ბევრი ფსიქოლოგი ურჩევს მასწავლებლებს, „ჩაუღრმავდნენ პოზიტიურს” – შეაქონ მოსწავლეები კარგი საქციელისთვის და უგულებელყონ ცუდი. ზოგი მეცნიერი იმასაც კი მიიჩნევს, რომ ქებისა და ყურადღების სისტემატური გამოყენება შესაძლოა ყველაზე ძლიერი მამოტივირებელი მეთოდი და კლასის მართვის საშუალება იყოს მასწავლებლისთვის. ამასთან დაკავშირებული სტრატეგიებია განმასხვავებელი განმტკიცება, ან შეუფერებელი ქცევის იგნორირება, ასევე – კარგი საქციელის წახალისება. მაგალითად, თუ მოსწავლე მიჩვეულია უსარგებლო კომენტარების კეთებას, კარგი იქნება, თუ ამგვარ წამოძახილებს უყურადღებოდ დატოვებთ, მაგრამ როგორც კი თავს იჩენს და სასწავლო პროცესთან დაკავშირებით გააქტიურდება, მაშინვე უნდა აღნიშნოთ და ხაზი გაუსვათ საკითხთან დაკავშირებულ კომენტარს.
ქება-იგნორირების ამგვარი გამოყენება შესაძლოა სასარგებლო იყოს, მაგრამ გახსოვდეთ ისიც, რომ ამ გზით საკლასო მენეჯმენტის ყველა პრობლემის მოგვარება ვერ ხერხდება. რამდენიმე გამოკვლევამ გვიჩვენა, რომ ხელის შემშლელი ქცევა ნარჩუნდება, როცა მასწავლებელი პოზიტიურ შედეგებს (ძირითადად – ქებას) საკლასო მენეჯმენტის ერთადერთ სტრატეგიად იყენებს. როცა პრობლემური ქცევა თანატოლთა ყურადღებას იქცევს, მასწავლებლის მხრივ მისი იგნორირება ასევე ვერ იქნება დიდად მომგებიანი და წარმატებული.
არსებობს მეორე შეხედულებაც ქების გამოყენების შესახებ. კვლევებით აღმოჩენილი დადებითი შედეგები თავს იჩენს, როცა მასწავლებლები ფრთხილად და სისტემატურად აქებენ მოსწავლეებს. მხოლოდ „კომპლიმენტების ჩამორიგება” ვერ გამოასწორებს ქცევას. იმისთვის, რომ ქება შედეგიანი იყოს: (1) იგი უნდა განამტკიცებდეს ქცევას; (2) მან ცხადად და ხაზგასმით უნდა გამოკვეთოს ის საქციელი, რომლის განმტკიცებაც უნდა; (3) იგი უნდა იყოს დამაჯერებელი. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ქება უნდა იყოს გულწრფელი აღიარება კარგად ჩამოყალიბებული ქცევისა ისე, რომ მოსწავლემ კარგად გაიგოს, რა გააკეთა აღიარების მისაღებად. მასწავლებლები, სამწუხაროდ, ხშირად არღვევენ ამ პირობებს.
მრავალი ფსიქოლოგის აზრით, ქება განაწყობს ბავშვს არა საკუთრივ სწავლისთვის, არამედ იმისთვის, რომ ქება დაიმსახუროს. ალბათ, საუკეთესო რჩევა იქნებოდა, კარგად გაგვეცნობიერებინა ქების ზედმეტი ან არასწორი გამოყენების პოტენციური საფრთხე და ამის შესაბამისად მოგვეხდინა ლავირება.
პრემაკის პრინციპი. ეფექტიანი განმამტკიცებლების არჩევაში დაგვეხმარება პრემაკის პრინციპი, რომელსაც სახელი დავიდ პრემაკის პატივსაცემად ეწოდა. პრემაკის პრინციპის თანახმად, მაღალი სიხშირის ქმედება (საყვარელი საქმიანობა) შეიძლება დაბალი სიხშირის ქმედების (ნაკლებსასურველი საქმიანობის) ეფექტური განმამტკიცებელი გახდეს. ამას ხშირად „ბებოს წესსაც” უწოდებენ: „ჯერ ის გააკეთე, რაც მე მინდა, მერე კი შეგიძლია აკეთო, რაც თავად გსურს”.
რა უნდა აკეთოს მოსწავლემ, თუ არ ისწავლა? ამ კითხვაზე პასუხი მრავალ განმამტკიცებელს შეიძლება გულისხმობდეს და მოიცავდეს. ბევრი მოსწავლისთვის საუბარი, კლასში გადაადგილება, მეგობრის გვერდით ჯდომა, დავალებებისა და ტესტების მოშორება, ჟურნალების კითხვა, კომპიუტერთან მუშაობა ან თამაში საყვარელ საქმიანობას წარმოადგენს. საუკეთესო გზა მოსწავლეთა განმამტკიცებლების გასარკვევად შესვენების დროს მათ საქმიანობაზე დაკვირვებაა.
იმისთვის, რომ პრემაკის პრინციპი ეფექტური იყოს, საჭიროა, ჯერ დაბალი სიხშირის (ნაკლებსასურველი) საქმიანობა განხორციელდეს. მომდევნო დიალოგში დააკვირდით, როგორ კარგავს მასწავლებელი პრემაკის პრინციპის გამოყენების იდეალურ შანსს:
მოსწავლეები: „არა, რა! აუცილებელია, დღეს გრამატიკაზე ვიმუშაოთ? სხვა კლასებში ის ფილმი განიხილეს, ამ დილით აუდიტორიაში რომ ვნახეთ”.
მასწავლებელი: „მაგრამ სხვა კლასებმა გუშინ დაასრულეს გრამატიკაზე მუშაობა. ჩვენც თითქმის მოვრჩით. თუ გაკვეთილი არ დავასრულეთ, გუშინ ნასწავლი წესები დაგავიწყდებათ”.
მოსწავლეები: „იქნებ წესები გაკვეთილის ბოლოს განვიხილოთ, ახლა კი კინოზე ვისაუბროთ”.
მასწავლებელი: „კარგი, ოღონდ სიტყვა მომეცით, რომ გაკვეთილის ბოლოს წინადადებებს მივუბრუნდებით”.
ფილმის განხილვა შესაძლოა გაკვეთილის დასრულების განმამტკიცებელი გამხდარიყო, ასე კი კლასმა შესაძლოა მთელი გაკვეთილი ფილმზე საუბარში გაატაროს. როცა განხილვა ყველაზე საინტერესო ხდება, მასწავლებელი იძულებულია, შეწყვიტოს ის და გრამატიკას მიუბრუნდეს.
ფორმირება: რა ხდება, როცა მოსწავლე მუდმივად განმამტკიცებლის გარეშე რჩება, რადგან დავალების შესრულება არ შეუძლია? განვიხილოთ შემდეგი მაგალითები:
მეოთხეკლასელი უყურებს მათემატიკაში თავისი ბოლო საკონტროლოს შედეგებს: „ამოცანათა ნახევარში ძალიან ცუდი ნიშნები მივიღე, იმიტომ რომ თითოეულში სულელური შეცდომა მომივიდა. ვერ ვიტან მათემატიკას!”
მეათეკლასელი ყოველდღე ცდილობს, გამოიგონოს რაიმე საბაბი, რათა თავიდან აიცილოს ბურთით თამაში ფიზკულტურის გაკვეთილზე. ბავშვი ვერ იჭერს ბურთს და ამიტომ ცდაზეც კი უარს ამბობს.
ვერც ერთ შემთხვევაში მოსწავლეები განმტკიცებას ვერ იღებენ თავიანთი სამუშაოსთვის, რადგან მათი მუშაობის შედეგი არც ისე კარგია. არსებობს იმის მტკიცების საფუძველიც, რომ მოსწავლე სულ მალე გადაიყვარებს კლასს, საგანს და, შესაძლოა, მასწავლებელსა და სკოლასაც კი. ამის თავიდან აცილების ერთ-ერთი გზაა ფორმირება. მას თანდათანობით მიახლოებასაც უწოდებენ. ფორმირება გულისხმობს პროგრესის განმტკიცებას, ნაცვლად იმისა, რომ სრულყოფილებას ველოდოთ.
ფორმირების მისაღწევად მასწავლებელმა უნდა აიღოს ის კომპლექსური ქცევა, რომლის დაუფლება და მიღწევაც სურს მოსწავლეს, და მცირე ნაბიჯებად დაყოს. ამის ერთ-ერთი საშუალება, სამუშაო დავალებების ანალიზი, რ. ბ. მილერმა შეიმუშავა. ეს ტექნიკა მან იმისთვის გამოიგონა, რათა დახმარებოდა შეიარაღებულ ძალებს პერსონალის წვრთნასა და მომზადებაში. მილერის სისტემა იწყება მიზნის, ანუ იმ შედეგის განსაზღვრით, რომლის მიღწევაც მოსწავლეს პროგრამის დასასრულს უნდა შეეძლოს. შემდეგ ხაზგასმულია თითოეული ნაბიჯი, რომელმაც მოსწავლე მიზნამდე უნდა მიიყვანოს. ეს პროცედურა უნარებსა და პროცესებს ქვეუნარებად და ქვეპროცესებად შლის.
განვიხილოთ სამუშაო დავალებების ანალიზის მაგალითი. ვთქვათ, მოსწავლეებმა უნდა დაწერონ ბიბლიოთეკურ კვლევაზე დაფუძნებული მოხსენება. რა მოხდება, თუ მასწავლებელი ამ დავალებას აუხსნელად მისცემს მათ? ზოგმა მოსწავლემ შესაძლოა ერთ-ორ ენციკლოპედიაში მოძებნოს მასალები, მერე კი მხოლოდ ენციკლოპედიაში ამოკითხულ ინფორმაციაზე დაყრდნობით დაწეროს მოკლე რეზიუმე. მოსწავლეთა მეორე ჯგუფმა შესაძლოა იცოდეს კომპიუტერის, სათაურებისა და ინდექსების გამოყენება, მაგრამ დასკვნების გამოტანა გაუჭირდეს. მათ შესაძლოა ჩააბარონ სქელტანიანი ნამუშევრები, სადაც სხვადასხვა იდეა იქნება გაშლილი. სხვებმა შესაძლოა დასკვნების გამოტანა მოახერხონ, მაგრამ მათი ნაწერი გაურკვეველი და გრამატიკულად დაულაგებელი იყოს და მასწავლებელი ვერ მიხვდეს, რას გულისხმობენ მოსწავლეები. ამრიგად, დავალების შესრულებას ვერც ერთი ჯგუფი ვერ შეძლებს, მაგრამ სხვადასხვა მიზეზით.
სამუშაო დავალების ანალიზი იძლევა ლოგიკური თანმიმდევრობით დალაგებული ნაბიჯების სურათს, რომელსაც საბოლოო მიზნამდე მივყავართ. ამ თანმიმდევრობის ცოდნამ შესაძლოა მასწავლებლებს იმის გარკვევის საშუალება მისცეს, აქვთ თუ არა მოსწავლეებს საჭირო უნარები და შესაძლებლობები. ამასთან, თუ მოსწავლეები სირთულეებს წააწყდნენ, მასწავლებელს შეუძლია, ზუსტად დაადგინოს პრობლემური ადგილები. ფორმირების გზით მრავალი საქციელის გამოსწორება შეიძლება. განსაკუთრებით ისეთებისა, რომლებიც მოითხოვს დაჟინებას, გამძლეობას, დიდ გულმოდგინებას, დიდ სიჩქარესა და პრაქტიკას. ვინაიდან ფორმირების პროცესი ბევრ დროს მოითხოვს, არ შეიძლება მისი გამოყენება მაშინ, როცა წარმატების მიღწევა შესაძლებელია უფრო ადვილი მეთოდებითაც, მაგალითად, სიგნალით.
რეკომენდაციები ქების სწორად გამოყენების
თაობაზე
● ეცადეთ, ქება ყოველთვის რაიმე კონკრეტულ ქმედებას მოჰყვეს.
● აუცილებელია, მოსწავლე ხვდებოდეს, რა სპეციფიკური ქმედებისა და მიღწევისთვის აქებენ. უთხარით: „შენ დავალება დროზე ჩამაბარე, თანაც კარგადაა შესრულებული” და არა: „პასუხისმგებლობის მაღალი გრძნობა გაქვს” ან „კარგი ბიჭი/გოგო ხარ”.
● დააჯილდოეთ განსაზღვრული მიზნის მიღწევისთვის და არა მხოლოდ მონაწილეობისთვის.
● ნუ დააჯილდოებთ მოსწავლეებს, რომლებიც პროცესში არ მონაწილეობდნენ, მხოლოდ იმისთვის, რომ ჩუმად იყვნენ და კლასს ხელს არ უშლიდნენ.
● ქება მოაყოლეთ მოსწავლის გაუმჯობესებულ კომპეტენციას ან მიღწევის ხარისხს. უთხარით: „შევამჩნიე, რომ შენ პასუხები ორჯერ გადაამოწმე. შენი ნიშანიც შენი დაკვირვებული მუშაობის შედეგია”.
● შეაქეთ მოსწავლე, თუ ხედავთ პროგრესს წარსულთან შედარებით ან ქებით აღნიშნეთ მისი ახალი მიღწევები.
● ეცადეთ, მოსწავლემ ყურადღება საკუთარ მიღწევებსა და პროგრესზე გაამახვილოს და არა სხვებისაზე.
● ნუ გაავრცელებთ კლასში მოსაზრებას, რომ წარმატება დამოკიდებულია იღბალზე, სხვის დახმარებაზე ან მასალის სიადვილეზე.
● სთხოვეთ მოსწავლეებს, გიამბონ, რა პრობლემებს წააწყდნენ მუშაობისას და როგორ გადაჭრეს ისინი.
● ნუ ეცდებით, რამდენიმე მოსწავლის შექებით გავლენა მოახდინოთ დანარჩენებზე. ეს ტაქტიკა ხშირად წამგებიანია, რადგან შესაძლოა უხერხულობა აგრძნობინოთ მოსწავლეს, რომელსაც აქებთ.
● ნუ შეაქებთ მოსწავლეებს დაუმსახურებლად, მხოლოდ იმიტომ, რომ შეცდომები დააბალანსოთ. ეს იშვიათადაა ნუგეშის მიმცემი და ხშირად ხაზს უსვამს მოსწავლის უუნარობას, ნამდვილად დაიმსახუროს ქება.
