ვინ ცხოვრობს უკიდურეს ჩრდილოეთ ნაწილში, ჩრდილოეთ პოლარული წრის ჩრდილოეთით? ვინ არიან და როგორ ცხოვრობენ ჩრდილოეთის ხალხები? ეს სტატია მათ ეხება, ჩრდილოეთის მკვიდრ მოსახლეობას, რომლებიც ევროპისა და აზიის უკიდურეს ჩრდილოეთით ცხოვრობენ: ნენები, ხანტები, სელკუპები.
ნენები იყოფიან ევროპელებად და აზიელებად. მათი განსახლების არეალი კოლის ნახევარკუნძულიდან ტაიმირის ნახევარკუნძულამდე ვრცელდება. ევროპელი ნენები ნენების ავტონომიურ ოკრუგში ცხოვრობენ, აზიელები კი – იამალ-ნენთა ავტონოკიურ ოკრუგში.
რუსეთის ჩრდილოეთის მკვიდრი მოსახლეობიდან ნენელები ყველაზე მრავალრიცხოვანნი არიან. 2002 წლის აღწერით რუსეთში ცხოვრობდა 41 302 ნენელი, რომელთაგან 27 000 ცხოვრობდა იამალ-ნენთა ავტონომიურ ოკრუგში. ნენელების ტრადიციული საქმიანობა მეირმეობაა. იამალის ნახევარკუნძულზე ათასობით ნენელს 500 000 ირემი ჰყავს და მათი უმრავლესობა მომთაბარე ცხოვრებას ეწევა.
ნენელა ტომი იყოფა ორ ჯგუფად — ტუნდრული და ტყის. ნენთა უმრავლესობა ტუნდრელია. ისინი ცხოვრობენ ორ ავტონომიურ რეგიონად.
ტყის ნენელთა რიცხვია 1500 ადამიანი. მათი საცხოვრებელი არეალია იამალო-ნენეთა ავტონომიური ოკრუგის სამხრეთ-აღმოსავლეთი და ხანტი-მანსის ავტონომიური ოკრუგი.
იამალ-ნენთა ავტონომიური ოკრუგი მდებარეობს რუსეთის ჩრდილოეთ ნაწილში, მსოფლიოს უდიდეს დასავლეთ ციმბირის დაბლობზე. ოკრუგის შემადგენლობაშია იამალის, გიდანისა და ტაზის ნახევარკუნძულები. ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი ჩრდილოეთ პოლარული წრის ჩრდილოეთით მდებარეობს. უკიდეგანო ტუნდრა, მილიონობით ტბა, ფრინველთა ქარავანი, ზამთარში ჩრდილოეთის ნათება, ზაფხულში კი ხანმოკლე ყვავილობის აფეთქება. ადგილობრივებში ნენების ენაზე „იამალი“ „სამყაროს დასასრულს“ ნიშნავს.
ნენთა საცხოვრებელი
ნახევარკუნძულები მნახველებს თავისი უნიკალურობით იზიდავს. აქ აბორიგენი მოსახლეობის ტრადიციები თანამედროვე მეცნიერული მიღწევებთან არის შერწმული. იამალი და გიდანის რეგიონი ყოველთვის იზიდავდა მოგზაურებს და მეცნიერებს მათი უნიკალურობით, ბუნებრივი და კულტურული რესურსებით, სუფთა ჰაერით და ხელუხლებელი ბუნებით.
ხანტები – ხალხი, რომელიც ძველთაგანვე ცხოვრობდა რუსეთის ფედერაციის ჩრდილოეთით, უპირატესად ხანტი-მანსის და იამალ-ნენთა ავტონომიურ ოკრუგში. დასავლეთში ცნობილია, როგორც Ostiaks ან ugra, თუმცა საბჭოთა მმართველობის დროს ოფიციალური დასახელება იყო “ხანტი” ( «кантах» – ადამიანი, ხალხი).
ისტორიული ქრონიკებში პირველი ჩანაწერები ხანტების შესახებ გვხვდება რუსულ და არაბულ წყაროებში ჩვენი წელთაღრიცხვის მეათე საუკუნეში, თუმცა ცნობილია, რომ ხანტების წინაპრები ცხოვრობდნენ ურალის და დასავლეთ ციმბირის ტერიტორიაზე, ჩვ. წელთაღრიცხვამდე 6-5 ათასწლეულში, საიდანაც მომთაბარეების მიერ ჩრდილოეთ ციმბირში იქნენ გამოძევებული.
როგორც წესი, ხანტები არიან დაახლოებით 1.5 – 1.6 მ, სიმაღლის, სწორი შავი ან მუქი ყავისფერი თმით, მუქი კანით და მუქი თვალებით. სახის ტიპი – მონღოლური, თვალის სწორი ჭრილით, გამოკვეთილი ყვრიმალებით, მსხვილი (მაგრამ არა სქელი) ტუჩებით.
ამ ხალხის კულტურა, ენა და სულიერი სამყარო არაერთგვაროვანია. ეს იმით აიხსნება, რომ ხანტები განსახლდნენ საკმაოდ ფართოდ და განსხვავებულ კლიმატურ პირობებში სხვადასხვა კულტურა ჩამოყალიბდა. სამხრეთელი ხანტები ძირითადად თევზჭერას მისდევდნენ, თუმცა მათთვის ასევე ცნობილი იყო მიწათმოქმედება და მეცხოველეობა. ჩრდილოელი ხანტები მისდევდნენ მეირმეობას, ნადირობას, ნაკლებად – თევზაობას.
ხანტებს, რომლებიც ნადირობას და თევზჭერას მისდევდნენ, ჰქონდათ 3-4 საცხოვრებელი სხვადასხვა სეზონურ დასახლებებში, რომელსაც სეზონის მიხედვით იცვლიდნენ. ასეთ საცხოვრებელს აკეთებდნენ მორებისგან და დგამდნენ პირდაპირ მიწაზე, ზოგჯერ წინასწარ თხრიდნენ ორმოს. მეირმე ხანტები ცხოვრობდნენ ჩუმებში, რომელიც წარმოადგენდა ცენტრში დამაგრებული, წრეზე განლაგებული სარებისგან შემდგარ გადასატან საცხოვრებელს, ზაფხულში არყის ხის ქერქით, ხოლო ზამთარში ტყავებით გადახურულს.
ხანტები უძველესი დროიდან ეთაყვანებოდნენ ბუნების სტიქიებს: მზეს, მთვარეს, ცეცხლს, წყალს, ქარს. ასევე ჰყავდათ ტოტემური მფარველები, ოჯახური ღვთაებები და მფარველი წინაპრები. ჰყავდათ საკუთარი მფარველი ცხოველები, რომელსაც თაყვანს სცემდნენ, შორეულ წინაპრად თვლიდნენ. მათზე ნადირობა აკრძალული იყო.
დათვი ითვლებოდა მფარველად, მონადირეების დამხმარედ, ავადმყოფობისგან დამცველად. სხვა ცხოველებისგან განსხვავებით დათვზე შეიძლებოდა ნადირობა. მოკლული დათვის და მონადირის სულების შესარიგებლად იმართებოდა დათვი ზეიმი. ბაყაყი მიჩნეული იყო ოჯახის ბედნიერების მფარველად. ხანტებს ჰქონდათ წმინდა ადგილები, სადაც აკრძალული იყო ნადირობა და თევზაობა.
ამ ტრადიციულმა რიტუალებმა და ზეიმებმა დღევანდელ დღემდე შეცვლილი სახით მოაღწია, თანამედროვე შეხედულებებთან ადაპტირდა.
სელკუპები – ჩრდილოეთ რუსეთში ყველაზე მცირერიცხოვანი ხალხი. ბოლო აღწერის მონაცემებით, მათი რაოდენობა 1700-მდეა. ყველაზე მეტი სელკუპი ცხოვრობს იამალ-ნენთა ავტონომიურ ოკრუგში, კრასნოიარსკის მხარის ჩრდილო-დასავლეთ ტერიტორიაზე და ტომსკის ოლქში.
ოფიციალური სახელი – სელკუპები – მხოლოდ მე -20 საუკუნის 30-იან წლებში დამტკიცდა, ის ჩრდილოეთ ეთნიკური ჯგუფიდან მომდინარეობს და ითარგმნება, როგორც ტყის ადამიანი.
სელკუპები ეკუთვნის ურალის მცირე რასას, რაც იმას ნიშნავს, რომ მათ გარეგნობაში მონღოლოიდური და ევროპეიდული ნაკვთები იკვეთება.
მათი ენა მიეკუთვნება ურალის ენის ოჯახს. მათ დიდი ხნის განმავლობაში არ ჰქონდათ დამწერლობა. პირველი მცდელობა, რომ კირილიცას საფუძველზე შეექმნათ დამწერლობა, მე-19 საუკუნეში უშედეგოდ დამთავრდა, რადგან რუსულმა ანბანმა არ მისცა მათი ენის ხმოვანების სწორად გადმოცემის საშუალება.
მეორე მცდელობა მე -20 საუკუნის 30-იან წლებში, ლათინური ანბანის საფუძველზე შედგა. გამოქვეყნდა დიდი რაოდენობით სახელმძღვანელოები სელკუპურ ენაზე, მაგრამ სულ რაღაც 7 წელიწადში, 1930 წელს, სელკუპური დამწერლობა ისევ გადაიტანეს კირილიცაზე, რის გამოც დაიწყო ბევრი გაურკვევლობა. დღესდღეობით სელკუპური ენა არ გამოიყენება ბეჭდვით წყაროებში. ის მხოლოდ ზეპირმეტყველებასა და ფოლკლორში გამოიყენება.
სამხრეთელ სელკუპებს შეეძლოთ კერამიკული ნაკეთობების დამზადება, ლითონის დამუშავება, ქსოვა, მოჰყავდათ ხორბალი და თამბაქო. მრეწველობის ეს დარგები აქტიურად ვითარდებოდა მე -17 საუკუნემდე, ვიდრე არ გამოდევნა უფრო მაღალი ხარისხის იმპორტირებულმა პროდუქციამ.
შემდგომ სტატიებში ჩრდილოეთში მცხოვრებ სხვა ხალხებზე მოგითხრობთ.
გამოყენებული ინტერნეტსაიტები: https://komanda-k.ru ; https://rospriroda.ru/?p=23
