გლობალურ მოვლენებზე პატარა გმირების მსჯელობა ყველა დროის ლიტერატურაში სასაცილოდ ჟღერდა. პროვინციულ ყოფასა და შესაბამის ენობრივ-ლოგიკურ სტრუქტურებზე დიდი იდეოლოგიების, მოვლენების პროეცირებით მწერლები თითქოს გლობალურსა და ლოკალურს, თეორიასა და რეალიებს შორის არსებული ნაპრალის გროტესკული ფორმით ჩვენებას ცდილობენ. ასე იქცევიან ჩეხოვი, კლდიაშვილი, დუმბაძე.
ალბათ, გვახსოვს ერთი ძალიან სახასიათო ეპიზოდი „მე, ბებია, ილიკო და ილარიონიდან“ – „ზოსიმე ჩიყვიანის“ სიტყვა კოლმეურნეობის კრებაზე:
„დგას ორი კაცი, ორი ქვეყანა, წითელი და თეთრი, წითელი და შავი, ვარსკვლავი და არწივი, დგას და უშენს ერთმანეთს ტყვიას. ჩვენ ვინ ვართ? ჩვენ ვართ ჩაქუჩი და ნამგალი, ესე იგი, ვარსკვლავი, ისინი? ისინი ჯოჯოხეთი, სკვარამი, უკუნეთი, ბნელეთი, შავი ქვა და არგადარჩენა. რას შვება ჰიტლერი? ჰიტლერი მოდის წინ, ჰიტლერი მოსულია მჟავე წყალზე, – კისლოვოდსკ! – თარგმნა მან რუსულად. – უჭირს ხალხს, უჭირს მთავრობას, უჭირს ჯარს. ჩვენ არ გვიჭირს? ჩვენც გვიჭირს, გვშია, გვწყურია, ტანზე არ გვაცვია და ფეხზე“.
ერთი მხრივ, კომიკურია მეორე მსოფლიო ომის როგორც პოლიტიკური და სოციოკულტურული ფაქტის ხალხურ დისკურსში რეპრეზენტაცია, არქეტიპთა პრიმიტიული, ბინარული ოპოზიციითა (ბოროტი–კეთილი, ნათელი–ბნელი) და შესაბამისი ლინგვისტური პარალელიზმით (ჩვენ–ისინი, ვარსკვლავი–არწივი, წითელი–თეთრი/შავი). მეორე მხრივ, საკუთარ მდგომარეობაზე ამაღლებულ სიცილში ადამიანთა პერსონალური ტრაგედიები იკითხება. სასაცილოსა და ცრემლიანის დიალექტიკა ნოდარ დუმბაძის არა მხოლოდ ამ მოთხრობის, არამედ მეორე მსოფლიო ომის ციკლის სხვა ტექსტების მთავარი ყალიბიცაა.
ზაზა აბზიანიძის „ბაბთაც“ ამავე პრინციპზეა აგებული: გლობალური, სამოქალაქო, ძალზე სერიოზული პრობლემის – ბავშვთა უფლებების – პროეცირება კონტრასტულ დისკურსზე – ხალხურ, კარნავალურ, არაპოლიტკორექტულ და სასაცილო საუბრებზე. თუმცა ამ შემთხვევაში მწერლის ინტერესის საგანია არა თავისთავად სიცილისა და ცრემლის ანტინომია, არამედ პრობლემის განძარცვა დისკურსიული კლიშეებისგან და ამ „გაშიშვლებული“ იდეების გამოკვლევა განსხვავებული ენობრივ-ლოგიკური და ეთიკური კატეგორიებით.
„ბაბთაში“ კომიკურია ხასიათებიცა და სიუჟეტიც. ინფანტილური და საყვარელი ცხოველები, ბუსუნსულები, არც მეტი, არც ნაკლები, ბავშვთა უფლებების კონვენციას განიხილავენ. ისინი ერთმანეთს განუმარტავენ დოკუმენტის ტერმინებისა თუ პრინციპების არსს, მსჯელობენ და ცხარედ კამათობენ წესების მართებულობაზე – „სამართლიანისა“ და „ეთიკურის“ კატეგორიების ჭრილში. თანამედროვე სამოქალაქო დისკურსის ენობრივი ფაქტურა განსაკუთრებით გროტესკულად ერგება კურკაძეების ოჯახის ამბებს – პროვინციულ ჭორებს, რომლებსაც ბუსუნსულები ბავშვთა უფლებების კონვენციის პრინციპების განსჯისას იშველიებენ.
ხასიათებიც ძალიან დინამიკურია, ცხადია, სოციალურად და ეთნოკულტურულად შეფერილი. ბუსუნსულების საერთო კრებაში გაერთიანებულან: ქარიზმატული, საჯიშე და პერსპექტიული ნაგაზი ბუსო, რომლის კარიერული გზა კურკაძეების ოჯახში დაფასებული მსახურობიდან გაეროს შტაბბინის მცველის პოსტამდე მიდის; ფრთხილი და მოზომილი სიტყვის პატრონი, ირონიული კატა აგნესა; ვარდისფერი, თვინიერი და აზიზი, მგრძნობიარე გოჭი მეცნიერი სოკრატი; გრაფომანი იხვი ჭიჭიკო, რომელიც მუდამ იგავურად, ნართაულად საუბრობს; საზრიანი და გამჭრიახი, პროფესიონალი იურისტი, წრუწუნა ამბაკო; მრავლისმნახველი, ათასი აფორიზმის მთხზველი კუ ზიგლინდა; მოძველბიჭო, ღირებულებებში დაკარგული, გზასაცდენილი თუთიყუში პაკო და სხვები.
ხასიათების ესკიზების შექმნისას ავტორი არ იყენებს კომიკურ ან კარიკატურულ კლიშეებს – ჰიპერბოლას, ლიტოტესს, გროტესკს. პირიქით, მისი მანერა მინიმალისტურია – ხასიათი იქმნება ექსპოზიციის ეტაპზევე ორიოდე ეპითეტის ან ლაკონური პასაჟის საშუალებით. შედეგად „ბაბთას“ გმირები ძალიან სრულყოფილები და კოლორიტულები არიან. ვთანხმდებით იმაზეც, რომ კეთილი, ემოციური და ამბიციური ბუსუნსულების გნიასი და კამათი არაპირდაპირ შესაძლოა მოგვაგონებდეს ასეთივე გულმხურვალე, მაგრამ ინფანტილური საზოგადოების ფუსფუსს.
საერთოდ, ხასიათები, მათი უნიკალურობის, მშვენიერებისა და თუნდაც ახირებულობის კვლევა ზაზა აბზიანიძის დიდი გატაცებაა. ეს ინტერესი გასდევს მთელ მის ლიტერატურათმცოდნეობით და საგამომცემლო საქმიანობას – მწერალთა პორტრეტებიდან ბიოგრაფიულ ლიტერატურამდე. ამიტომ არის, რომ ცხოველებისგან ის არ ქმნის სქემატურ რეალისტურ ტიპებს დიდაქტიკური ნარატივით, რისი დიდი გამოცდილებაც აქვს ქართულ საბავშვო ლიტერატურას. ხასიათი და იუმორი ქართულ საბავშვო ტექსტში მას სრულიად ახალ საფეხურზე აჰყავს. სამოქალაქო ტერმინებისა და წესების ზედმიწევნით ანალიზში, „დაღეჭვაში“, მისი პოზიცია თითქოს ასე იკითხება: ბავშვებს დიდივით ესაუბროს, დიდებს კი – ბავშვივით, ენის მოჩლექით. აკი მის ამ ტექსტზე არაერთხელ ითქვა, რომ ლიტერატურული ზღაპარი „ბაბთა“ საბავშვო და ზრდასრულთა ლიტერატურის მიჯნაზეა.
„ბაბთას“ ზედაპირული, სიუჟეტური პლასტი აწყობილია ბუსუნსულების მსჯელობაზე. ისინი ამა თუ იმ საკითხს ეთიკურობისა და სამართლიანობის კატეგორიების ჭრილში განიხილავენ. თუკი მათ კამათს კომიკური ელემენტებისგან გავათავისუფლებთ, დავინახავთ, რომ ტექსტი ფორმითა და შინაარსით სხვა არაფერია, თუ არა დიალოგი. სოკრატესეული დიალოგური მეთოდის პაროდიის გვირგვინად კი „ბაბთას“ გმირი – მეცნიერი გოჭი სოკრატი შეიძლება წარმოვიდგინოთ.
ენობრივი თამაშებით, ჟანრობრივი ეკლექტურობით (ამ სიტყვის პოსტმოდერნისტული გაგებით), ინტერტექსტუალობითა და ორმაგი კოდირების მეთოდით, ნახატებიანი ლიტერატურული ზღაპარი „ბაბთა“ უდავოდ ქართული საბავშვო ლიტერატურის პოსტმოდერნის ნიმუშია.
„ბაბთაში“ მთავარ კონფლიქტს, შეიძლება ითქვას, თავად ენა ქმნის. მხიარული ცხოველების კოლორიტული საუბრების ფონზე სპეციფიკური სამოქალაქო ტერმინები: დეკლარაცია, ასოციაცია, დისკრიმინაცია, – მოწმენდილ ცაზე მეხის გავარდნასავით გაიელვებს. თუმცა ავტორი, რომელსაც სანიმუშოდ შეუძლია სტილის გადმოცემა, ამ შემთხვევაში არ ცდილობს ტერმინთა „მოშინაურებას“. შესაძლოა იმიტომ, რომ ტერმინები ბოლომდე არც ბუსუნსულებს ესმით. არც უბირებს – ვისთვისაც „დისკრიმინაცია“ და „კონვენცია“ საშიში ენობრივი სიგნალებია და არც განდობილებს – ვინც ამ ცოდნას რიგით წევრებს გადასცემს. მაგალითად, ნაგაზი ბუსო, რომელიც ბუსუნსუნლებს გაეროს ცენტრალური ოფისის დარაჯობისას ყურმოკრულ ინფორმაციას უზიარებს, დისკრიმინაციას ხსნის როგორც ფიზიკურ ჩაგვრას; მეორე მხრივ, ბუსო უკიდურესად ამაყობს საკუთარი წმინდა სისხლით და თავს შეურაცხყოფილად გრძნობს, როცა უჯიშოდ მოიხსენიებენ.
აქ კი „ბაბთა“ თითქოს იგავური ენით გვიხსნის: უცოდინრობის, გაუცნობიერებლობის ბრალია, რომ ეს ცნებები ასეთი თვითკმარი, განყენებული და ჯერ კიდევ აუთვისებელი რჩება; რომ თანამედროვე სამოქალაქო ღირებულებებისგან „შორს დავიჭირეთ ჩვენი ანბანი“ (ილია ჭავჭავაძე), ესე იგი ჩვენი ენობრივი და ეთიკური სისტემები; რომ ადამიანის უფლებების დაცვაზე ზრუნვა მხოლოდ არასამთავრობო ორგანიზაციების საქმიანობასთან გავაიგივეთ და ტერმინებს: „გენდერი“, „ლიბერალიზმი“, „იდენტობა“, – ნეგატიური კონოტაცია შევძინეთ.
ბავშვთა პრობლემებს ქართულმა საყმაწვილო და ზრდასრულთა ლიტერატურამ მე-19 საუკუნის 80-90-იანი წლებიდან მიუგდო ყური. ჟურნალების: „ნაკადულის“, „ჯეჯილის“, „ნობათის“, – ფურცლებზე იბეჭდება ეკატერინე გაბაშვილის, მარიამ დემურიას, დომინიკა ერისთავისა და სხვათა ტექსტები, სადაც უკვე ჩნდებიან პროტაგონისტი ბავშვები თავიანთი პრობლემებით, წუხილებითა და ტრაგედიებით.
უნდა ითქვას ისიც, რომ აღნიშნულ პერიოდში საბავშვო პროზას უმეტესად ქალი ავტორები ქმნიან. მათ როგორც დედებსა და მასწავლებლებს განსაკუთრებული ემპათია გამოარჩევთ ბავშვების გასაჭირის მიმართ. სწორედ მათი დამსახურებაა, რომ ქართულ ლიტერატურაში საყმაწვილო პრობლემატიკამ ლიგიტიმაცია მოიპოვა. ამ ლიტერატურამ განსაკუთრებით მწვავედ წარმოაჩინა ბავშვთა შრომის ბოროტად გამოყენება, არასრულწლოვანთა მიმართ ფიზიკური ძალადობა, ბავშვთა განათლების უფლების საყოველთაოობა და სხვა ფუნდამენტური საკითხები. ზაზა აბზიანიძის ლიტერატურული ზღაპარიც ამ ტექსტის შორეული გამოძახილია, ცხადია, არა რეალისტური, არამედ პოსტმოდერნისტული მეთოდით შესრულებული.
16 წელია, რაც „ბაბთა“ გამოქვეყნდა და UNICEF-ის ბავშვის უფლებათა კონვენციის თემატიკისადმი მიძღვნილ ლიტერატურულ კონკურსში პირველი ადგილი მოიპოვა. ვფიქრობ, საკმარისი დრო იყო, ტექსტით დაინტერესებულიყვნენ ქართული ლიტერატურის სასკოლო სახელმძღვანელოების ავტორთა ჯგუფები და თხზულებას, რომელიც ბავშვის უფლებათა გარშემო არასრულწლოვანთა და ზრდასრულთა შეგნების განვითარებას ისახავს მიზნად, ქართული ლიტერატურის კურიკულუმში ადგილი დაემკვიდრებინა. არადა, ამგვარი ტექსტები საუკეთესო სტიმული იქნება საკლასო დებატების წარმართვისთვის, მოქალაქეობრივ ღირებულებებზე უფრო ღრმა ცოდნის მიღებისა და ამ ფასეულობათა გააზრებისთვის. ჯერჯერობით კი ჩვენი ყოველდღიურობის მოწმენდილ ცას ისევე უსიამოვნოდ სერავს ტერმინები „დეკლარაცია“, „დისკრიმინაცია“, „უფლებები“, რა დისონანსურადაც გაისმის ისინი ზაზა აბზიანიძის ლიტერატურული ზღაპრის სახალისო პროვინციულ დიალოგებში.
