ქართული ენის მასწავლებლები დამეთანხმებიან, რომ დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეთა დიდ ნაწილს უძნელდება წერითი დავალებების სათანადო სასვენი ნიშნებით გამართვა. მათი არასწორად გამოყენების ან სრულიად უგულებელყოფის შემთხვევებს სწავლების მაღალ საფეხურზეც ვაწყდებით.
სასვენ ნიშანთა ერთობლიობას პუნქტუაციას უწოდებენ. უძველეს დროში წერტილს არა მარტო წინადადებების, აბზაცების გამოსაყოფადაც იყენებდნენ. პუნქტუაციაში შემავალი ძირითადი ნიშნების დაკანონება არისტოფანეს (დაახ. ძვ.წ.446 – ძვ.წ.388) სახელს უკავშირდება. VIII საუკუნის მიწურულს ვარნეფრიდმა და ალკუინმა სასვენ ნიშანთა სისტემის პრინციპები ხელახლა შეიმუშავეს, მაგრამ პუნქტუაცია XV საუკუნემდე განსაზღვრული წესების ნაკლებობას მაინც განიცდიდა. ტიპოგრაფმა ძმებმა მანუციუსებმა კი სასვენი ნიშნების რაოდენობა გაზარდეს და გარკვეულ კანონზომიერებას დაუმორჩილეს. მათ ამიტომაც უწოდებენ თანამედროვე ევროპული პუნქტუაციის ფუძემდებლებს. ცხადია, ენების თავისებურება ცალკეული გამონაკლისების დაშვებას განაპირობებს, თუმცა ისინი მხოლოდ კონკრეტული ენობრივი ჯგუფ(ებ)ის მახასიათებლად შეგვიძლია განვიხილოთ.
დღეს დაწყებითი სკოლის მოსწავლეებმაც კი იციან, რომ პუნქტუაცია თორმეტი სასვენი ნიშნისგან შედგება, თუმცა მათზე საკმაოდ ბუნდოვანი წარმოდგენა აქვთ. ამიტომაც ხშირად მივმართავ ისეთ აქტივობებს, რომლებიც მოსწავლეების სასვენი ნიშნებისადმი უარყოფითი დამოკიდებულების შეცვლას გამიადვილებს. ზოგს მასწავლებელთა დამხმარე რესურსებში ვპოულობ, ზოგს კი თავად ვიგონებ. დღეს შევეცდები „სიტყვის მწყემსების“ დანიშნულებაზე ვისაუბრო, შემდეგ წერილში კი – სამოტივაციო აქტივობებთან დაკავშირებულ მიგნებებზე.
წერტილი (.) შეკრული წრეა. იგი წინადადების ბოლოს დაისმის და დასრულებულ აზრს გამოხატავს. წერტილს ასევე ვიყენებთ სიტყვის შემოკლების (ქ. ქალაქი; სოფ. სოფელი), ტექსტის დანაწევრებისა და მონაკვეთების დანომრვის დროს (1. ან ა.). რაც შეეხება გამონაკლისს, წერტილი არ იწერება მოთხრობის, ლექსის, წერილის, სამეცნიერო სტატიის, ნაშრომის თუ ზღაპრის სათაურების ბოლოს.
მძიმე (,) გრძელ წინადადებებში მოქცეულ რამდენიმე ამბავს შორის პაუზას, შესვენებას უზრუნველყოფს. მოკლედ რომ ვთქვათ, ამ სასვენ ნიშანს იყენებენ ერთგვაროვანი წევრების, რთული თანწყობილი და რთული ქვეწყობილი წინადადებების, განკერძოებული სიტყვებისა და მიმართვების გამოსაყოფად. მძიმის გრაფიკული გამოსახულებაც (ნახევარწრე) მის შინაარსს მიესადაგება და ამბის ნაწილობრივ დასრულებას გამოსახავს.
კითხვის ნიშნის (?) ფუნქციას მის ვიზუალურ მხარეზე დაკვირვებითაც ამოვიცნობთ. მძიმის მსგავსად, აქაც შეუკრავი წრეა გამოსახული, რომლის ერთი ბოლო წერტილისკენ მიმართება, რაც იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ამბის დასასრულებლად თხრობითი წინადადების (პასუხის) დამატებაა საჭირო. ზოგჯერ წინადადებაში რამდენიმე შეკითხვა იყრის თავს. მსგავსი შემთხვევა, კითხვის ნიშნის გარდა, მძიმის გამოყენების ერთ-ერთ მაგალითადაც შეგვიძლია გამოვიყენოთ, რადგან კითხვები ერთმანეთისგან სწორედ მძიმეებით გამოიყოფა, კითხვის ნიშანი კი წინადადების ბოლოს დაისმის (სად ვიპოვო სამართალი, ვის მივმართო, რა მეშველება?).
ძახილის ნიშანი (!) მეჩვიდმეტე საუკუნემდე მხოლოდ ბრძანებით წინადადებას დაერთვოდა. გადმოცემის თანახმად, სასვენი ნიშნის „ჯოხი“ მეფის კვერთხის ანალოგიას წარმოადგენდა, წერტილი კი, მისი შინაარსის თანახმად, აზრის/მოქმედების დასრულების აუცილებლობაზე მიანიშნებდა. დღეს ეს სასვენი ნიშანი მძაფრი ემოციის (თხოვნა, მოწოდება, დარიგება, მითითება, შეშფოთება, აღტაცება და სხვ.) გამომხატველ წინადადებებთან დაისმის. მას ასევე ვიყენებთ მიმართვასთან, შორისდებულთან და მიგებით ნაწილაკთანაც (როგორ არ გეცოდები, ჩემო ძამია!; ვაიმე!; დიახ! და სხვ.).
კითხვა-ძახილის (?!) ნიშანი, შეკითხვის დასმის გარდა, გაკვირვება-აღტაცებას და ვარაუდსაც გამოხატავს. იგი ასევე დაისმის არასრული წინადადებების ბოლოს (რაო?! მართლა?!). ამ სასვენი ნიშნის გამოყენებას მოსწავლეთა დიდი ნაწილი არიდებს თავს, რადგან უჭირთ მისი დანიშნულების სათანადოდ გააზრება. აქედან გამომდინარე, გირჩევთ მხატვრული ტექსტების საკვლევ მასალად გამოყენებას და აღმოჩენილ ნიმუშებზე ყურადღების გამახვილებას.
რაც შეეხება წერტილ-მძიმეს (;), იგი ერთნაირი ენობრივი ელემენტების ერთმანეთისგან გამოსაყოფად გამოიგონეს. აღნიშნული სასვენი ნიშანი დაისმის რთულ ქვეწყობილ წინადადებაშიც, სადაც მთავარი წინადადების შემასმენელი მეორდება (გარდაუვალი იყო მოსალოდნელი განსაცდელის თავიდან აცილება; გარდაუვალი იყო თავისუფლების დაკარგვა). წერტილ-მძიმეს იყენებენ გეგმის ან მიზნების ჩამონათვალთანაც.
მრავალწერტილი (…) იწერება მიზანმიმართულად აზრობრივად დაუსრულებელი წინადადების ბოლოს. აღნიშნული სასვენი ნიშანი მწერლის ერთგვარი იარაღია, როცა მას რაიმეს ბოლომდე თქმა არ სურს და მინიშნებებს უტოვებს მკითხველს. იგი პერსონაჟის თავისებურებაზე ან სიტუაციის შესაბამის ქმედებაზეც მიანიშნებს (ენის მოკიდება, დაბნეულობა, შიში და სხვ.), აქედან გამომდინარე, მრავალწერტილი წინადადების ან სიტყვის შუაშიც შეიძლება შეგვხვდეს. ამას გარდა, მრავალწერტილი დაისმის ციტატის თავში ან ბოლოში, თუ ციტირებული მონაკვეთის დასაწყისი ან დასასრული არ ემთხვევა წინადადების თავს ან ბოლოს. მას ამოღებული მონაკვეთის აღსანიშნად, ციტირებული ტექსტის შუაშიც იყენებენ.
ორწერტილი (:) შერწყმულ წინადადებაში ერთგვარი წევრების წინ, ანუ ჩამონათვალთან დაისმის. მას ასევე იყენებენ იმ წინადადების დასასრულებლად, რომელსაც პირდაპირი ან ირიბი ნათქვამი მოსდევს (ასლუკუნებული ბიჭი დედობილს მიეკრა და ჩურჩულით ჰკითხა: – ხვალ მართლა წამიყვან სასახლეში, დედი?). ამას გარდა, ორწერტილი ციტატასაც უძღვის წინ (აკაკი წერეთელი იხსენებს: – ,,სანამდი სოფელში ვიზრდებოდი, სრულიად ბედნიერი ვიყავი“). ორწერტილს ვხვდებით უკავშირო რთული წინადადების ბოლოსაც, თუ მომდევნო ფრაზები მთავარი წინადადების დამაზუსტებელ ინფორმაციას შეიცავს. („ამქვეყანად ერთმანეთის საპირისპირო მრავალი ძალა არსებობს: სიმდიდრე და სიღარიბე, კეთილი და ბოროტი, ბნელი და ნათელი…“).
დეფისი (-) მოკლე ჰორიზონტალური ხაზია. იგი ნაირფუძიანი და გაორკეცებული რთული სიტყვების ჩაწერისას გამოიყენება (ქუჩა-ქუჩა; მინდორ-ველი და სხვ. ). ამას გარდა, ეს სასვენი ნიშანი ერთმანეთთან აკავშირებს იმ უცხოენოვან გეოგრაფიული სახელებს, რომლებიც მშობლიური ენაზე ცალ-ცალკე იწერება (ნიუ-იორკი). დეფისს ასევე ვიყენებთ ზმნაზე სხვათა სიტყვების აღმნიშვნელი „-მეთქი“ და „-თქო“ ნაწილაკების და რიცხვებზე თავსართ-ბოლოსართების დართვის დროს ( არ გაბედო-მეთქი!; მე-5 კლასი და სხვ.). დეფიზი გვჭირდება სიტყვის ერთი ხაზიდან მეორეზე გადატანის და დამარცვლის დროსაც.
ტირე (—) ვიზუალურად დეფისს ჰგავს (გრძელი, ჰორიზონტალური ხაზია), თუმცა სულ სხვა დანიშნულებით გამოიყენება. ტირეს დიალოგებში პერსონაჟთა მეტყველების გამოსაცალკევებლად ვიყენებთ. იგი წინადადების გამოტოვებულ წევრებს ენაცვლება (ილია ყვარელში დაიბადა, აკაკი კი – საჩხერეში) და წინ უძღვის განმაზოგადებელ სიტყვებს (,,კაცი, ქალი, დიდი, პატარა, ერი, მღვდელი — მისთვის სულ ყველა ერთი იყო“). აქვე დავურთავ მოკლე შენიშვნას: მოსწავლეებს, ზემოთ მოყვანილი ბოლო მაგალითის მსგავს შემთხვევებში, უჭირთ ორწერტილსა და ტირეს შორის არჩევნის გაკეთება. ეს თავსატეხი კი განმაზოგადებელი (გამაერთიანებელი) სიტყვის ადგილმდებარეობაზე დაკვირვებით შეიძლება ამოიხსნას. მაგალითად ზემოთ მოყვანილი ნიმუშის შებრუნებულ ვარიანტს შემოგთავაზებთ: „მისთვის სულ ყველა ერთი იყო: კაცი, ქალი, დიდი, პატარა, ერი, მღვდელი“. როგორც ვხედავთ, თუ ჩამონათვალს წინ უსწრებს განმაზოგადებელი სიტყვა, ტირის ნაცვლად ორწერტილს ვიყენებთ.
ფრჩხილებში ჩაისმის ის სიტყვები/ფრაზები, რომლებიც განმარტავენ/აზუსტებენ წინადადებაში გადმოცემულ აზრს. ასევე ფრჩხილებში ვათავსებთ იმ ფრაზებს, რომლებიც დამატებით ინფორმაციას შეიცავს, მაგრამ მთავარ წინადადებას აზრობრივად არ უკავშირდება. შესაძლოა ფრჩხილებში მოქცეული წინადადება მთავარ ნაწილში გამოთქმული მოსაზრების გაგრძელებასაც წარმოადგენდეს, მაგრამ თუ მას დამატებითი შენიშვნის სახე აქვს, წინადადების სრულფასოვან წევრად ვერ ვაქცევთ. ფრჩხილებს აქტიურად იყენებენ სამეცნიერო ნაშრომის (აკადემიური სტილი) წერის დროს. იგი საჭიროა მოქმედების აღსაწერადაც (სტენოგრაფისტები, სცენარისტები).
ბრჭყალებს ყველაზე ხშირად ციტატის დამოწმების დროს ვიყენებთ. ასევე ბრჭყალებში ჩაისმის ჟურნალების, დაწესებულებების სახელები, სათაურები. ამავე სასვენ ნიშანს იყენებენ ირონიულად ან გადატანითი მნიშვნელობით ნათქვამთანაც. არ უნდა დაგვავიწყდეს ბარბარიზმებისა და არქაული გამონათქვამების ბრჭყალებში ჩასმაც.
რაც შეეხება სასვენ ნიშანთა სწავლებას, ე.წ. ძირითად სასვენ ნიშნებს (წერტილი, მძიმე, ძახილისა და კითხვის ნიშნები) მოსწავლეები პირველი კლასიდანვე ეცნობიან. თუმცა პუნქტუაციის მიზანმიმართული სწავლება უფრო გვიან იწყება. მესამე კლასის ქართული ენის ერთ-ერთ სახელმძღვანელოში (ვ. როდონაია) მოცემულია ლექსი „სასვენი ნიშნები“ (ავთანდილ არაბიძე), რომელიც დიალოგის ფორმატში საკმაოდ ლაკონურად და მარტივად აღწერს სასვენი ნიშნების დანიშნულებას. მსგავს სასწავლო მასალებზე დაყრდნობით საკმაოდ საინტერესო აქტივობების დაგეგმვა შეიძლება, რაც გრამატიკული საკითხებით მოსწავლეთა დაინტერესებას გაგვიადვილებს. შემდეგ წერილში შემოგთავაზებთ ზემოაღნიშნული ლექსის გამოყენებით დაგეგმილ გაკვეთილს და რამდენიმე იდეას, თუ როგორ ვაქციოთ სასვენი ნიშნები, ე.წ. სამაგიდო თამაშების მთავარ რესურსად.
