ენობრივი თამაშები და (გ)ენური ინჟინერია

დაარეგულირე შენი ARTერიული წნევა

პაპუნა ფირცხალაიშვილი

როგორც იცით, ჩვენი „პოეზიის აფთიაქი“ ახალ-ახალი რაკურსებით წარმოგიჩენთ სიტყვის ძალას… და არა მხოლოდ სიტყვის ძალას… ერთი ბგერის ძალას, რომელიც ისე უცვლის მნიშვნელობას მთელ ფრაზას, რომ საერთოდაც თავდაყირა აყენებს მთელ სემანტიკურ ველს. ენობრივი თამაშების ამ პროცესს მეტაფორულად (გ)ენური ინჟინერია ვუწოდეთ.

რატომ (გ)ენური ინჟინერია…? ან რა კავშირი აქვს ინჟინერიას ქმნადობასთან? ვთქვათ, გადავწყვიტე, დავჯექი და დავიწყე არა შექმნა, არამედ – აგება. სიმართლე გითხრათ, აგებასა და შექმნას შორის ვერ ვხედავ განსხვავებას…. აგებულიც შექმნილია და შემნილიც აგებულია… უბრალოდ, ინჟინერმა იცის წინასწარ, რისგან რა უნდა ააგოს და პოეტმა ხშირად არ იცის, კალამს რომ ხელს მოჰკიდებს, მერე რას დაწერს (არ იცის, არ ნიშნავს, რომ არ არსებობს „აგების“ მექანიზმი) … ყველაფერი კი შედეგით  იზომება.

მოკლედ, თუ თქვენთვის საინტერესოა ზოგადად თამაშის იდეა და იზიარებთ კონცეპტუალურ მეტაფორას – ცხოვრება თამაშია, მაშინ ენობრივი თამაშები თქვენი სახალისო საქმიანობა იქნება.

რატომ არის საინტერესო და სახალისო ენობრივი თამაშები?

• ის შეუძლია ყველას…
• მას მოძრაობაში მოჰყავს შემოქმედებითი უნარები, რომლებიც არღვევს სტერეოტიპებს და გასაქანს აძლევს ენის ახალ შესაძლებლობებს ლექსიკის, გრამატიკის, სემანტიკის დონეზე…
• ის, რაც სახალისოა, უფრო მეტად იზიდავს ყურადღებას, შესაბამისად, დიდი გავლენის მქონეცაა…

„პოეზიის აფთიაქმა“ ეს გავლენა კარგად შეამოწმა სოციალურ ქსელში… ენობრივი თამაში გახდა გადამდები, სახალისო, საინტერესო… მაგალითად, სტატუსების აგება ენობრივ თამაშებზე. გამოთქმის ლაკონურობის მოთხოვნა ამ დროს „აიძულებს“ ენას, გააკეთოს ყველაფერი… რაც შეიძლება მცირე სიტყვებით გადმოსცეს მეტი ინფორმაცია.

თანამედროვე პოსტმოდერნის ენა სწორედ ეს არის – თამაშის ენა…. თუ აქამდე ვიცოდით ენის სამი ძირითად ფუნქცია (ურთიერთგაგებინების, ექსპრესიული და დანაწევრების) ახლა შეგვიძლია კიდევ ერთი დავუმატოთ: ენას აქვს „თამაშის ფუნქცია“. ენა ხომ ჩვენი „ყოფიერების სახლია“(ჰაიდეგერი), რაც ნიშნავს, რომ ყველაფერი უნდა გამოითქვას, სხვაგვარად ის არც არსებობს. ენას გამოთქმის დროს დაფარული სიღრმეებიდან ამოაქვს „უცნობი“ და ამდიდრებს „ყოფიერების სახლს“. ამიტომ წერდა მერაბ მამარდაშვილი: რომ ენას ავითარებს არა გრამატიკული სწორმეტყველება, არამედ ამ ენაზე მხატვრული და სამეცნიერო გამოთქმაო.

ამ დროს ჩადის სწორედ ენა თავის სიღრმეში, ახალი აზრი ქმნის ახალ სიტყვებს, ახალ მეტაფორებს, რადგან ენას უწევს „გამოუთქმელის გამოთქმა“. ენა ეს არის – სცენა(რი). ის ერთდროულად სცენაცაა და თავის თავში მოიცავს უამრავ ენობრივ სცენარსაც, მთავარია, საშუალება მიეცეს ყველა სცენარს, სცენაზე გამოვიდეს…

როდესაც ვამბობთ, რომ ენა – თამაშია, ამაში ენის ზედაპირულობას და გართობის ფუნქციას კი არ მოვიაზრებთ, არამედ სიტყვების უფლებას, დავტოვოთ ცნობიერებაში თავისუფალ მოძრაობაში, რათა მათ თავად მოძებნონ ერთმანეთი აზრის გამოსათქმელაც, მოვხსნათ ბარიერები, გავათავისუფლოთ ენა პიროვნების დიქტატისგან, რომ რაღაც უნდა ვთქვა „მაინცდამაიც ასე“. ენა „დამალობანას“ თამაშია… ერთი სიტყვა მუდმივად ეძებს მეორეს, ყველაზე ადეკვატური გამოთქმისთვის, მეორე – მესამეს მიიზიდავს და ასე შემდეგ… ეწყობა აზრი, ნაწილდება სიტყვებში… ეს დაბადებაა, აზრის დაბადება… გამოდი, დაგინახე – ეუბნება ერთი სიტყვა მეორეს და ისიც მორბის, რომ ფინიშთან მიასწროს… ასე მხოლოდ ბავშები თამაშობენ: ენკი, ბენკი, სიკლისა… ენკი, ბენკი, ბა…. ენაც ერთგვარად „გათვლაა“, „გამოთვლაა“, აზრის კონსტრუქციის აგება-დაშლის პროცესია…

ენობრივი თამაშებით ხდება ენის დეკონსტრუქცია, რეკონსტრუქცია, ორმაგი კოდირება… ენის  ოკეანეში თავისუფლად მცურავი სემანტემები თუ ლექსემები თავად ეძებენ ერთმანეთს, ისწრაფვიან ერთმანეთისკენ და ახალ აზრსაც გვამცნობენ ხოლმე სრულიად მოულოდნელად.

განსაკუთრებით საინტერესოა ერთი ბგერით როგორ შეიძლება მთელ ფრაზას შეუცვალო აზრი, არადა, სულ ერთი ბგერა „ჩააშენე“, როგორც ინჟინერმა და ფრაზამაც დაკარგა აზრი, უფრო სწორად, შეიძინა ახალი აზრი, მაგალითად, ამ შემთხვევაში:

კედელს ცერცვი შევაყ(ვ)არე

მერე თუ ამ ახალ ფრაზას მაისურზეც გადაიტანთ, ჩვენი პოეზიის აბით მკურნალობა  კიდევ უფრო ეფექტური გახდება.

ფრაზის ახალი მნიშვნელობა კი ღიმილს ნამდვილად მოგგვრით, რადგან ერთი ბგერის „ჩაშენებამ“ სემანტიკა რადიკალურად შეცვალა და ნეგატიური სემანტიკის ფრაზა უცებ აქცია ძალიან პოზიტიურ მესიჯად. ესეც ფრაზის (ენის) დეკონსტრუქცია და რეკონსტრუქცია და ორმაგი კოდირების ეფექტიც. როდესაც ახალ სემანტიკასაც გავიაზრებთ, სრულიად ახალი ემოციები გაჩნდება კედელთან და ცერცვთან დაკავშირებით… ეს განწყობაა სწორედ ბელა ჩეკურიშილის ლექსში: „ამბავი ცერცვისა და კედლისა“.

„ეს მაშინ,
როცა ჩვეული მოძრაობით
კედელს მეათასედ შემაყარე,
როცა წკაპა-წკუპით ძირს ჩამოვცვივდი,
როცა ხელები ჰაერში აიქნიე ნიშნად იმისა,
რომ კედელი გლუვია,
ცერცვის მარცვალი კი ბრიყვი და სხმარტალა,
როცა იფიქრე,
რომ კედლისა და ცერცვის ამბავი ისე სანდოა,
შეხედვაც კი აღარ სჭირდება,
სწორედ მაშინ,
როცა მშვიდად მიუბრუნდი ქარს და საზრუნავს,
სწორედ მაშინ,
ფესვი გავიდგი….“

აი, კიდევ, ერთი ბგერის დემონტაჟი და ახალი აზრიც მზადაა:

მე ვარ (გ)ოდების კედელი

საყოველთაოდ აღიარებულ ფრაზებში საპირისპირო სემანტიკის შეტანა მოულოდნელობის ეფექტიც არის და სახალისო შემეცნებითი პროცესიც… ენით გამოთქმულ აზრს ისევ ენა უპირისპირდება და სიტყვები გვეუბნებიან, რომ მთავარია, დაინახოთ… მაგრამ იმისათვის, რომ დაინახოთ, აუცილებელია იცოდეთ, რომ ის არსებობს…. მაგალითად, თუ არ იცით, რას ნიშნავს „გოდების კედელი“ და აგრეთვე „ოდა“, მაშინ ვერც ამ ფრაზის ძველ და ახალ მნიშვნელობას გაიგებთ და ეს ფრაზა თქვენთვის საერთოდაც არ იქნება მნიშვნელოვანი.

ასე რომ, ენით თამაში ადვილიც არის და რთულიც… სანამ თამაშს დაიწყებდეთ, უნდა იცოდეთ, რა მასალა დაგჭირდებათ ახალი აზრის ასაგებად. მე კი დარწმუნებით გეტყვით, რომ ენის ყველა დონის ცოდნა აუცილებელია: ლექსიკური, ფონეტიკური, გრამატიკული, სემანტიკური…. აგრეთვე კარგად უნდა ფლობდეთ ენის ფრაზეოლოგიას და ამის შემდეგ შეგიძლიათ გასცეთ ბრძანება და თქვენი ცნობიერება კი „მყარ დისკზე“ შენახულ ცოდნას გამოიყენებს ენობრივი თამაშებისთვის და გაგაოცებთ გამოთქმის ორიგინალობით…

დაიწყეთ ენობრივი თამაშები ენის ცოდნით, მოიმარაგეთ მასალა, რისგანაც უნდა ააგოთ…  სწორედ ამიტომაც  ენობრივი თამაშები (გ)ენური ინჟინერიაა…