რაც უნდა წარმატებით ართმევდეთ თავს დადებითი საქციელის წახალისებას, ყოველთვის დგება მომენტი, როცა არასასურველთან გამკლავებაც გიწევთ. შესაძლოა იმიტომ, რომ სხვა მეთოდები არ ამართლებს, ან იმიტომ, რომ თავად ქცევაა სახიფათო და უშუალო რეაგირებას ითხოვს. გამოსავლად გვევლინება უარყოფითი განმტკიცება, მოყირჭება, შენიშვნის მიცემა.
უარყოფითი განმტკიცება. უარყოფითი განმტკიცების ძირითადი პრინციპი ასეთია: თუ მოქმედება აჩერებს ან თავიდან იცილებს რაიმე უსიამოვნოს, მაშინ ამგვარ სიტუაციაში ეს მოქმედება კვლავ იჩენს თავს. უარყოფითი განმტკიცება მოქმედებს კლასში, სადაც მოსწავლეები წუწუნებენ და უკმაყოფილებას გამოთქვამენ, რითაც თავიდან იცილებენ ტესტს ან რაიმე სხვას, მათთვის უსიამოვნოს. ამრიგად, უარყოფითი განმტკიცებით მათ შეუძლიათ ისწავლონ მეტი წუწუნი და ჩივილი მომავალში.
ნეგატიური განმტკიცება შეიძლება სწავლის პროცესის გასაუმჯობესებლადაც იქნეს გამოყენებული. თქვენ შეგიძლიათ შეუქმნათ მოსწავლეებს უსიამოვნო სიტუაცია, საიდანაც თავის დაღწევა მათ კარგი საქციელის მეშვეობით შეეძლებათ. განვიხილოთ შემდეგი მაგალითები:
* მასწავლებელი მიმართავს მესამეკლასელებს: „როცა ყველაფერი თავის ადგილზე იდება და თქვენც წყნარად ისხდებით მერხებთან, გავალთ გარეთ. მანამდე შესვენებაზე ვერ გახვალთ”.
* მასწავლებელი ეუბნება მოსწავლეს, რომელიც იშვიათად ასრულებს საკლასო დავალებებს: „როგორც კი დავალებას შეასრულებ, შეგიძლია შეუერთდე კლასს სპორტულ დარბაზში, მაგრამ სანამ მუშაობ, საკლასო ოთახში უნდა დარჩე”.
შესაძლოა გაგიკვირდეთ, რატომ არ მიიჩნევა ზემოთ განხილული უარყოფითი განმტკიცების მაგალითები სასჯელად. ცხადია, დასვენებისას კლასში დარჩენა და სპეციალური პროგრამის გაცდენა მაშინ, როცა მთელი შენი კლასი ესწრება მას, ნამდვილად სასჯელია. მაგრამ თითოეულ ამ შემთხვევაში ყურადღება გამახვილებულია განსაზღვრული ქმედების განმტკიცებაზე (საკლასო ოთახის მილაგებასა და საკლასო სამუშაოს დასრულებაზე). მასწავლებელი განამტკიცებს ქცევას გამაღიზიანებელი, არასასურველი „სასჯელის” დასრულებით, როგორც კი თავს იჩენს სასურველი ქცევა. ვინაიდან შედეგები გულისხმობს სტიმულის ჩამოშორებას, „გამოკლებას”, განმტკიცება უარყოფითია.
გარდა ამისა, უარყოფითი განმტკიცება მოსწავლეს აძლევს კონტროლის შანსს. დასვენების გაცდენა და კლასისგან ჩამორჩენა, მართალია, არასასიამოვნოა, მაგრამ თითოეულ შემთხვევაში მოსწავლეები ინარჩუნებენ კონტროლს. როგორც კი ისინი სათანადოდ მოიქცევიან, უსიამოვნო სიტუაცია დასრულდება. ამისგან განსხვავებით, სასჯელი ფაქტის შემდეგ იწყებს მოქმედებას და მოსწავლეს არ შეუძლია მისი ასე ადვილად კონტროლი და განსაზღვრა.
უარყოფით განმტკიცებას რამდენიმე წესი აქვს: აღწერეთ სასურველი ცვლილება პოზიტიურად. არ მოიტყუოთ. დარწმუნდით, რომ შეგიძლიათ უსიამოვნო სიტუაციის გაძლიერება. ჩივილის მიუხედავად, მიჰყევით ბოლომდე. მოითხოვეთ ქცევა და არ დასჯერდეთ პირობას. თუ უსიამოვნო სიტუაცია სრულდება, როცა მოსწავლე გპირდებათ მომავალში უკეთ მოქცევას, ამით პირობის მიცემას განამტკიცებთ და არა ქცევას.
მოყირჭება-სატიაცია. პრობლემის მოგვარების კიდევ ერთი საშუალებაა, დაჟინებით მოითხოვოთ, რომ მოსწავლემ განაგრძოს მოქმედება, სანამ ამის კეთებით არ დაიღლება. ამ პროცესს ეწოდება სატიაცია – მოყირჭება. ის ძალიან ფრთხილ მიდგომას მოითხოვს – დაძალება, რომ დიდხანს აკეთოს რაღაც, მოსწავლისთვის შესაძლოა ემოციურად და ფსიქოლოგიურად საზიანო ან სახიფათო აღმოჩნდეს.
სიტუაციის შესაფერისი გამოყენების მაგალითი:
* მეცხრე კლასის ალგებრის გაკვეთილზე მასწავლებელმა მოულოდნელად შეამჩნია, რომ ოთხი მოსწავლე უცნაურ მოძრაობებს ასრულებდა. მასწავლებლის დაჟინებული კითხვების შემდეგ მათ ბოლოს და ბოლოს აღიარეს, რომ კენწლავდნენ წარმოსახვით ბურთებს. მასწავლებელმა თავი მოიკატუნა, თითქოს ამ ახალ იდეას ენთუზიაზმით შეხვდა და შესთავაზა კლასს, ეს ყველას გაეკეთებინა. თავდაპირველად კლასში სიცილი და ხუმრობა გაისმა, მეორე წუთს კი ხმაური შეწყდა და ერთმა მოსწავლემ თავიც დაანება წარმოსახვითი ბურთებით „თამაშს”, მაგრამ მასწავლებელმა დაიჟინა, რომ ყველას გაეგრძელებინა თამაში. ხუთი წუთის შემდეგ მასწავლებელმა მათ გაჩერების უფლება მისცა. მას შემდეგ წარმოსახვითი ბურთი კლასში არავის აუკენწლავს.
მასწავლებელმა შეიძლება მოსწავლეს იმდენ ხანს აცადოს რამის კეთება, სანამ ის თავად არ გაჩერდება, თუ, რა თქმა უნდა, ეს ხელს არ უშლის კლასის საქმიანობას; შეიძლება უბრალოდ უგულებელყოს მისი ქცევა. გახსოვდეთ: ისეთ ქცევაზე რეაგირებით, რომლის იგნორირებაც შესაძლებელია, შესაძლოა ეს ქმედება განამტკიცოთ კიდეც.
სატიაციის საშუალებით მასწავლებელი უნდა ეცადოს, არ დანებდეს, სანამ მოსწავლეები არ დანებდებიან. ალგებრის მასწავლებელს რომ ეიძულებინა ბავშვები, 500-ჯერ დაეწერათ ფურცელზე: „მე აღარასოდეს ავკენწლავ წარმოსახვით ბურთს”, – მოსწავლეები წერით იჯერებდნენ გულს და არა ბურთის თამაშით.
საყვედური. ციტატა ერთი მეოთხეკლასელის თხზულებიდან „რატომ მომწონს სკოლა”: „მე ჩემი მასწავლებელიც მომწონს. ის მეხმარება გაგებასა და სწავლაში. ის ყველას კარგად ექცევა. მე მომწონს, რომ როცა ის ვინმეზე ბრაზდება, ყველას წინაშე კი არ უყვირის, არამედ ცალკე ელაპარაკება ხოლმე”.
ხელის შემშლელი საქციელის შესამცირებლად რბილი, მშვიდი და პირადი შენიშვნები უფრო ეფექტურია, ვიდრე ხმამაღალი და საჯარო. კვლევებმა ცხადყო, რომ თუ შენიშვნა ხმამაღალია და ის მთელ კლასს ესმის, ხელის შემშლელი საქციელი ძლიერდება ან მუდმივ ხასიათს იღებს. ზოგ მოსწავლეს მოსწონს, როდესაც ცუდი საქციელით ყურადღებას იპყრობს ან არ მოსწონს, როცა თანაკლასელები ხედავენ, როგორ „მარცხდება” მასწავლებელთან. თუ მოსწავლე არ არის ჩვეული შენიშვნებს, თუ კლასში, საზოგადოდ, თბილი და პოზიტიური ატმოსფეროა, მაშინ ის ძალიან სწრაფად რეაგირებს პირად შენიშვნებზე.
სასჯელი თავისთავად არ იწვევს პოზიტიურ ქცევას. მკაცრმა სასჯელმა შესაძლოა აფიქრებინოს მოსწავლეს, რომ „ძლიერია მართალი” და შურისძიების სურვილი გაუღვივოს. ამრიგად, როცა მოსწავლის დასჯაზე ფიქრობთ, ამას ორი მიზანი უნდა ჰქონდეს. უპირველეს ყოვლისა, ეს უნდა იყოს სასჯელი, რომელიც შეაჩერებს არასასურველ მოქმედებას; მეორე მიზანი კი ის არის, რომ აუხსნათ მოსწავლეს, როგორ უნდა იქცეოდეს და წააქეზოთ სწორი საქციელი. ასეთი მოქმედებით პრობლემური ქცევა ითრგუნება, პოზიტიური ალტერნატივა კი ძლიერდება. თანამედროვე მიდგომები განსაკუთრებით უსვამს ხაზს პოზიტიური საქციელის წახალისებას.
რეკომენდაციები სასჯელის გამოყენების თაობაზე:
* ყურადღება გაამახვილეთ მოსწავლის ქმედებაზე და არა მის პირად თვისებებზე.
* მიეცით მოსწავლეებს საშუალება, თავი აარიდონ არასასიამოვნო სიტუაციას (დამატებითი სავარჯიშოების შესრულება, ყოველკვირეული ტესტირება), როცა მიაღწევენ კომპეტენციის განსაზღვრულ დონეს.
* ნუ მისცემთ მოსწავლეებს უფლებას, შეთანხმების პირობები შეგაცვლევინონ.
* ნუ გააძლიერებთ უნებლიეთ იმ საქციელს, რომლის დასჯასაც ცდილობთ. კონფრონტაციას ნუ გაახმაურებთ, რათა მოსწავლეები არ გახდნენ „გმირები” კლასის თვალში მასწავლებელთან დაპირისპირების გამო.
* ეცადეთ, მოსწავლეებმა წინასწარ იცოდნენ, რა მოჰყვება საკლასო წესების დარღვევას. ამისთვის უმცროსკლასელებს ჩამოუწერეთ ძირითადი საკლასო წესები, უფროსკლასელებს კი ეს წესები და მათი დარღვევის შესაძლო შედეგები სილაბუსებში ჩამოუთვალეთ.
* უთხარით მოსწავლეებს, რომ სასჯელამდე ისინი მხოლოდ ერთ გაფრთხილებას მიიღებენ. მშვიდად გააფრთხილეთ და განაგრძეთ გაკვეთილი.
* ეცადეთ, სასჯელი შეძლებისდაგვარად მყისიერი იყოს.
* შენიშვნა მიეცით მშვიდი, მაგრამ მკაცრი ხმით.
* ერიდეთ შურისმგებლურ და სარკასტულ ტონს. ამ თქვენს ინტონაციას შესაძლოა მოსწავლეების იმიტაციით მოჰკრათ ყური.
* ხაზი გაუსვით პრობლემური ქცევის გამოსწორების აუცილებლობას და არა მოსწავლისადმი თქვენს პირად ანტიპათიას.
* უმნიშვნელო დარღვევას ყურადღებას ნუ მიაქცევთ, შეაჩერეთ ეს საქციელი მზერით ან უბრალოდ მიუახლოვდით მოსწავლეს, რომელიც ხელს გიშლით.
* დარწმუნდით, რომ სასჯელი დანაშაულს შეესაბამება – ნუ წაართმევთ მოსწავლეს დამსახურებულ თავისუფალ დროს წესების მხოლოდ ერთხელ დარღვევისთვის.
* ნუ გამოიყენებთ სასჯელად საშინაო დავალებას ისეთი საქციელისთვის, როგორიცაა საკლასო ოთახში საუბარი.
* თუ პრობლემური საქციელი დიდხანს გრძელდება, გააანალიზეთ სიტუაცია და გამოიყენეთ ახალი მიდგომა. შესაძლოა, თქვენი სასჯელი არ იყო სერიოზული ან მოქმედებას არაადეკვატურად აძლიერებდა.
