილში კიდევ არაერთი მაგალითია, რომლებიც მოწმობენ აღმოსავლეთ-დასავლეთის მეტაფიზიკურ სხვაობას. თუმცა, მწერლის აზრით, დასავლეთი და აღმოსავლეთი, ყოფიერების ორი სახე, ერთმანეთს ავსებენ: `დასავლეთი აღმოსავლეთს რომანტიკულად ესწრაფვის და აღმოსავლეთი მოლოდინით უმზერს დასავლეთს~. მისი აზრით, როგორც თაურსაწყისია წარმოუდგენელი საწყისის გარეშე, ასევე დასავლეთი და აღმოსავლეთი უერთმანეთოდ. მართალია, დასავლეთის კუთვნილებაა ტექნიკის ჯადოსნური ძალა, მაგრამ მხოლოდ მის ამარა დარჩენა შეუძლებელია. ტექნიკა საფრთხის შემცველია, რადგან ადამიანს ღმერთზე აღმატებულად, ან მის დარად, `შემქმნელად~ წარმოადგენინებს თავს, მაგრამ ღვთის გარეშე ქმნა დემონურია და ურჩხულთა წარმომქმნელი (ფრანკეშტეინიდან დაწყებული თანამედროვე რობოტებით დამთავრებული). მწერლის აზრით, ადამიანმა უნდა გადალახოს ტექნიკის გზით განცდილი დემონური თრობის ცდუნება. ამას მხოლოდ ის შეძლებს, ვინც თაურსაწყისს არ დაშორდება.
როგორ შეიძლება დროსთან შეჭიდება, მისი უკან დაბრუნება?
რობაქიძის აზრით, ადამიანი მუდმივად საიდუმლოს წინაშეა უცხო შიშით შეპყრობილი. რაღაცის, თანაც, ავის მოლოდინი უფლეთს ადამიანს გულს. რატომ? მწერალი ცდილობს ამ მოვლენის ახსნას ესეში `თაურშიში და მითოსი~ (კრებულიდან `დემონი და მითოსი~).
ადამიანს უცნაური შიში იპყრობს მაშინ, როდესაც მეტაფიზიკურად ეხება ყოფიერებას, როდესაც მატერიალისტურად ვერ ხსნის რაიმე მოვლენას. მწერლის აზრით, შიში ყოფიერებაშია ფესვგადგმული, რადგან ადამიანის `მე~ გამუდმებით ეხლება საზღვარს, რომელიც „მეს“ ანადგურებს. არადა, `არაფერია უფრო ტკბილი, ვიდრე საკუთარი `მეს~ შემოსაზღვრული კიდეებით ტკბობა. მწერალი სვამს კითხვას: `არის კი `მე~ კოსმიური ბოროტება?~ ამ კითხვაზე საპასუხოდ მწერალი იხსენებს `ბიბლიას~, თუ როგორ დაარღვიეს ადამმა და ევამ ღვთის ნება და სამოთხე დაკარგეს.
მწერალი სვამს კითხვას: `სინამდვილეში `მე~ ხომ არ არის წყევლა, რომლისგანაც ადამიანს სურს თავი გაითავისუფლოს?~ აღმოსავლურ სამყაროში „მესგან“ გათავისუფლება ცხოვრების წესივითაა. ამის დამადასტურებლად მწერალი მოიხმობს მაგალითებს: `ჩინელი შორდება `მეს~, როდესაც ცდილობს, თაურარსს მიუბრუნდეს. ინდუსი საგნებს, მათ შორის, საკუთარ `მესაც~, მარადიულ გამონათებად აღიქვამს და თავდავიწყებით უპიროვნო ნირვანას ერწყმის~. რობაქიძე ირანელი პოეტის, ჯალალ-ედინ-რუმის (რომელსაც იგი ნათელმხილველს უწოდებს) სტრიქონებსაც მოიხმობს დასტურად:
`…სადაც სიყვარული იზრდება,
კვდება `მე~, ბნელი დესპოტი.
გათავისუფლდი ამ `მესგან~, მოკვდეს ღამეში
და განთიადზე თავისუფლად ამოისუნთქე~.
ამგვარად, აღმოსავლეთისთვის `მეს~ სიკვდილი სამყაროსთან თავისუფალ ურთიერთობას უხსნის გზას. დასავლეთშიც აქვთ განცდა იმისა, რომ მე შემბოჭველია, მაგრამ აქ მისგან მთლიანად მაინც ვერ თავისუფლდებიან.
რობაქიძე ბიბლიაში ეძებს „მეს“ საიდუმლოს გასაღებს და პოულობს კიდეც. მისი აზრით, „მე“ არა მხოლოდ წყევლა, არამედ ყოფიერების უმაღლესი საჩუქარია. იგი ყურადღებას მიაქცევს იმას, რომ `შესაქმეში~ ღმერთს `ელოჰიმი~ ეწოდება, რაც ძველებრაულად `ღმერთებს~ ნიშნავს. იგი ცდილობს ამ უცნაურობის ახსნას და მახვილგონივრულ მსჯელობას ამგვარ დასკვნას მოაყოლებს: `ღმერთი `მეა~, უზენაესი და ყველაზე სიღრმისეული, მაგრამ, ამავე დროს, `სხვაცაა~, იგი საკუთარ თავს თავისივე თავისგან წარმოქმნის, და როდესაც მისგან შექმნილი მისი `მესგან~ გამოცალკევებულია, ის თითქმის `სხვაა~, თითქმის უცხო~.
რობაქიძე სამოთხისეულ ადამს ბავშვს ადარებს, რომელსაც არა აქვს სივრცის აღქმა. მისი `მე~ არ იცნობს საზღვარს და უსასრულობის ნაწილია. მხოლოდ აკრძალული ნაყოფის გემოსხილვის შემდეგ (რობაქიძე იმასაც მიაქცევს ყურადღებას, რომ, ქართველთა ტრადიციით, ადამმა ვაშლი კი არა, ლეღვი იგემა), ღვთაებრივთან განშორებისას, შეიგრძნო სიშიშვლე, მეტაფიზიკურ საზღვრებთან შეხებამ მას შიში გაუჩინა `მეს~ გაქრობისა.
საინტერესოა, თუ როგორ გაიაზრებს რობაქიძე ევასა და ადამის მაცდუნებელი გველის სახეს. აქ იგი ორიგინალურ ახსნას გვთავაზობს. მისთვის გველი სწორედ ეს საზღვარია _ `გესლიან-ცივი ტალღა, რომელიც ღვთაებრივსა და არაღვთაებრივს შორის ელვისებურად მიიკლაკნება~. ამგვარად, მისთვის გველი `თაურშიშის ხორცშესხმაა~. ამ შიშს დევნიან, `ან კლავენ (წმინდა გიორგი და დრაკონი, ან უყვავებენ (გველის შელოცვა, ან სულაც თაყვანს სცემენ (მაგალითად, გველის კულტი საქართველოში, სვანებთან). გველი ოდენ ურჩხული არ არის, ის მეტაფიზიკური რეპტილიაა. ზიგფრიდი დრაკონის სისხლისგან ახლად დაიბადა, მას ესმის ჩიტების გალობა და ხეების ჩურჩული. ქართული მითის მიხედვით, მინდია, მას შემდეგ, რაც მან გველის ხორცი გასინჯა, ყველა ცოცხალი არსების ენას იგებს~.
მწერლის აზრით, ყოველ არსებულში (სულიერსა თუ უსულოში) თაურსაწყისია იდუმალად, რაც წარმოშობს ყოფიერების მითიურ აღქმას, რომელიც მარადიული უკანდაბრუნების იდეაში გამოიხატება. რობაქიძე პითაგორას იხსენებს, ეგვიპტურ სადუმლოებებს ნაზიარებ ბრძენკაცს, რომელმაც მარადიული უკანდაბრუნების იდეა გააცნო მსოფლიოს. პითაგორელებს სჯეროდათ, რომ ათასი წლის შემდეგ ისინი კვლავ შეხვდებოდნენ ერთმანეთს და კვლავ მოისმენდნენ ამ იდეას. შეიძლება ეს ვინმეს სასაცილოდ მოეჩვენოს, მაგრამ დემონური კი ნამდვილად არისო, ფიქრობს რობაქიძე.
საგულისხმოა, რომ მწერალი ევროპულ აზროვნებაში გაშლილ ამ იდეას მცდარად მიიჩნევს. იგი მკითხველს ნიცშესეულ თვალსაზრისს შეახსენებს: `ყოფიერების მარადი ქვიშის საათი მუდამ გადაბრუნდება და მასთან ერთად შენც, მტვრის მცირე ნამცეცი მტვრისაგან~. მისივე აზრით, ამგვარადვე აღიქვამდა ამ იდეას დოსტოევსკი (ეშმაკი ივანთან, `ძმები კარამაზოვები~, სვიდრიგაილოვი `დანაშაული და სასჯელი~). რობაქიძე ფიქრობს, რომ ცალკეული მარად კი არ უბრუნდება საკუთარ თავს, არამედ მარადიული, იგივე თაურსაწყისი, ბრუნდება ცალკეულში. მისი აზრით, სწორედ ეს არის `თაურმითოსი ყოველივე მომხდარისა დედამიწაზე~.
როგორ შეიძლება ყოველივე ამის შემეცნება? რობაქიძის აზრით, მხოლოდ ჭვრეტით. სამწუხაროდ, ადამიანმა დაკარგა `მითიური ჭვრეტით საგნების ხილვის უნარი და სიკვდილივით ცივი ცნებები აქ საბოლოოდ უძლურია~. თუმცა, იგი ბედნიერ გამონაკლისად მიიჩნევს გოეთეს, რომელიც მას `აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის მსოფლიო-ისტორიული სინთეზის ცოცხალ ხატად~ აღიქვამს. მისი აზრით, გოეთე საგნებს წმინდა მითიურად სწვდება და მარადიული დაბრუნების თაურმითოსს სიმბოლურად ხსნის. რობაქიძე მკითხველს კიდევ ერთხელ გამოწვლილვითა და ხატოვნად უხსნის იმ გზას, რომელმაც გოეთე თარსაწყისის გენიალურ აღმოჩენამდე მიიყვანა. საგულისხმოა, რომ ამ თემას რობაქიძე სხვადასხვა წერილში ხშირად დასტრიალებს და მისი რომანებიც სწორედ თაურსაწყისის, მარადიულის ერთეულში განცდის, იდეას დასტრიალებს.
რობაქიძე გოეთესა და შილერის ერთ შეხვედრას იხსენებს, რომელშიც წარმოჩნდება ორი განსხვავებული სამყარო, ორი სახე ჭვრეტისა. გოეთემ შილერს თაურმცენარის მეტაფიზიკა გააცნო და სიმბოლური პალმის მცენარე დაუხატა. შილერს უთქვამს: `ეს ცდა არ არის, ეს იდეაა~. ამაზე გოეთეს უპასუხია: `მე იდეებს არა მხოლოდ ვიცნობ, არამედ ვხედავ კიდეც~.
ამგვარად, რობაქიძეს მიაჩნია, რომ თაურმცენარის იდეა მოაზროვნეს საშუალებას აძლევს ყოფიერება წარმოიდგინოს, როგორც მითიური რეალობა: `ყოველივეში თაურსაწყისი თვლემს და მარადიული ცალკეულშია წარმოდგენილი~.
რობაქიძე პოულობს გასაღებს, თუ როგორ უნდა დაძლიოს ადამიანმა თაურშიში. მან თავი მარადიულთან წილნაყარად უნდა შეიგრძნოს, მაშინ მისთვის ყველა სასიკვდილო ზღვარი წაიშლება და `მეტაფიზიკურ მიჯნას შეჯახებული მისი „მე“ გადარჩება~. მას სჯერა, რომ მითიური რეალობის ცოცხალი წვდომა არის თაურშიშის დაძლევის ერთადერთი გზა. გერმანულ ენაზე დაწერილი ეს ესეები მანანა კვატაიამ შესანიშნავად თარგმნა, კრებული კი გამომცემლობა „არტანუჯმა“ გამოსცა.
