პრაგმატული მეტყველების ზოგიერთი საკითხი

თუ ქუჩაში შემხვედრს ვკითხავთ, იცის თუ არა ჩვენთვის საჭირო შენობის ადგილმდებარეობა, ის კი გვიპასუხებს, რომ იცის და გვერდს აგვივლის, ეს იმის ნიშანი იქნება, რომ მას კომუნიკაციური შეფერხება აღენიშნება, რადგან ჩვენი კითხვა არ მოითხოვს მხოლოდ „კი/არა“ პასუხს – ის გულისხმობს, რომ გამვლელმა აგვიხსნას ნაცნობი შენობის ადგილმდებარეობა. ასეთი შემთხვევები პრაგმატული მეტყველების დარღვევად ფასდება და მსგავსი შეფერხების მქონე პირებს კითხვა უფრო ზუსტად უნდა დავუსვათ.

იგივე სცენარი გაკვეთილსა თუ ლექციაზეც შეიძლება განმეორდეს, თუ ჯერ კარგად არ ვიცნობთ თითოეული მოსწავლის ან სტუდენტის სოციალურ-კომუნიკაციურ უნარებსა და ენობრივ კომპეტენციებს, კერძოდ, მათი პრაგმატული მეტყველების ამა თუ იმ ხარვეზს ან დარღვევას, იმას, რატომ უჭირთ საკითხის გაგება ან რატომ არ ესმით, რა იგულისხმება ნათქვამის მიღმა.

როგორ განიმარტება პრაგმატიკა? ვიკიპედიის თანახმად, ეს არის ენათმეცნიერების განხრა, რომელიც ინტერესდება მეტყველების ისეთი ელემენტებით, რომელთა მნიშვნელობის გაგება მხოლოდ კონტექსტის მიხედვითაა შესაძლებელი. ენათმეცნიერებაში ამ ტერმინის, ისევე როგორც არაერთი სხვის, შემოტანა ბევრისა და ჩემთვისაც ესოდენ საყვარელი სტრუქტურალისტის ფერდინანდ დე სოსიურის სახელს უკავშირდება. მისი აზრით, ენის შემადგენლები უნდა განისაზღვროს სხვებთან ურთიერთობისას, რადგან ის ასახავს ჩვენი სოციალური მეტყველების უნარებს, რომლებსაც კომუნიკაციის პროცესში ყოველდღიურად ვიყენებთ. ენას სოსიური უწოდებს სოციალურად გაზიარებულ კოდს ან პირობით სისტემას, რომელიც ასახავს ცნებებს და აზრებს სიმბოლოებისა და წესების საშუალებით, იმართება ამ სიმბოლოების კომბინაციებით და ადამიანთა ემოციებისა და ქცევების გაგებაში გვეხმარება. სოსიურის აზრით, ენის სამი კომპონენტიდან: ფორმა, შინაარსი და გამოყენება, – რომელიმეს დაქვეითება, გაღარიბება ან ფუნქციური დარღვევა სხვადასხვა სახის პრობლემას ქმნის.

თუმცა პრაგმატიკა როგორც ლინგვისტიკის დარგი და სემიოტიკის ნაწილი კიდევ უფრო გვიან განვითარდა, ვიდრე სინტაქსი. ტერმინი პრაგმატიზმთან ახლო ასოციაციით ჩარლზ მორისმა შემოიღო, თუმცა პრაგმატიკასა და პრაგმატიზმს შორის უშუალო კავშირი არ არის. პრაგმატიკა სწავლობს ენობრივი ნიშნების გამომყენებელთან დამოკიდებულებას. მას აინტერესებს, ენის როგორი მომხმარებელია ადამიანი, რა ნიშნებს იყენებს და რა ძალისხმევას ახმარს მათ.

სემიოტიკურ კვლევებში პრაგმატიკის ფენომენის შემოტანამ მნიშვნელოვნად შეცვალა წინადადების საზრისის გაგება. თავდაპირველად ორფენოვანი სემანტიკის (აღსანიშნისა და მნიშვნელობის) პოზიციაზე მდგარმა ენის ფილოსოფოსმა ლუდვიგ ვიტგენშტაინმაც კი „ფილოსოფიურ გამოკვლევებში“ მნიშვნელობა ენობრივი ნიშნის გამოყენების წესად მიიჩნია და რაკი წესები თამაშში გადამწყვეტ როლს ასრულებს, შეეცადა, ენობრივი აქტივობა მოგვიანებით თამაშის ტერმინებით აღეწერა.

ენობრივ აქტივობას პრაგმატიკული ინტერპრეტაციით ვიტგენშტაინმა შესძინა უფრო მეტი ენის ფუნქცია. როგორც ის „ფილოსოფიურ გამოკვლევებში“ აღნიშნავს, ტერმინმა „ენობრივმა თამაშმა“ უნდა გამოკვეთოს, რომ ენაზე ლაპარაკი საქმიანობის ან სიცოცხლის ფორმის ნაწილია. ამ და სხვა მაგალითებზე დაყრდნობით მან განსაზღვრა ენობრივი თამაშების შემდეგი სახეები:

* ბრძანება და ბრძანების მიხედვით მოქმედება;

* საგნის აღწერა მისი გარეგნული სახის ან ზომის მიხედვით, საგნის დამზადება ნახაზის მიხედვით;

* მოვლენის შეტყობინება;

* მოვლენის შესახებ ვარაუდის გამოთქმა;

* ჰიპოთეზის წამოყენება და შემოწმება;

* ექსპერიმენტის შედეგების წარმოდგენა ცხრილებისა და დიაგრამების მეშვეობით;

* მოთხრობის მოფიქრება და წაკითხვა;

* თეატრში თამაში;

* საფერხულო სიმღერების მღერა;

* გამოცანების გამოცნობა;

* ხუმრობა, ანეკდოტების მოყოლა;

* ამოცანის ამოხსნა;

* თარგმნა;

* თხოვნა, მადლობის თქმა, წყევლა, მისალმება, დალოცვა.

ცხადია, ენობრივი აქტივობის ამგვარი წარმოდგენის შემდეგ ვიტგენშტაინი დარწმუნებული იყო, რომ ენის ფუნქციები უსასრულოდ შეგვიძლია აღვწეროთ. თუ სემანტიკის ძირითადი ენობრივი ელემენტი არის ენობრივი ნიშანი ან ტერმინი, ხოლო სინტაქსისა – წინადადება, პრაგმატიკის ძირითადი სამუშაო ცნებაა გამოთქმა. გამოთქმის სპეციფიკა ის გახლავთ, რომ იგი არა იმდენად წერილის, რამდენადაც მეტყველების პრიმატით განსაზღვრული ერთეულია, მაშასადამე, რას და როგორ ვიტყვით და რა შემთხვევაში, ანუ რა კონტექსტში.

კონტექსტი პრაგმატიკის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს კატეგორიად მიიჩნევა. ძირითადად განიხილავენ მის ორ ნაირსახეობას – ლინგვისტურსა და ექსტრალინგვისტურს. ერთიც და მეორეც საზრისის დეტერმინაციას ახორციელებს, ოღონდ სხვადასხვაგვარად. ექსტრალინგვისტური კონტექსტი ითვალისწინებს მოლაპარაკის სოციალურ სტატუსს, მის კომპეტენციას, ვითარებას, რომელშიც გამოიყენება ენა, კონკრეტული ვითარების განმსაზღვრელ სხვადასხვა პარამეტრს და ა.შ. ლინგვისტური კონტექსტი ახორციელებს კონკრეტული გამოთქმის დეტერმინაციას ყოველივე იმის საფუძველზე, რაც მანამდე ითქვა თემის შესახებ და, ამასთან, ყოველივე იმითაც, რის თქმასაც მოლაპარაკე აპირებს თემის შესახებ გამოთქმის შემდეგ.

მაშასადამე, იმ გაგებით, თუ როგორ ვზემოქმედებთ სამყაროზე მეტყველებისას, პრაგმატიკა განისაზღვრება როგორც მეცნიერება, რომელიც ორიენტირებულია წინადადების კონტექსტსა და შინაარსზე ექსტრალინგვისტური მეტყველების გავლენითა და შედეგებით, ხოლო იმ გაგებით, რამდენად არის დამოკიდებული ნათქვამი იმ გარემოებებზე, რომლებშიც იგი გამოითქვა, პრაგმატიკა ინტერესდება მეტყველებაზე კონტექსტის გავლენითა და შედეგებით. ეს პერსპექტივა არავერბალური კომუნიკაციის გათვალისწინების საშუალებას იძლევა. ლინგვისტური დისციპლინა მოიცავს როგორც მოსაუბრის ნაგულისხმევ მნიშვნელობას, ასევე სხვადასხვა პრესუპოზიციასაც. ეს ცნება გულისხმობს მეტყველების სტილის მორგებას მსმენლის ასაკზე, სოციალურ სტატუსსა და ენობრივ უნარებზე. ლინგვისტიკაში პრაგმატიკის მაგალითების საფუძველზე აიხსნება, სახელდობრ რომელი უნარია აქტიური მომცემული მომენტისათვის.

ჰატიმი მიიჩნევს, რომ კონკრეტული მეტყველებითი აქტივობები მხოლოდ გლობალურ კონტექსტში შეიძლება გავიგოთ, რომ მეტყველების მნიშვნელობის გაგებას მნიშვნელოვანწილად განაპირობებს ადამიანის მიერ დამოკიდებულებებისა და ატიტუდების არსებობა, რაც იწვევს პასუხის ინტერპრეტირების სხვადასხვაობას [Hatim 1980, 179-83].

მოლარე: გამარჯობა, როგორ ხართ?

მყიდველი: საშინლად. გუშინ შეყვარბული დამშორდა, მითხრა, რომ ცუდად მოვექეცი. სამსახურშიც პრობლემები მაქვს, ბოლო დროს სულ მეზარება საქმის კეთება.

ჰატიმის მიერ მოყვანილ ამ მაგალითში ჩანს, რომ მყიდველს პრესუპოზიციის დარღვევა აღენიშნება, შესაბამისი პასუხის გაცემას ვერ ახერხებს. ჩვეულებრივ სიტუაციაში მოლარის თავაზიან მოკითხვას ხარვეზების გარეშე მოსაუბრე მყიდველიც თავაზიანად უპასუხებდა, მაგალითად, ასე: „გმადლობთ, კარგად, თქვენ?“ მარტივად რომ ვთქვათ, ეს მექანიზმი ეფუძნება რაციონალურ პრინციპებს, რომელიც ვერბალური და არავერბალური ინფორმაციის გაცვლის ხელშემწყობ ფაქტორად გვევლინება. ეს მექანიზმი განპირობებულია რაციონალური მოლოდინებით, რომლებიც მონაწილეებს ერთმანეთის მიმართ აქვთ [Cummings 2005].

ზემოთ ჩამოთვლილი ლინგვისტური უნარები ხშირად არ გააჩნიათ პრაგმატული მეტყველების დარღვევის მქონე ბავშვებს [Cummings 2005], რომელთა შესახებ მომდევნო წერილში მოგიყვებით – ეს საინტერესო ადამიანები ხომ თავიანთი დახურული პასუხებით იმ ახალი გზებისკენ, უცნობი ადგილებისკენ მიგვიძღვებიან, რომელთა შეცნობა ყოველ ჩვენგანში ახალი ცოდნის დაბადებას, დაგროვებას და კონკრეტულ შემთხვევებში მის გამოყენებას უწყობს ხელს.

სასარგებლო რესურსები

1. Bishop, N.D. Pragmatic language impairement: A correlat of SLI, a distinct subgroup, or part of the autistic continuum, 2000
2. Bishop, N.D. Children’s communication cheklist, 2003
3. Cummings. Pragmatic: A multidisciplinary Perspective, 2005
4. ფერდინანდ დე სოსიური, ზოგადი ენამეცნიერების კურსი, მთარგმნ. ცისანა ბიბილეიშვილი, თბ., 2002

https://www.scribd.com/doc/140202669/%E1%83%A4%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%93%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%93-%E1%83%93%E1%83%94-%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%98-%E1%83%96%E1%83%9D%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%98-%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%AA%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%99%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%A1%E1%83%98

5. https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9E%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%92%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%99%E1%83%90