„აღზრდა ჩვეულებრივ გვიბიძგებს ჩვენ ყალბი გზისკენ,
ჩვენ გვწამს იმის, რაც ჩაგვინერგეს….
მღვდელი აგრძელებს ძიძის დაწყებულ საქმეს,
და ასე… ზრდასრული ადამიანი ისევ ბავშვის გავლენაშია.“
John Dryden, “The Hind and the Panther”
როდესაც სტუდენტებს რიტორიკის ლექციაზე დავალებას ვაძლევ, შექმნან და წარმოადგინონ მეტაფორები, ძალიან საინტერესო პრეზენტაციებს ვისმენ. ისინი არასდროს არ ჰგვანან ერთმანეთს, თითოეული უნიკალური და ორიგინალურია. სწორედ ეს ანიჭებს ჩვენს ლექციებს შემოქმედებითობას. სტუდენტები არა მარტო ახალ ცოდნას იძენენ, არამედ მდიდრდებიან კიდეც ერთმანეთის ხედვით. თავიდან ცოტა ეჭვი ჰქონდათ და კითხვებს სვამდნენ: როგორ წარმოედგინათ მეტაფორები უფრო კარგად და იმაზეც ფიქრობდნენ, რა იყო „უფრო კარგი“? ან რა ჩაიფიქრა პროფესორმა და გაამართლებდნენ თუ არა ჩემს მოლოდინს. მაგრამ როდესაც ამ წარმოდგენებისაგან გავათავისუფლე და დაიჯერეს, რომ კარგი ის არის, როგორც თავად იფიქრეს, და რომ შეუძლებელია თუნდაც ერთ თემაზე ორი ერთნაირი პრეზენტაცია, აი, მაშინ კი ნამდვილი „აფეთქებები“ დაიწყო… ჩემთვისაც და აუდიტორიისთვისაც შთამბეჭდავი ის გამოსვლაა, როდესაც სტუდენტი საუბრობს თემაზე, რომელიც უყვარს და აინტერესებს, ბევრი ნაფიქრი აქვს მასზე და კიდევ იმაზე, როგორ გაეხადა მისთვის საინტერესო სხვებისთვისაც ინტერესის გამომწვევი.
სამყაროში კი ყველაფერი შეიძლება საინტერესო იყოს: უბრალო ჭანჭიკიდან დაწყებული ბედნიერებით და სიყვარულით დამთავრებული; მით უფრო, როდესაც საგნებს და მოვლენებს რომელიმე კონცეპტის მეტაფორად წარმოადგენ. ესეც არ არის მნიშვნელოვანი… მნიშვნელოვანი ის არის, ამას როგორ გააკეთებ… დიახ, რიტორიკაში სამი მთავარი ასპექტია, რაც ეფექტურს ხდის კომუნიკაციას: თემა – ანუ რაზე ლაპარაკობ, რაზეც ლაპარაკობ, როგორ ლაპარაკობ და რომ სურვილი გაქვს ილაპარაკო. ამ სამ ასპექტს შეესაბამება: ცოდნა, უნარები და მოტივაცია.
ამ შესავლის შემდეგ მინდა განვიხილო რიტორიკის ჯგუფის სტუდენტის, თამარ დუმბაძის, მიერ შექმნილი მეტაფორა: სიყვარული – ცხელი ლიმნიანი ჩაია…
მიუხედავად იმისა, რომ ვიდეო უხარისხოა და სტუდენტსაც მეტყველებაში ბევრი ხარვეზი აქვს (ეს ხომ სავარჯიშოა და ამით სწავლობენ), ყურადღება მინდა მიაქციოთ პრეზენტაციის ფორმატს. თამარი იწყებს ძალიან უშუალოდ: ის ჰყვება, რომ ბევრი იფიქრა იმაზე, რა თემაზე გაეკეთებინა პრეზენტაცია, მერე იმაზე იფიქრა, ეს ყველაფერი როგორ უნდა გაეკეთებინა, რამდენიმესაათიანი ფიქრის შემდეგ შესცივდა და გადაწყვიტა, რომ ცხელი ჩაი ახლა საუკეთესო გამოსავალი იქნებოდა, ჩაი მოამზადა და ის იყო, სიამოვნებით უნდა მოესვა, რომ ისევ ფიქრმა წაიღო და ჩაის რომ მიუბრუნდა, ის უკვე გაცივებული იყო და უცებ მიხვდა, სიყვარული ძალიან ჰგავდა ცხელ ლიმნიან ჩაის… და თუ რატომ, ამას თამარი ასე აგვიხსნის: მისთვის ჭიქა, რომელშიც ჩაი ასხია, არის ცხოვრება და ეს ცხოვრება არის ჩაი, ჩაი კიდევ – სიყვარულია. რატომ? თამარისთვის სიყვარული ეს არის: ჩაის ფერი (სიყვარულის მთავარი არომატი), შაქარი (სიყვარულის ტკბილი მხარე), ლიმონი (სიყვარულის ხიფათები), ცხელი წყალი (ის, რაც კრავს და აერთიანებს) და ეს ყველაფერი აუცილებლად ერთად და აუცილებლად ჭიქაში. უფრო მეტად რომ დაგავრწმუნოს სტუდენტმა, ამისთვის ის ვიდეო-კლიპებს მიმართავს, რომელიც თავად შექმნა და ვიდეოში გვიჩვენებს ცალ-ცალკე ინგრედიენტებს როგორ მიირთმევს:
პირველ კლიპში თამარი მიირთმევს – შაქარს, შემდეგ კლიპში – ლიმნის წვენს, შემდეგ – მდუღარე წყალს და აღნიშნავს, რომ ასე დანაწევრებული სიყვარული არაფრით საინტერესო არ არის… შემდეგ ამ ყველაფერს აერთებს ჭიქაში და ცხელ ჩაის გემრიელად მიირთმევს.
აქ თამარი სიყვარულის მთავარ ბუნებას შეგვახსენებს: რომ სიყვარული არ არის ცალ-ცალკე ან სიტკბო, ან სიმჟავე… რომ ეს ყველაფერი ერთადაა და კიდევ სიყვარულის ძირითადი კანონი: აუცილებლად დროულად უნდა მიირთვათ და არ გააცივოთ სიყვარული!
ეს უბრალოდ, აღწერაა, მაგრამ დამერწმუნეთ, მეტაფორების ასე წარმოდგენა ძალიან შთამბეჭდავი აღმოჩნდა.
შემოქმედებითი ადამიანები ყოველთვის მეტაფორებით აღვიქვამენ და აზროვნებენ, ძალიან „ღარიბია“ მეტყველება, რომელიც მხოლოდ ცნებით აზროვნებას ეფუძნება, რადგან მასში არ არის ემოცია, რომელიც თქვენს მარჯვენა ნახევარსფეროზე იმოქმედებდა და შემოქმედებას გააღვიძებდა.
რიტორიკის ლექციაზე ასეთი სავარჯიშოები სტუდენტებს უვითარებს აბდუქციურ აზროვნებას. აბდუქციურ აზროვნებაზე საინტერესო გამოკვლევების ავტორია ბეიტსონი. მას არ აინტერესებდა ინდუქციურ-დედუქციური აზროვნების ტიპი, არამედ საგანთა ურთიერთკავშირები, დამოკიდებულებები… მისი ბიოგრაფიის მთავრი კონცეფცია იყო “double bind” ანუ ორმაგი კავშირი (ან შეტყობინება). ბეიტსონი თვლიდა, რომ ყოველგვარ სიტყვას, ჟესტს, ტექსტს აქვს „ორმაგი ხასიათი“: პირდაპირი და გადატანითი, ანუ მეტაფორული. ბეიტსონი ამტკიცებდა, რომ მეტაფორა არ არის მხოლოდ ლიტერატურული ტროპის სახე, ეს არის ადამიანთა შორის კომუნიკაციის ტიპი – ამის შესახებ ადრეც ვწერდი ჩემს წერილებში და ახლაც ვიმეორებ, როცა მეტაფორების პრაქტიკულ პრეზენტაციაზე გადავედით.
მეტაფორული აზროვნება ანალოგიებით აზროვნებაა, რაც ნიშნავს, რომ ერთის ახსნისას ვიყენებთ სხვა საგანს, მოვლენას, ფაქტს… უფრო ნაცნობით ვხსნით უფრო უცნობს; ეს, რა თქმა უნდა, არ არის სრული ახსნა, მხოლოდ ერთი ასპექტია, მაგრამ სრულად სიყვარულის და ბედნიერების ახსნა, არა მარტო ლინგვისტურად შეუძლებელია, არამედ საერთოდაც არ არსებობს…
მეტაფორული ახსნა ეფუძნება იმ კონტექსტს, რომელშიც ვართ. წარმოუდგენელია, სხვა დროს, სხვა დღეს და სხვა კონტექსტში, იმავე სიტყვებით და იმავე მეტაფორით ავხსნათ ის, რაზეც დღეს ვისაუბრეთ.
აბდუქციური ანუ მეტაფორული აზროვნება – ეს აღქმისა და შემეცნების სრულიად განსხვავებული რაკურსია, ის გვაფიქრებს იმაზე, რაზე ვსაუბრობთ და სინამდვილეში, რა გვაქვს მხედველობაში…
ისედაც ჩვენს მეტყველებას აქვს მეტაფორულობის განზომილება, ძალიან ხშირად ვამბობთ ერთს და მხედველობაში გვაქვს სრულიად სხვა რამ და, ზოგ შემთხვევაში, არც ერთი და არც მეორე, არამედ „რაღაც სხვა“, მესამე, რომელიც მეტაფორული კავშრის დროს წარმოიქმნება. მაგალითად: სიშორე თუ სიახლოვე გალაკტიონის მეტაფორაში: „სიშორის შენის სიახლოვე“… რა თქმა უნდა, „რაღაც სხვა“, რაც არსებული ლექსიკით ვერ აღიწერება და ამიტომ გახდა საჭირო მეტაფორის შექმნა.
ახლა ისევ ჩვენს ცხელ ჩაის და სიყვარულს დავუბრუნდეთ (მეც ამ წუთს ცხელ ჩაის მივირთმევ და არავითარ შემთხვევაში არ გავაცივებ…).
მეტაფორები იწვევენ რეფლექსიას, ამიტომ ალბათ იმაზეც დავფიქრდებით, რატომ დაუკავშირა ჩვენმა არაცნობიერმა ცხელი ჩაი სიყვარულს…? და არა ხინკალს ან აჭარულს ხაჭაპურს…
რა თქმა უნდა, „სიყვარული – ცხელი ჩაი“ მომდინარეობს სიყვარულის უნივერსალური მეტაფორიდან: სიყვარული – სასმელია… სიყვარული ღვთაებრივი სითხეა, რომელსაც შეყვარებულები სვამენ თასიდან… ნამდვილი სიყვარული მედიტაციაა, გასხივოსნებაა… ამას ინტუიციურად გრძნობენ შეყვარებულები.
ოშოს აქვს საინტერესო წიგნი, რომელსაც ჰქვია: „ფინჯანი ჩაი“ – ეს არის 365 წერილი თავისი მოსწავლეებისადმი… და რატომ „ფინჯანი ჩაი?“…. ფინჯანი ჩაი – ეს მედიტაციაა, ღვთაებრივთან შერთვა, რაც მეტაფორულად ჩაის სმით აღინიშნება.
თუ თქვენ ძენის ოსტატთან მიხვალთ და 1001 კითხვას დაუსვამთ, ის კი დუმილით შემოგხედავთ, ეს ნიშნავს, რომ „თავიდან მოიშორეთ ეს სისულელეები, მიირთვით ფინჯანი ჩაი“.
თუ თქვენ ახლა ჩაის მოამზადებთ და მიირთმევთ, დამერწმუნეთ, სულ სხვა არომატი ექნება… მთავარია, არ გაგიცივდეთ…
გემრიელად მიირთვით.
