გაკვეთილი მოსწავლეთა განვითარების გზაზე გადადგმული მნიშვნელოვანი ნაბიჯია, რომლის მიზანია სპეციფიკური, გაზომვადი შედეგის მიღება – ისეთი უნარ-ჩვევისა და ცოდნის გაზომვა, რომელიც მიიღწევა გაკვეთილზე მოსწავლეების მიერ შესრულებული ოპერაციებით: გაგებით, ახსნით, აღწერით, შედარებით, შექმნით, გაანალიზებით, პრობლემის გადაჭრით, შეფასებით, გამოკვლევით და ა. შ. მხოლოდ ასეთი შედეგები შესძენს მოსწავლეს სათანადო კომპეტენციებს და ჩამოაყალიბებს საზოგადოების სრულფასოვან წევრად. ამ თვალსაზრისით, გაკვეთილი კულტურულ-ისტორიული მოვლენის ნაწილადაც აღიქმება და, შესაბამისად, მისი კარგად ჩატარების ინტერესიც დიდია.
რა მეთოდები, მიდგომები და ტექნოლოგიური ხერხებიც უნდა გამოვიყენოთ გაკვეთილზე კარგი შედეგების მისაღწევად, მაინც დაგვჭირდება გავუმკლავდეთ ისეთ პრობლემას, როგორიცაა ცოდნის მთლიან სისტემად წარმოდგენა. ამ მიზნის მისაღწევად ძირითად იდეაზე აქცენტირება, ინტერვალებით სწავლა, კონტექსტის დამახსოვრება და ა.შ. ხშირად არასაკმარისია. ცოდნის სისტემატიზაციისთვის აუცილებელია, მოსწავლემ ყოველი თემის დასრულების შემდეგ შეასრულოს პრაქტიკული დავალებები, რომლებითაც მიღებული ცოდნის სისტემაში მოყვანას შეძლებს. მნიშვნელოვანია ნასწავლი მასალის გამეორებაც, ოღონდ გამეორება არ უნდა გადაიქცეს ნასწავლი საკითების ჩამოთვლად – მოსწავლეს შესწავლილი საკითხების მიმართ საკუთარი დამოკიდებულება უნდა ჩამოუყალიბდეს. აზროვნების სისტემატურობა ასოციაციური წარმოდგენების, წარმოსახვების, კავშირების დამყარების უნარსაც მოითხოვს, ამიტომ ამ მიმართულებით მოსწავლის გააქტიურება ხელს უწყობს საგანთშორისი კავშირების დამაყრებას და ტრანსფერული ცოდნისა და უნარ-ჩვევების ათვისებას. ამისათვის აუცილებელია, წინასწარ გამოიყოს ე. წ. „შემხვედრი წერტილები“, ანუ ის მოვლენები, რომლებიც შეისწავლება სხვადასხვა საგანში და გაკვეთილებზე სისტემატურად გაკეთდეს მათზე აქცენტი (მაგალითად, რომელიმე ისტორიულ ეპოქაში კულტურის განვითარების დონე, რომლის თავისებურებებსაც შეისწავლიან ისტორიისა და ლიტერატურის გაკვეთილებზე და ა. შ.).
სწავლის პროცესი გაცილებით გაადვილდება და გაუმჯობესდება, თუ გავითვალისწინებთ სისტემატიზაციის პრინციპებს, რომელთა დახმარებითაც მოსწავლე შეძლებს სწავლის პროცესში თანმიმდევრულობისა და სისტემატურობის როლის დანახვას და ნასწავლი მასალისა და მიღებული ცოდნის სისტემურად გააზრებას. სისტემატიზაციის პრინციპებიდან ზოგიერთი მართლაც უმნიშვნელოვანესია. მოსწავლეებმა უნდა შეძლონ მათი გამოყენება. შევჩერდეთ რამდენიმეზე:
- „ნუ ისწავლი, სანამ არ გაიგებ“ – იმ ინფორმაციის დასწავლის მცდელობა, რომლის აზრიც არ გვესმის, ნამდვილად უაზრობაა. მოსწავლეთა უმრავლესობა კი ხშირად ცდილობს, ისე დაისწავლოს მასალა, რომ არც ესმის, რას სწავლობს. მოსწავლემ როგორც უნდა „დაიზეპიროს“ ვესტფალიის ზავის პირობები – ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მან ისტორიის შესახებ რაიმე იცის. მაგრამ თუ დავეხმარებით მასალის სტრუქტურირებაში, ის შეძლებს ინფორმაციის გაგებას და სრულიად შესაძლებელია დიდ წარმატებებს მიაღწიოს ისტორიის შესწავლაში.
- „შეისწავლე, სანამ დაიმახსოვრებდე“ – სანამ მოსწავლეს გონება გადაეტვირთება ათასგვარი წესებით და წვრილმანი საკითხებით, საჭიროა დავეხმაროთ შესასწავლი საგნის საერთო სურათის, წარმოდგენის შექმნაში. მხოლოდ ამის შემდეგ შეძლებს ის ინფორმაციის ცალკეული „დეტალებისგან“ მთლიანი მოვლენის აგებას. ეს ხელს უწყობს აზროვნების გააქტიურებასაც, რადგან წინა პლანზე გამოდის ძირითადი პრობლემა და არა – შემადგენელი ნაწილები. მაგალითად, ისტორიის გაკვეთილზე დიდი ბერძნული კოლონიზაციის შესწავლისთვის ჯერ უნდა დავსვათ ძველი ბერძნული ქალაქების შესწავლის საკითხი და განვიხილოთ ის. როცა მოსწავლის გონება აღნიშნულ საკითხზე მსჯელობისას გააქტიურდება, პასუხებსაც ადვილად მიაგნებს და ადვილადაც დაიმახსოვრებს.
- „დააშენე ბაზისზე“ – ზოგადი სურათის წარმოდგენისთვის სულაც არაა აუცილებელი სრული სურათის შექმნა. პირიქით, რაც უფრო მოკლეა ძირითადი ინფორმაცია, მით უკეთესია, რადგან მისი დამახსოვრება და ათვისება გაცილებით იოლია. მოსწავლეს უნდა დავეხმაროთ, ბაზისურ ინფორმაციას „ზემოდან დააშენოს“ დანარჩენი დეტალები და ამით მიაღწიოს სასურველ შედეგს.
- 4. „ინფორმაციის მინიმუმის პრინციპი“ – მოსწავლეს მასალა რაც შეიძლება მარტივად და გასაგებად უნდა მივაწოდოთ, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ძირითადი საკითხები გამოვტოვოთ. მარტივად გადმოცემული არ უნდა გავაიგივოთ „ცოტასთან“. ცალკეულ ასპექტებად დანაწილებული ინფორმაციის სისტემატიზაციას კი მოსწავლე ისევე ადვილად შეძლებს, როგორც პატარა ნაწილებად დაყოფილი ინფორმაციის დამახსოვრებას. მაგალითად, ძალიან ძნელია, მოსწავლემ დაიმახსოვროს, თუ რა თვისებებით ხასიათდება „დიდი დეპრესია“. უფრო ეფექტური და სწორი იქნება, თუ დავყოფთ მას ქვეკითხვებად: ა) როდის მოხდა „დიდი დეპრესია“? ბ) სად ჰქონდა ამ მოვლენას ადგილი? გ) რა გახდა მიზეზი? დ) რატომ მიიღო მასშტაბური სახე? ე) რის გამო უწოდეს „დიდი დეპრესია“? ამ კითხვებზე პასუხის გაცემის შემდეგ მოსწავლეს „დიდი დეპრესიის“ შესახებ გაცილებით მეტი რამ ეცოდინება და უფრო ადვილადაც დაიმახსოვრებს ინფორმაციას.
5. „გამოტოვების მეთოდი“ – წინადადების ცალკეულ ადგილებში წერტილები ჩავსვათ და შემდეგ გამოტოვებული ფრაზების აღდგენა დავავალოთ მოსწავლეს. მაგალითად, „ჯორჯ … იყო აშშ-ის პირველი პრეზიდენტი, რომელიც აქტიურად იბრძოდა შტატების დამოუკიდებლობისათვის“. აქ საჭიროა პრეზიდენტის გვარის გახსენება. ერთი შეხედვით, „შიშველი“ ინფორმაცია – თუ ვინ იყო აშშ-ის პირველი პრეზიდენტი – მოსწავლეს ადვილად დაამახსოვრდება გარკვეულ კონტექსტთან კავშირში.
- 6. მასალის ვიზუალურ ხატს, ანუ ინფორმაციის გრაფიკულ გამოსახულებას გაცილებით დიდხანს იმახსოვრებას გონება („ასჯერ გაგონილს ერთხელ ნანახი ჯობია“), ამიტომ მოსწავლე უნდა ვავარჯიშოთ ამგვარ დავალებებზე.
- „გრაფიკული გამოტოვებები“ – მსგავსია „გამოტოვების მეთოდის“. განსხვავება ისაა, რომ სიტყვისა და ფრაზის ნაცვლად გამოსახულებაა გამოტოვებული. მაგალითად, პირველ სავარჯიშოში გვაქვს მთლიანი სურათი, „მიწათმოქმედი გლეხი“ – და მხოლოდ პატარა დეტალია გამოტოვებული, შემდეგ დავალებაში სხვა ნაწილია გამოტოვებული. მოსწავლეს ვავალებთ მთლიანი სურათის წარმოსახვით აღდგენას. ამ გზით ერთი სურათი შეიძლება ჩაენაცვლოს ათობით შეკითხვას, რომლითაც ცნებები – „მიწათმოქმედება“ და „გლეხი“ ადვილად გასაგები გახდება მოსწავლისთვის.
- მნემოტექნიკის გამოყენებით მარტივდება დამახსოვრების პროცესი. ფსიქოლოგების აზრით, ამ ტექნიკის სისტემატურად გამოყენებისას ინფორმაციის 90% ამახსოვრდება მოსწავლეს.
- „უარი სიმრავლეს“ – რთულია მრავალრიცხოვანი ობიექტების დამახსოვრება. მაგალითად, მოსწავლეს უჭირს ამგვარად ფორმულირებულ კითხვაზე პასუხის გაცემა: „რომელი ქვეყნები შედიან ევროკავშირში?“ მაგრამ გაცილებით ადვილად ასრულებს სხვა ოპერაციას: „ჩამოთვალე ევროკავშირის ქვეყნები“. ასეთი დავალება მოითხოვს დანაწევრებული ცოდნის გადმოცემას, ანუ ცალ-ცალკე ქვეყნის დამახსოვრებას, რასაც ადვილად ახერხებს გონება.
- „არ გვინდა სია“ – სიაც ასევე ცუდი ფორმატია დამახსოვრებისთვის, თუმცა სასწავლ საკითხებში უამრავ ჩამონათვალს ხვდება მოსწავლე და გარდაუვალია მათი დამახსოვრება. „გამოტოვების მეთოდის“ დახმარებით შედეგი გაცილებით უკეთესი იქნება.
ცოდნის სისტემატიზაციას მასწავლებელმა შესაძლოა ცალკე გაკვეთილი დაუთმოს გარკვეული თემების დასრულების შემდეგ, ან გაკვეთილის სტრუქტურულ ერთეულად გამოყოს სისტემატიზაციისა და ავტომატიზაციის ფაზა, რომელიც გულისხმობს საშინაო დავალების შემოწმებას, იდეების გენერაციას, ახალი ცოდნის გადაცემას და ამ ცოდნის ავტომატიზაციის მიღწევას.
ამგვარი გაკვეთილის ძირითადი მახასიათებლებია: ცოდნის აქტუალიზაცია, ცოდნისა და უნარ-ჩვევების კონსოლიდაცია, მოვლენათა სრული სურათის შექმნა, ადრე ნასწავლი საკითხების ერთ სტრუქტურაში მოქცევა, განზოგადება, მთავარი პროცესების, შესასწავლი პერიოდის მოვლენების, მთავარი მოქმედი პირების გამოყოფა, მოვლენათა შორის კავშირის დამყარება, რთულ საკითხებში ჩაღრმავება, რაც საზოგადოებრივი მოვლენების შესახებ კიდევ უფრო მეტი თეორიული მასალის გაცნობას მოითხოვს, მოსწავლეთა მიერ სავარჯიშოების შესრულება და ერთიანობაში საგნის შინაარსის დანახვა.
განვიხილოთ მაგალითი VII კლასის ისტორიის სწავლების მაგალითზე: ცოდნის სისტემატიზაციისთვის „ძველი საბერძნეთის“ განყოფილებაში (რომელიც მოიცავს შემდეგ საკითხებს: კრეტა-მიკენი, არგონავტების ლაშქრობა, ტროის ომი, სპარტა, ათენი, დემოკრატიის საფუძვლები, ალექსანდრე მაკედონელი) მასწავლებელს შეუძლია გამოიყენოს სხვადასხვა აქტივობები და თითოეულ ეტაპზე ზემოთ მითითებული პრინციპების გამოყენებით შეარჩიოს დავალებები.
I – თავდაპირველად მასწავლებელი იყენებს გონებრივ იერიშს და მოცემული თემიდან შეკითხვებს უსვამს მოსწავლეებს, მაგრამ ისე, რომ აირიდოს „სიმრავლე“. ნაცვლად შემაჯამებელი შეკითხვისა: „რა ნიშან-თვისებებით ხასიათდებოდა ძველი ბერძნული საზოგადოება?“ – იყენებს „ინფორმაციის მინიმუმის“ პრინციპს. ის შეკითხვებს სვამს იმგვარად, რომ მასალა სისტემურადაც წარმოისახოს მოსწავლემ და ადვილადაც დაიმახსოვროს. შეკითხვები შეიძლება იყოს ასეთი:
- რა მიღწევები ერგოთ ბერძნებს კრეტა-მიკენის დროინდელი კულტურიდან? ვინ ფლობდა მონებს ჰომეროსისა და ჰესიოდეს დროს? რა შედეგებით დამთავრდა ბერძენ-სპარსელთა ომები? როგორი პრივილეგიებით სარგებლობდნენ ათენელი მოქალაქეები? რატომ არ იყვნენ მონები დაინტერესებული საკუთარი შრომით? რა ნიშნებით ხასიათდება ძველი ბერძნების რელიგია? რა სახის მეცნიერული აღმოჩენები ეკუთვნით ძველ ბერძნებს? – და ა. შ.
II – შემდეგი ეტაპია გამეორება. ამ დროს მასწავლებელი მოსწავლეებს გაამეორებინებს მასალას და ყურადღებას გაამახვილებს თემის ძირითად ცნებებზე: არქონტი, დემოკრატია, ოლიგარქია, პოლისი, ტირანია, მონობა, ფილოსოფია და ა.შ. გამეორება შეიძლება მოხდეს დამოუკიდებელი სამუშაოს (ჩაწერის, ჩანიშვნის) და ზეპირი დიალოგის სახით. ამავე დროს შეიძლება მოსწავლეებს შევთავაზოთ გამოტოვებული ინფორმაციის ჩასმა, მაგალითად: „ბერძნულ პოლისებში არსებული მმართველობის ფორმა …. თანამედროვე მმართველობის ფორმებიდან უმნიშვნელოვანესია“.
გამეორებაში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ისტორიულ თარიღებს. ამ მიზნით მასწავლებელს შეუძლია გამოიყენოს ტესტური დავალება „ამოირჩიეთ სწორი პასუხი“. ერთი დავალება შეიძლება ეხებოდეს ისტორიული მოვლენების შედარებასაც. მასწავლებელს შეუძლია შესთავაზოს მოსწავლეებს რამდენიმე თემა შედარების სავარჯიშოების შესასრულებლად, მაგალითად, „ძველი ბერძნების ცხოვრება სპარტასა და ათენში“, „ძველბერძნული და ძველეგვიპტური რელიგიები“ (რადგან მათ პროგრამულად უკვე აქვთ გავლილი ძველი ეგვიპტე), „რა აზრისა იყვნენ ჰომეროსი და არისტოტელე მონობის შესახებ“ და სხვ. დავალებების შესრულებისას მოსწავლეებს შეუძლიათ გამოიყენონ სისტემატიზაციის პრინციპებიდან რომელიმე.
III – შემდეგი აქტივობა სამუშაო რუკას უკავშირდება:
- იპოვეთ რუკაზე ძველი საბერძნეთი, მოხაზეთ მისი ტერიტორია, უდიდესი ქალაქები და კოლონიები.
აქ მასწავლებელს შეუძლია გამოიყენოს სქემატური რუკებიც და „გრაფიკული გამოტოვების“ პრინციპით, თანმიმდევრულად ცვალოს გეოგრაფიული ობიექტები.
მომდევნო გაკვეთილებზე, მას შემდეგ, რაც დაასრულებენ ძველი საბერძნეთის ისტორიის გაცნობას, მასწავლებელს შეუძლია ამგვარი დავალებები შეასრულებინოს მოსწავლეებს რომის ბლოკის სისტემატიზაციისთვის და ახალი ინფორმაციისა და ძველი მასალის (ეგვიპტე, საბერძნეთი და სხვ.) სისტემურად წარმოდგენისთვის. ის გამოიყენებს ასევე „ბაზისზე დაშენების“ პრინციპსაც და ამგვარად გააგრძელებს პროგრამის დასრულებამდე.
ასეთი დავალებებით მოსწავლე შეძლებს ცოდნის სისტემატიზაციას, დაინახავს ისტორიის საგნის შინაარსს და ამ საგანში საკუთარ ცოდნასაც.
გაკვეთილზე სისტემატიზაციის პრინციპების გამოყენება მრავალმხრივაა საინტერესო. ეს ხელს უწყობს არა მარტო ცოდნის უფრო მაღალი დონის მიღწევას, შედარებით მოკლე დროში გაცილებით დიდი მოცულობის სასწავლო მასალის ათვისებას, არსის ადვილად წვდომას, ფაქტების განზოგადებასა და კონცეპტუალურ ფორმირებას, საგაკვეთილო დროის რაციონალურად ორგანიზებას, არამედ, ზოგადად, მოსწავლეზე ორიენტირებული სასწავლო გარემოს შექმნასაც. ამიტომ მისი გამოყენება სასწავლო პროცესში ეფექტური და სასარგებლოა.
