სიცილშია ჭეშმარიტება

დიდხანს მეც, სხვების მსგავსად, მეგონა, რომ ჭეშმარიტება ღვინოში (ლათ. in vino veritas) იყო. მაგრამ პირველ კურსზე აღმოვაჩინე, რომ ეს გამონათქვამი თავდაპირველად ღვინოზე კი არა, სიცილზე შეიქმნა (ლათ. in risu veritas). არადა, ვინც იცის, რა რთულია კომიკური ელემენტების შექმნა, მიხვდება, რომ ჭეშმარიტების ამ გზით მიღწევაც საკმაოდ რთულია. რა იწვევს სიცილს? სსრკ-ში ერთი ლეგენდა დადიოდა: თითქოს რომელიღაც საბჭოური კომედია უცხოეთში ფესტივალზე წარუდგენიათ. ფილმის პერსონაჟი ონკანს უშვებს და იქიდან წყალი არ წამოვა. ამაზე დარბაზი გულიანად ახარხარებულა. ის, რაც ჩვეულებრივი იყო საბჭოთა მაყურებლისთვის და სულაც არ იყო სასაცილო, ეგექტური და სასაცილო აღმოჩნდა უცხოელი მაყურებლისთვის მოულოდნელობის გამო. ერთი სულელური, მაგრამ სსრკ-ში მოდური იტალიური ფილმი „ჭირვეულის მორჯულება“ გვიჩვენებს, რომ მთავარ გმირს, ელიას, რომელსაც ჩელენტანო ასრულებს, ტელევიზორის ყურებისას კომედიურ ფილმზე არ ეცინება მაშინ, როდესაც მეორე პერსონაჟი, ლიზა, რომელსაც ორნელა მუტი ასახიერებს, იმავე სცენაზე კარგად ხალისობს. ლიზა ელიას უხსნის, რომ სასაცილოა, როდესაც კომედიური ფილმის გმირი ძირს ვარდება და ტკივა. ელიას არ ესმის, როგორ შეიძლება ვინმეს ტკივილმა გაგვახალისოს. უცნაურია, მაგრამ სწორედ მსგავსი ელემენტები გვგვრის სიცილს, როდესაც კომედიური ჟანრის ფილმს ვუყურებთ. იმავე ელემენტის შეტანა ტრაგედიაში არ გაგვაცინებს. რატომ? მიზეზი ბევრია და გთავაზობთ, ერთი გაკვეთილი სწორედ ამ მიზეზების ძიებას დაუთმოთ თქვენს მოსწავლეებთან ერთად მაშინ, როდესაც ისეთ ნაწარმოებს გაივლით ქართული ლიტერატურიდან, რომელზეც გემრიელად იცინიან თქვენი მოსწავლეები. მანამდე კი მცირე ისტორიულ ექსკურსს შემოგთავაზებთ, რომლის გახსენებაც ბევრ საინტერესო საკითხს მოჰფენს ნათელს.

კანადელი იუმორისტი მწერალი სტივენ ლიკოკი დამწყებ იუმორისტებს, თუკი მათ კარგი იუმორის შექმნა სურდათ, ასეთ რჩევას აძლევდა: „ფურცელზე ჩამოყარეთ აზრები, აზრების ჩამოყრა სულაც არაა ძნელი“… და შემდეგ ისე საუბრობს სიტყვებსა და ფრაზებზე, თითქოს იუმორის შექმნა კერძის მომზადება იყოს. ერთი შეხედვით, ლიკოკის მიერ შემოთავაზებული ეს მარტივი გამოსავალი, თავადაა იუმორის შედევრი, რადგან ალბათ ყველაზე რთული სწორედ მაღალი ხარისხის იუმორისტული ნაწარმოების შექმნაა.

ამ მხრივ საინტერესოა პლატონის მოსაზრებაც, რომელსაც ფილოსოფოს სოკრატეს ათქმევინებს. „ნადიმის“ დასასრული ასეთ სცენას აღწერს (ეს პასაჟი სხვა წერილში ადრეც დავიმოწმე, ამჯერად კი იმიტომ ვიმეორებ, რომ მე ამაზე უკეთესი მაგალითი არ ვიცი, რომელშიც გამოხატულია, როგორ შეიძლება ტრაგიკული კომიკურად იქცეს და პირიქით): აგათონის სახლში გამართულ წვეულებაზე გვიან ღამით შეზარხოშებულ თანამეინახეებს ჩაეძინათ, ზოგმაც სუფრა დატოვა და სახლში წავიდა, საუბარს კი მხოლოდ სამი, თავად მასპინძელი, სოკრატე და კომედიოგრაფი არისტოფანე აგრძელებდნენ. მეოთხეს, სოკრატეს მიერ „ჩანგალზე აყვანილ“ არისტოდემოსს ძლიერ ეძინებოდა, ამიტომაც მოსმენის თავი აღარ ჰქონდა, ხან ჩათვლემდა, ხანაც თვალს გაახელდა და ალაგ-ალაგ ისმენდა საუბარს. არადა, ამ დიალოგს წლების შემდეგ სწორედ ეს არისტოდემოსი გვიყვება, რომელმაც წესიერად ვერც კი მოისინა საუბარი. შესაბამისად, ზუსტად რაზე საუბრობდნენ სუფრას შემორჩენილები, რას შეეხებოდა, რამ გამოიწვია მათი დისკუსია, უცნობია, თუმცა შეგვიძლია, ვარაუდები გამოვთქვათ და შეძლებისდაგვარად აღვადგინოთ იგი. თურმე სოკრატე კომედიების ავტორ უნიჭიერეს არისტოფანეს უმტკიცებდა, რომ ტრაგედიის ავტორი კომედიის ავტორიცაა. ეს ფრაზა შეგვიძლია შემდეგნაირად გავიგოთ: ერთი პატარა გადაცდომა და ტრაგედია ტრაგედია კი აღარ იქნება, არამედ მასხარაობა, ამიტომაც ტრაგიკოსს უფლება არა აქვს, სიტყვით ან ზედმეტი პათეტიკით გადაამეტოს, მან ბეწვის ხიდზე უნდა გაიაროს, თუ უნდა, დიადი ნაწარმოები შექმნას. თუმცა ამ პასაჟს სხვაგვარი ახსნაცა აქვს. იმ დროს, როდესაც არისტოდემოსს ეძინა, სოკრატე ალბათ საპირისპიროსაც დაუმტკიცებდა არისტოფანეს: კომედიის ავტორიც მარტივად შეიძლება გადაიქცეს ტრაგედიის ავტორად. აქ კი ფილოსოფოსმა თავად არისტოფანე იგულისხმა, რომლის კომედია-შედევრი „ღრუბლები“ სოკრატეს სასამართლო პროცესზე მთავარ ბრალდებას წარმოადგენდა, ხოლო კენჭისყრის შედეგმა აჩვენა, რომ ბრალი რეალურ სოკრატეს კი არა, ლიტერატურულ პერსონაჟს წაუყენეს და რეალურ სოკრატეს სიკვდილით დასჯა მიუსაჯეს. სოკრატემ კი იწინასწარმეტყველა, როგორ შეიძლებოდა კომედიოგრაფის, ერთი შეხედვით, უწყინარი კომედია, ადამიანის ტრაგედიის დასაწყისი გამხდარიყო. არადა, არისტოფანე „ღრუბლებში“ ხომ ფილოსოფოსს კი არა, იმ უგუნურ ხალხს დასცინოდა, რომლებსაც არ ესმოდათ ბრძენის შეგონებანი და მის სიტყვებს ინტერპრეტირებას უკეთებდნენ. გენიალურმა არისტოფანემ სწორედ ამის ასახვა მოინდომა, ჟანრის სპეციფიკიდან გამომდინარე, სოკრატეს სახეც ძალიან სასაცილო გამოუვიდა.

ათენში ასეთი წესი იყო, თეატრში უკლებლივ ყველა მოქალაქე დადიოდა, იმიტომ კი არა, რომ ასე უნდოდათ, იმიტომ რომ თეატრი დიონისეს კულტთან იყო გადაჯაჭვული და ყველა სპექტაკლი დიონისიების დღესასწაულზე სრულდებოდა. თანაც კომედია ათენელ მოქალაქეებს გულის მოოხების საშუალებას აძლევდა. ვის არ იხილავდით სცენაზე, მექრთამე პოლიტიკოსებს, ვერშემდგარ პოეტებს, სარდლებს, ჭკუასუსტ ვითომფილოსოფოსებს, ვიგინდარებს, გაიძვერა და გარყვნილ მოქალაქეებს. მათი ამოცნობა ადვილად შეიძლებოდა, რადგან ავტორები ხშირად სახელსაც არ უცვლიდნენ პერსონაჟებს. ლიტერატურული პერსონაჟები ხშირად ჟიურის წევრებიც იყვნენ, იმაზე აღარაფერს ვამბობ, რომ მაყურებელთა შორის ისხდნენ და იძულებულნი იყვნენ, აეტანათ სცენიდან დაცინვა, გვერდით მჯდომისგან კი – გაკილვა და ხარხარი, მისკენ შეტრიალებული თავები, ინტერესით სავსე მზერა და თითის გაშვერა. ერთ-ერთი ცნობა გვეუბნება, რომ „ღრუბლების“ პრემიერას არაათენელებიც ესწრებოდნენ, ისინი სოკრატეს არ იცნობდნენ და ინტერესით კითხულობდნენ, რომელი იყო და სად იჯდა ფილოსოფოსი. სოკრატე ისე დაღალა ცნობისმოყვარე უცხოელების ათვალიერებ-ჩათვალიერებამ, რომ ბოლოს ფეხზე წამოდგა, კარგად რომ დაენახათ და სპექტაკლის ყურება ასე ფეხზე მდგარმა გააგრძელა. ესეც და სხვა უამრავი მაგალითი გვიჩვენებს, რომ კომედიის წარმატება პირდაპირ კავშირშია ათენის პოლიტიკურ წყობილებასთან, ანუ დემოკრატიასთან. თავად კომედიური ჟანრი მეხუთე საუკუნეზე ადრე წარმოიშვა და ფალიკურ პროცესიებს უკავშირდებოდა. მისთვის დამახასიათებელი იყო უხამსობები და უწმაწურობები არა მარტო სიტყვიერ, არამედ კოსტიუმების დონეზეც. ბერძნული კერამიკის მოხატულობა ნათელს ჰფენს ამ სანახაობის ამორალურ მხარეს. ნელ-ნელა ფალიკური პროცესიები სცენაზე ავიდა, თუმცა უხამსი სიტყვა-პასუხები და, ხშირ შემთხვევაში, სამოსი მაინც მის განუყოფელ ნაწილად დარჩა.

ცხადია, ქრისტიანობის შემოსვლა მსგავს ჟანრს ვერ შეეგუებოდა (დასაწყისში ქრისტიანობამ, გასაგები მიზეზების გამო, ანუ დიონისესთან პირდაპირი კავშირის გამო ვერც ტრაგედია იგუა და ამიტომაც, „დიდი სჯულის კანონში“, რომელშიც პირველი საეკლესიო კრებების ანგარიშებია შესული, ისეთი მუხლებიც გვხვდება, რომლის თანახმადაც, არა მარტო მსახიობები, არამედ მსახიობებთან დაახლოებული პირებიც უზიარებელნი უნდა დარჩენილიყვნენ. ამიტომაც, კომედია ჰაგიოგრაფიამ ჩაანაცვლა და შემდეგ რამდენიმე საუკუნე დასჭირდა უძველესი ჟანრის აღორძინებას). სამწუხაროდ, ჟანრის იმ სახით აღორძინება, როგორითაც ის დემოკრატიულ ათენში არსებობდა, რაც ავტორის სრულ თავისუფლებასაც გულისხმობდა, დღემდე ვერ მოხერხდა.

შუასაუკუნეებში კომედია ნებისმიერ ბედნიერ დასასრულს გულისხმობდა. ალბათ დანტეს უკვდავი ნაწარმოების სათაური სახტად დატოვებდა ათენელ მაყურებელს, თუმცა დღევანდელ მკითხველსაც მცირე განმარტება დასჭირდება, თუ რატომ უწოდებს დანტე ალიგიერი „ღვთაებრივ კომედიას“ საიქიოს აღწერას.

ქრისტიანობის წნეხი მაინც დაძლია ჟანრის სიყვარულმა და ნელ-ნელა ჟანრის ფარგლებში ქვეჟანრებიც გაჩნდა, კომედიისთვის დამახასიათებელი ელემენტები კი სხვა ჟანრებმაც შეითვისა. ასეთი ელემენტები იყო ნებისმიერი რამ, რაც სიცილს გამოიწვევდა, ტანსაცმლით დაწყებული და მეტყველების ნაკლოვანებებით დამთავრებული. არისტოფანე რთული შედგენილი სიტყვებით ცდილობდა მაყურებლის სიცილის გამოწვევას (მაგ. მისი შეთხზულია 171ასოიანი სიტყვა – გაუგონარი კერძის დასახელება. ეს სიტყვა lopado­temacho­selacho­galeo­kranio­leipsano­drim­hypo­trimmato­silphio­parao­melito­katakechy­meno­kichl­epi­kossypho­phatto­perister­alektryon­opte­kephallio­kigklo­peleio­lagoio­siraio­baphe­tragano­pterygon გინესის რეკორდების წიგნშიცაა შესული).

ბერძენი კომედიოგრაფის მეთოდმა გაამართლა, უკვე გვიანდელი ავტორებიც მის გზას დაადგნენ და, მაყურებლის სიცილის გამოსაწვევად, იმავე ხერხებს მიმართავდნენ, ამ ხერხებს შორის იყო პერსონაჟების სახასიათო მეტყველება, გარეგნობა, ჩაცმულობა, სიბეცე. თუმცა, ჩემი მოკრძალებული აზრით, არისტოფანეს ვერცერთმა გვაინდელმა კომედიოგრაფმა ვერ აჯობა. სიცილის გამომწვევი სხვა ექსპერიმენტებიდან კი ყველაზე მეტად მხატვრული სახეების აქტიურმა გამოყენებამ გაამართლა, განსაკუთრებული სიყვარულით ჰიპერბოლა სარგებლობდა. ტექსტის წაკითხვის შემდეგ, თუკი მკითხველი სწორად დაადგენს პარადიგმას, მაშინ ყველაფერი თავის ადგილზე დადგება და არც იმის გამოცნობა გაჭირდება, რა მიზნითაა ჰიპერბოლა გამოყენებული – სიცილის გამოსაწვევად თუ აღსაფრთოვანებლად. ერთი პატარა ნაბიჯი, ოდნავი გადამეტება და, შეიძლება, მარტო მკითხველმა კი არა, ავტორმაც დაუშვას შეცდომა და ნანატრი ამაღლებული მხატვრული სახის შექმნის ნაცვლად კომიკური ან პაროდიული პერსონაჟი შექმნას. ასეთ დროს ავტორს (უცნობსაც და ნაცნობსაც) ოსტატობა სჭირდება, მკითხველს კი კომპეტენციასთან ერთად – ინტუიციაც. გავიხსენოთ კომედიები, პაროდიული და სატირული თხზულებები და აღმოვაჩენთ, რომ მთავარი თუ მეორეხარისხოვანი პერსონაჟების შესაქმნელად ავტორები იმავე მხატვრულ სახეებს იყენებენ, რომლებიც ჟანრის (ან პარადიგმის) შეცვლის შემთხვევაში ადვილად ტრანსფორმირდებიან დრამატული პერსონაჟების სახეთა შექმნის ატრიბუტებად (ჰიპერბოლის შესახებ იხ. წერილი https://mastsavlebeli.ge/?p=9496).

კომიკურ ელემენტებს დროთა განმავლობაში სესხულობდა სხვადასხვა ჟანრი და ის, რაც მანამდე მხოლოდ კომედიის საკუთრებას წარმოადგენდა, ნელ-ნელა გადავიდა პროზაში, პოეზიასა და არა მხოლოდ მხატვრულ, არამედ პუბლიცისტურ ლიტერატურაშიც. დღეს კი, 21-ე საუკუნეში, სატელევიზიო შოუებიც კი ძველბერძენ ავტორთა მიგნებებს იყენებენ და მათ დახვეწას ცდილობენ, რამდენად გამოსდით ეს და რამდენად უწონებენ მაყურებლები ამ მიგნებებს, ეს უკვე მაყურებლის გემოვნებაზეა დამოკიდებული.

ჩემთვის საინტერესო ის არის, როგორ გადმოვიდა და რა სიახლე შესძინა კომედიას ქართულმა მწერლობამ, კერძოდ, მე-19 საუკუნის პროზამ და დრამამ, კომიკური სახეების შექმნისას. როდესაც ქართულ მწერლობაში კომიკურ სახეებზე ვსაუბრობთ, აუცილებლად შევნიშნავთ, რომ ქართული მწერლობაც არაა გამონაკლისი და ავტორები სიცილის აღძრის მიზნით იმავე მეთოდებს მიმართავენ, რომლებსაც მსოფლიოს კლასიკოსები, ე.ი. პერსონაჟის უჩვეულო გარეგნობა (მაგ. ილიას „მგზავრის წერილების“ პირველივე პასაჟი, ლამაზისეულის ან სხვა პერსონაჟების პორტრეტები), ამ უჩვეულო გარეგნობაში ჰიპერბოლების და სხვადასხვა მხატვრული ხერხების ჩართვა, ჩაცმულობა და მეტყველება (იდიომების, ბუნდოვანი და ორაზროვანი სიტყვების, უცხო ენის არასწორად გამოყენება, რაც ყველაზე ხშირად ანეკდოტებში გვხვდება), უხერხული ან მოულოდნელი სიტუაციების აღწერა, რომელთაც ხან პერსონაჟთა სიბეცე, ხანაც სხვა რამ იწვევს. თუმცა ხშირად ქართული მწერლობის კომიკურ პერსონაჟებს, არაქართული წარმომავლობის გამო, ქართულად მეტყველება უჭირთ და სწორედ ეს მომენტი ხდის ტექსტს სასაცილოს. ამ მხრივ, რა თქმა უნდა, მე-19 საუკუნეში შექმნილი პიესები გამოირჩევა, რომლებშიც, ძალიან ხშირია არაქართველი პერსონაჟის შემოყვანა არა მარტო საკითხის აქტუალობის ანდა ისტორიული ვითარების გამო, არამდე სწორედ იმიტომაც, რომ მათი მეტყველება სასაცილოს გახდიდა ნაწარმოებს. თუმცა უნდა აღვნიშნოთ, რომ ენის არცოდნა მწერლების საყვარელი ხრიკია, რათა ესა თუ ის პასაჟი კომიკური გახდეს. გავიხსენოთ თუნდაც ალექსანდრე ყაზბეგის „ნამწყემსარის მოგონებანი ანდა აკაკი წერეთლის მიერ მოთხრობილი მსგავსი უამრავი ამბავი ჩემი საყვარელი ამბავია, როგორი მარტივად გაიგო მწერალმა ბავშვობაში რუსული იდიომა, რომელიც „გაცამტვერებას“ ნიშნავს და რუსული სიტყვები „პუხ“ და „პრახ“ შეიარაღებულ მებრძოლებად გამოიყვანა.

მოკლედ, ჩემი აზრით, მოსწავლეებთან ერთად დაფიქრება და საკითხის – თუ რა იწვევს სიცილს – გარჩევა, მეტად საინტერესო პასუხებამდე მიგვიყვანს (თქვენ შეიძლება, სხვა ახალი ელემენტებიც გაიხსენოთ) და ჩვენს ჩატარებულ გაკვეთილსაც, იმედია, დაუვიწყარს გახდის.