„განათლების რეფორმები უსარგებლოა, რადგან რეფორმა, თავისი არსით, მხოლოდ არსებული მოდელის გაუმჯობესებას გულისხმობს. მე თუ მკითხავთ, ერთიანი მოდელი საერთოდ არ უნდა არსებობდეს. უნდა არსებობდეს შესაძლებლობა იმისა, რომ სისტემა ადაპტირდებოდეს და ერგებოდეს მოსწავლეთა მოთხოვნილებებს გარკვეულ დროსა და ვითარებაში“, – ეს სიტყვები განათლების ბრიტანელ თეორეტიკოს, კენ რობინსონს ეკუთვნის. ის დარწმუნებულია, რომ სკოლა ბავშვის შემოქმედებითი უნარების აღმოჩენას უნდა ემსახურებოდეს და არა მათ დათრგუნვას. თავის წიგნებსა და გამოსვლებში კენ რობინსონი სწავლებაში რევოლუციების მომხრეა. მას სწამს, რომ არ არსებობს უნიჭო ადამიანი.
გთავაზობთ ბრიტანელი ექსპერტის მიერ გამოთქმულ ძირითად თეზისებს სკოლაზე, ბავშვებსა და განათლების რეფორმებზე.
„განათლების არსებული სისტემა სხვა ეპოქისთვის შეიქმნა – ის ინდუსტრიული რევოლუციის საჭიროებებს ერგებოდა. მაშინ პრიორიტეტი ენიჭებოდა ისეთ დისციპლინებს, რომლებიც ადამიანს დასაქმებაში ან მეცნიერული მუშაობის დროს დაეხმარებოდა. მას შემდეგ ცოტა რამ შეიცვალა.
გაიხსენეთ, სკოლაში ყველანაირად ცდილობდნენ ჩვენი ყურადღება ჩვენთვის საინტერესო და საყვარელი საგნებიდან სხვა საგნებზე გადაეტანათ, რომელიც „ცხოვრებაში გამოგადგებოდა“. „რად გინდა მუსიკა, შენ ხომ მუსიკოსი არ გამოხვალ. რად გინდა ხატვა, შენი პროფესია მხატვრობა ხომ არ იქნება?..“ – ასეთ რჩევა-დარიგებას ყველას გვაძლევდნენ, არადა, ეს ნამდვილად შეცდომა იყო.
იმ პერიოდში უნივერსიტეტებში შემუშავდა განათლების სისტემა, რომელიც ადამიანის გონებას მხოლოდ მისი აკადემიური შესაძლებლობებიდან გამომდინარე განიხილავდა. ამ შესაძლებლობების მიხედვით ორ კატეგორიად ვიყოფოდით – ჭკვიანებად და არცთუ ჭკვიანებად. ამ სისტემის იდეალად კი მეცნიერ-მუშაკი რჩებოდა. სამწუხაროდ, განათლების სახელმწიფო სისტემა დღესაც ისეა მოწყობილი, რომ ნიჭიერი ადამიანები იძულებული არიან „ცხოვრებაში გამოსადეგი“ პროფესიები აითვისონ, რადგან ის საგნები, რომელიც სკოლაში უყვართ, „უსარგებლოა“.
საგნების იერარქიის კუთხითაც ყველა განათლების სისტემა ერთნაირია. მოწინავე პოზიციებზე მათემატიკა და ენებია, შემდეგ ჰუმანიტარული მეცნიერებები და ბოლოსკენ მოჩანჩალებს ხელოვნება. იერარქია შემოქმედებით საგნებშიც იგრძნობა – . მხატვრობა და მუსიკა მეტად პრიორიტეტულია, ვიდრე თეატრი და ქორეოგრაფია. არ არსებობს განათლების სისტემა, სადაც ცეკვა ისეთივე ყოველდღიური საგანია, როგორც მათემატიკა. მათემატიკა მართლაც მნიშვნელოვანი რამაა, მაგრამ მნიშვნელოვანია ცეკვაც. ბავშვებს ისევე სჭირდებათ ფიზიკური მოძრაობა, როგორც გონებრივი განვითარება. ბავშვს ტვინიც აქვთ და ხელ-ფეხიც. დღემდე სკოლაში სიხარულით მიესალმებიან „საჭირო“ საგნების სწავლებას, მოძრავი, აქტიური ბავშვების მშობლებს კი იბარებენ და ექიმებთან კონსულტაციას ურჩევენ.
მგონია, რომ სწავლების ამ მოდელმა უამრავი ადამიანის ბედი გააუკუღმართა. ბევრისთვის არსებული სისტემა მისაღები იყო, მაგრამ ბევრი იძულებული იყო მორგებოდა მას. დაკვირვების თანახმად, სწორედ ამის შედეგად იქცა ყურადღების დეფიციტი და ჰიპერაქტიურობის სინდრომი ეპიდემიად, რომელიც სინამდვილეში ჩვეულებრივ ფიქციას წარმოადგენს. ტესტირების სტანდარტული მეთოდების დანერგვის შემდეგ ეს სინდრომი კიდევ უფრო გახშირდა. ამ დიაგნოზს მედიკოსები თითქმის ყოველ დღე სვამენ. ამავდროულად, თანამედროვე ბავშვებზე ადრინდელზე გაცილებით მეტი რამ ახლა ზემოქმედებს. მათ ყურადღებას იპყრობენ კომპიუტერები, მობილურები, რეკლამები, ასობით ტელეარხი და ეს ყველაფერი ბავშვისთვის აკრძალულია. მათი მოხმარებისთვის ბავშვებს სასჯელი ელის. თუმცა, რა გასაკვირია – სწავლა თუ მოსაწყენია, რაღაცით გაერთო.
ბავშვების უმრავლესობას ტანჯავს არა ფსიქიკური სინდრომები, არამედ ბავშვობა. თუკი მას რამდენიმე საათის განმავლობაში პრიმიტიული საკანცელარიო საქმის კეთებას ვაიძულებთ, ის სკამზე აწრიალდება და მოსვენებას დაკარგავს. მოუსვენარ ბავშვებს კი ექიმები ათასგვარ პრეპარატს დაუნიშნავს. ეს პრეპარატები ადამიანების გრძნობებს თრგუნავს და გარე სამყაროს მიმართ ინტერესს აქვეითებს. ჩვენი შვილები ნარკოზის ქვეშ იღებენ განათლებას! მე ხშირად ვამბობ: არ არის საჭირო ბავშვებისა მიძინება, მინელება, პირიქით, მათი ფარული უნარები ბოლომდე უნდა გამოვავლინოთ.
ერთხელ, სადილობის დროს, ჯილიან ლინს (მიუზიკლ „კატებისა“ და „ოპერის აჩრდილის“ ქორეოგრაფს) ვკითხე, როგორ დაიწყო ცეკვა. აღმოჩნდა, რომ სკოლის ასაკში მისი მშობლები სკოლაში დაუბარებიათ და განუცხადებიათ, რომ ბავშვს პრობლემები ჰქონდა, ძალიან მოუსვენარი იყო და ვერაფერზე კონცენტრირდებოდა. ალბათ ჩვენს დროში სწორედ ასეთ მდგომარეობას უწოდებენ ყურადღების დეფიციტის სინდრომს. მშობლებმა გოგონა ექიმთან წაიყვანეს. ექიმმა შეამოწმა, მერე კი ოთახიდან დედასთან ერთად გავიდა რომ დალაპარაკებოდა. ოთახში რადიო იყო ჩართული და მარტოდ დარჩენილმა გოგონამ ცეკვა დაიწყო… ექიმი შეტრიალდა და დედას უთხრა: „მის ლინ, თქვენი შვილი ჯანმრთელია. ის მოცეკვავეა. მიიყვანეთ ქორეოგრაფიულ სკოლაში“.
დივერგენტული აზროვნება აუცილებელი პირობაა შემოქმედებითობისთვის. ეს არის საკითხის სხვადასხვაგვარად, არასტანდარტულად მოგვარებისა და ინტერპრეტაციის უნარი. აბა, სცადეთ, მოიფიქრეთ რაში შიძლება გამოგვადგეს საკანცელარიო სამაგრი („სკრეპის“). ადამიანთა უმრავლესობა 10-15 ვარიანტს შემოგვთავაზებს, მაღალი ინტელექტის მქონე კი – 200 ვარიანტს. თან უამრავი კითხვაც გაუჩნდება: შეიძლება თუ არა სამაგრი სიგრძეში 100 მეტრიანი იყოს და თანაც პენოპლასტისგან შედგებოდეს… ასეთი ადამიანების წარმოსახვით გიგანტური სამაგრიც სამაგრია, მაგრამ უკვე განსხვავებული (სამაგრთან დაკავშირებულ ექსპერიმენტში ათას ხუთასამდე ადამიანი მონაწილეობდა. ის დეტალურადაა აღწერილი ჯოეჯ ლენდისა და ბეტ ჯარმანის წიგნში „საკონტროლო წერტილი და შემდგომი“).
3-დან 5 წლამდე ბავშვებში დივერგენტულად მოაზროვნეთა რიცხვი 98%-ს შეადგენს. ხუთი წლის შემდეგ მეცნიერებმა კვლავ ჩაატარეს გამოკითხვა იმავე ბავშვებში, მაგრამ სასურველი შედეგი მხოლოდ 32%-ისგან მიიღეს, ხუთი წლის შემდეგ კი 10%-ისაგან. შედარებით უფროს ბავშვებში ჩატარებულმა ტესტირებამ აჩვენა, რომ დივერგენტულად მხოლოდ და მხოლოდ 2% აზროვნებდა. გამოდის, რომ წლების განმავლობაში ამ ადამიანების ცხოვრება შეიცვალა. ერთ-ერთი მთავარი ცვლილება ის იყო, რომ მათ განათლება მიიღეს. ათი წლის განმავლობაში, ვიდრე სკოლაში სწავლობდნენ, მათ უმტკიცებდნენ, რომ არსებობს მხოლოდ ერთი სწორი პასუხი სასწავლო სახელმძღვანელოს ბოლო გვერდზე.
თანამედროვე განათლების სისტემის პირველი პრობლემა სწორხაზოვნებაა. ეს არის გზა დასაწყისითა და დასასრულით, ამ გზის გავლა შეიძლება იმ შემთხვევაში, თუ ყველაფერს „სწორად“ აკეთებ. სკოლის განათლების კულმინაცია უნივერსიტეტში ჩაბარებაა, უნივერსიტეტში სწავლის კი – დიპლომის აღება.
დაახლოებით ცხრა წლის წინ ლოს-ანჟელესში ჩავედი და თვალში ერთი დეკლარირებული პრინციპი მომხვდა: „უნივერსიტეტი საბავშვო ბაღიდან იწყება“. მაპატიეთ, მაგრამ ეს ასე როდია! საბავშვო ბაღი საბავშვო ბაღიდან იწყება. ერთმა ჩემმა მეგობარმა მითხრა: „სამი წლის ბავშვი არ უდრის ორზე გაყოფილ ექვსი წლის ბავშვსო. ის უბრალოდ სამი წლისაა“.
ადრე მოსწავლეებს ეუბნებოდნენ: თუ კარგად ისწავლი, უმაღლესში მოეწყობი, დიპლომს აიღებ და აუცილებლად იპოვი სამსახურს. ეს სიმართლე იყო. ახლა ბევრი რამ სხვანაირად არის. განსაკუთრებით საწყენია, როდესაც განათლების გამო ადამიანს უარის თქმა უწევს მისთვის მნიშვნელოვან ამბებზე.
ცხადია, დიპლომი კარგია, მაგრამ ახლა დიპლომი არაფრის გარანტიას აღარ იძლევა. ჩემი სტუდენტობის დროს დიპლომი მართლაც გეხმარებოდა დასაქმებაში და თუ არ მუშაობდი, ეს მხოლოდ შენი სურვილით ხდებოდა. დღეს კი უნივერსიტეტდამთავრებული სტუდენტები სახლში ბრუნდებიან ვიდეოთამაშების სათამაშოდ. იქ, სადაც ადრე ბაკალავრობა იყო საკმარისი, მაგისტრს ითხოვენ; მაგისტრის ადგილზე კი – მეცნიერებათა კანდიდატს. განათლების ინფლაცია იმის ნიშანია, რომ საგანმანათლებლო სტრუქტურა ფეხქვეშ გვეცლება.
მეორე პრობლემა ერთფეროვნებაა. ადამიანებს სხავადასხვა უნარები და ტალანტები გააჩნიათ, მაგრამ სისტემა ამას არ ითვალისწინებს და სულ უფრო და უფრო მეტად ახდენს განათლების სტანდარტიზაციას.
ჩვენ განათლების სისტემა სწრაფი კვების მოდელის მიხედვით შევქმენით. იქ კი ხარისხის მხოლოდ ორი მოდელი არსებობს. პირველი – სწრაფი კვება, სადაც ყველაფერი სტანდარტს არის მორგებული და მეორე, მაგალითად, სადაც ყველაფერი არასტანდარტულია და ადაპტირებული ადგილობრივ პირობებზე. განათლების სისტემაში რატომღაც სწრაფი კვების მოდელი ვამჯობინეთ. ის მორალურად გვჯაბნის და ჩვენს გონებრივ ენერგიას ისევე ასუსტებს, როგორც ფასფუდი – ფიზიკურ ჯანმრთელობას.
ბევრ ქვეყანაში განათლების სისტემა მბრძანებლური მმართველობის პრინციპით მუშაობს, თუმცა, სინამდვილეში საგანმანათლებლო პროცესი მიმდინარეობს არა სხდომის დარბაზებში, არამედ სასკოლო კლასებში, სადაც პროცესის მთავარი მონაწილენი ჩინოვნიკები კი არა, მოსწავლეები და მასწავლებლები არიან.
განათლების მართვა არ უნდა შემოიფარგლებოდეს მბრძანებლური მმართველობით. ის უნდა ქმნიდეს სასურველ კლიმატს შესაძლებლობების გამოსავლენად. თუკი ამ პროცესის მონაწილეებს თავისუფლებას წავართმევთ, პროცესი შეჩერდება. შეუძლებელია განათლების გაუმჯობესება, თუ მასწავლებელი მონდომებული და ნიჭიერი არ იქნება, თუ მას მუდმივ მხარდაჭერას არ გამოვუცხადებთ. უნდა გვახსოვდეს, რომ მოსწავლე სწავლობს, სისტემამ კი ის სწავლით უნდა დააინტერესოს, უნდა გამოიყენოს მისი ცნობისმოყვარეობა, ინდივიდუალობა და შემოქმედებითობა.
