პოლიბიოსი, ბერძენი ისტორიკოსი, ძვ. წ. II ს., “ისტორია”.
ჩემი შედგენილი ისტორიიდან მკითხველი მხოლოდ მაშინ გამოიტანს სასარგებლო დასკვნებს, როდესაც გაიგებს, თუ როგორ და რომელი სახელმწიფო ორგანოების წყალობით მოახერხეს რომაელებმა 53 წლის განმავლობაში თითქმის მთელი დასახლებული სამყაროს დაპყრობა და განუყოფელი ბატონობის ქვეშ მოქცევა, რადგან ადრე მსგავსი არაფერი ყოფილა. სრულყოფილ სახელმწიფო წყობილებად შეიძლება ჩავთვალოთ ის წყობილება, რომელშიც ყველა ფორმის თავისებურებაა გაერთიანებული. რომაელთა სახელმწიფოში მმართველობის სამივე ფორმა იყო წარმოდგენილი, ამასთანავე ძალაუფლება ამ დამოუკიდებელ მმართველებს შორის ისე თანაბრად და სწორად იყო განაწილებული, რომ არავის შეეძლო ეთქვა, ქვეყანა მოწყობით არისტოკრატიულია, დემოკრატიული თუ მონარქიული…
რომის რესპუბლიკის სამ მიწაზე ერთდროულად არსებობდა მონარქია, არისტოკრატია და დემოკრატია, რომლებიც ისე შერწყმული იყო ერთმანეთთან, რომ ძნელი იყო განსაზღვრა, მმართველობის რომელ ფორმას ექვემდებარებოდა სახელმწიფო – არისტოკრატიულს, დემოკრატიულს თუ მონარქიულს. კონსულების ძალაუფლებით თუ ვიმსჯელებდით, მმართველობა წმინდა მონარქიული და სამეფო იყო. თუ სენატის ძალაუფლებას გავითვალისწინებთ, მმართველობას არისტოკრატიული ფორმა ჰქონდა. დაბოლოს, ქვეყნის საქმეების ადმინისტრირებაში ხალხის მონაწილეობის მიხედვით ყველაზე შესაფერისი სახალხო მმართველობა იყო.
რამდენიმე ძალაუფლება, რომლებიც მიესადაგებოდა კონსტიტუციის განსაზღვრულ ნაწილებს იმ დროს, რომელზედაც საუბარი გვაქვს, მცირე ვარიაციებით დღესაც არის შემორჩენილი. დავახასიათოთ ისინი.
კონსულები, როდესაც ისინი რომში იმყოფებიან, სანამ ჯარებს საბრძოლველად გაუძღვებიან, ხელმძღვანელობენ სახალხო საქმეებს. ყველა სახელმწიფო თანამდებობის პირი, ტრიბუნების გარდა, ემორჩილება მათ და ასრულებს მათ განკარგულებებს. ისინი წარადგენენ ელჩებს სენატში. მათ ასევე შეაქვთ სენატში განსახილველი საკითხები და ხელმძღვანელობენ დეკრეტების გამოცემას. მათ ფუნქციებში ასევე შედის მონაწილეობა ხალხის მიერ წარმოებულ ყველა საქმეში, სახალხო კრების მოწვევა, მათთვის სენატის გადაწყვეტილებების გაცნობა, უმრავლესობით მიღებული ყველა დადგენილების რატიფიკაცია. ისინი სარგებლობენ აბსოლუტური ავტორიტეტით როგორც ომის საკითხების მომზადებისას, ასევე უშუალოდ საბრძოლო მოქმედებებისას; განსაზღვრავენ, რა სამსახურის გაწევა დაავალონ მოკავშირეებს მიზანშეწონილობიდან გამომდინარე, ნიშნავენ სამხედრო ტრიბუნალებს, ადგენენ ლეგიონებს, ახორციელებენ საჭირო გაწვევებს, აწესებენ სასჯელს ბრძოლის ველზე ყველასთვის, ვინც მათ დაქვემდებარებაშია. გარდა ამისა, მათ უფლება აქვთ საკუთარი შეხედულებისამებრ განკარგონ თანხები სახელმწიფო ხაზინიდან, რასაც ახორციელებს კვესტორი, რომელიც ყოველთვის მზად არის მათი განკარგულებების შესასრულებლად. თუ ვინმე აღნიშნულ წყობას დააკვირდება, სამართლიანად მიიჩნევს მას სამეფო წყობად. ნება მიბოძეთ, მხოლოდ აღვნიშნო, რომ ამ საკითხებში ან მომავალში ნახსენებ საკითხებში რაიმე ცვლილებების შეტანა არ შეცვლის მონათხრობის ძირითად პრინციპს.
სენატს უპირველეს ყოვლისა, ევალება სახალხო ფინანსებზე ზრუნვა და მათი მართვა. ხაზინაში მიმდინარე ყველა შემოსავლები თუ გასავლები კონტროლდება სენატის მიერ. კვესტორს უფლება არ აქვს, გამოყოს თანხა რაიმე ღონისძიებისათვის სენატის დეკრეტის გარეშე, გარდა იმ თანხებისა, რომლებიც გამიზნულია კონსულების მომსახურებისათვის. ისეთი თანხებიც კი, რომლებიც საჭიროა სახელმწიფო შენობების ასაგებად და შესაკეთებლად, ხუთ წელიწადში ერთხელ გამოიყოფა მხოლოდ სენატის სპეციალური განკარგულებით. სენატის კომპეტენციაში შედის აგრეთვე ნებისმიერი დანაშაულის გამოძიება, ჩადენილი იტალიის ნებისმიერ ნაწილში, ისეთი, როგორიცაა ღალატი, შეთქმულება, მოწამვლა, მკვლელობა. გარდა ამისა, სენატმა უნდა განიხილოს და მოაგვაროს სადავო საკითხები როგორც კერძო პირებს, ასევე ქალაქებს შორის: გაკიცხოს დამნაშავეები, მხარი დაუჭიროს მათ, ვისაც გამოსარჩლება და დაცვა ესაჭიროება. მთლიანად სენატს აქვს მინდობილი ისეთი საქმეები, როგორიცაა იტალიის ელჩების დაგზავნა, ერთმანეთისადმი მტრულად განწყობილი ქვეყნების შერიგებაში მონაწილეობა, რჩევა-დარიგების მიცემა; განკარგულებების გაცემა, ზავის პირობების შემუშავება ან ომის დენონსაცია (ლათ. ხელშეკრულების გაწყვეტა). რომში უცხო ქვეყნების ელჩების ჩამოსვლისას სენატი განსაზღვრავს მათი მიღებისა და გამასპინძლების რეგლამენტს, აგრეთვე, ამზადებს პასუხებს მათ მოთხოვნებზე.
ყოველივე იმაში, რაც ახლა ჩამოვთვალეთ, ხალხი არ მონაწილეობს. რომში კონსულების არყოფნის დროს ჩამოსული ადამიანები ქვეყნის მმართველობას აღიქვამენ როგორც არისტოკრატულს. ბერძნები და სხვა უცხოელები, რომლებიც რაიმე მოლაპარაკებებს აწარმოებენ რომაელებთან, ადვილად რწმუნდებიან, რომ ყველა საკითხს სენატი წყვეტს.
ახლა შეიძლება ვიკითხოთ, რა მონაწილეობას ღებულობს ხალხი ამ მმართველობაში, როდესაც სენატი, ერთი მხრივ, აღჭურვილია უმაღლესი ძალაუფლებით რამდენიმე ინსტანციაში, რომლებიც ჩამოთვლილი იყო, და განსაკუთრებით ყველა საკითხში, რომლებიც სახელმწიფო ფინანსების ზედამხედველობას და განკარგვას ეხება; როდესაც, მეორე მხრივ, კონსულები უფლებამოსილნი არიან აბსოლუტური უფლებით ახორციელონ ომის მომზადება და იმოქმედონ სრულიად უკონტროლოდ ბრძოლის ველზე. თუმცა, არსებობს მართვის ერთი მნიშვნელოვანი შტო, რომელიც ხალხზეა დამოკიდებული. პირველ რიგში, ხალხი არის ყველა წახალისებისა თუ სასჯელის ერთპიროვნული გამანაწილებელი, რომელიც არის შემაკავშირებელი ყველა სახელმწიფოსი და სამეფოსი, ერთი სიტყვით, ყველა საზოგადოებისა. როდესაც მათ შორის განსხვავებები იგნორირებულია, ანუ როდესაც ისინი განაწილებულია არასამართლიანად, შედეგად მიიღება უწესრიგობა და არეულობა. მმართველობის შენარჩუნებაც შეუძლებელია, როდესაც ცუდი და კარგი ერთი და იგივე საზომით იზომება. როდესაც რაიმე კანონდარღვევა ხდება, ხალხი მოქალაქეების დაჯარიმებას მოითხოვს, განსაკუთრებით ისინი, ვინც ადრე მაღალ თანამდებობაზე იყო. ხალხს ეკუთვნის უფლება ვინმეს სიკვდილით დასჯისა. ამ საკითხთან დაკავშირებით მათ ერთი წესი გააჩნიათ, რომელიც ქებით არის მოსახსენებელი. ბრალდებულს უფლება ეძლევა წავიდეს რომიდან და საკუთარ თავს თვითონ მოუწყოს გადასახლება, თუ რომელიმე ტრიბას მიერ არ არის გასამართლებული, დატოვოს რომი მშვიდობიანად და წავიდეს რომელიმე კონფედერატ ქალაქში. სახელმწიფო თანამდებობის პირებიც ინიშნებიან ხალხის მიერ, რომლებიც ყველაზე ღირსეულს ირჩევს და ეს არის საუკეთესო ჯილდო, რაც კი შეიძლება რომელიმე მთავრობამ მიანიჭოს მათ დამსახურებისათვის. ხალხზეა დამოკიდებული ამა თუ იმ კანონის მიღება ან არმიღება, და რაც კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, ომისა და მშვიდობის საკითხების გადაწყვეტაც. როდესაც რაიმე ხელშეკრულება იდება, ომის დამთავრების ან ზავის შესახებ, ხალხის მიერ ხდება დოკუმენტის რატიფიცირება ან გაუქმება. ამრიგად, აღნიშნული გარემოებების გათვალისწინებით, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ხალხი მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა ქვეყნის მართვაში და სახელმწიფო იყო ნამდვილად დემოკრატიული. ასეთია რომის რესპუბლიკაში გაერთიანებული მმართველობის სამი ფორმის შესაბამისი ადმინისტრირების სამი სფერო. ახლა ისღა დაგვრჩენია, განვიხილოთ, თუ რა გზით ეწინააღმდეგება ან ეთანხმება თითოეული ფორმა სხვა ფორმებს.
როდესაც კონსულებს, ზემოთ აღნიშნული უფლებებით აღჭურვილებს, ომში მიჰყავთ ჯარი, მიუხედავად იმისა, რომ ყოვლისშემძლეებად გამოიყურებიან, სინამდვილეში ისე ძლიერ არიან დამოკიდებულნი სენატზე და ხალხზე, რომ მათი დახმარების გარეშე ვერცერთ ჩანაფიქრს ვერ განახორციელებენ. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ჯარს სჭირდება მუდმივი მომარაგება სხვადასხვა აუცილებელი მასალით. მაგრამ არც მარცვლეული, არც ტანსაცმელი და არც სამხედრო ჯამაგირი არასოდეს მიეცემა ლეგიონებს სენატის საგანგებო განკარგულების გარეშე. ნებისმიერმა წინააღმდეგობამ ან შეჩერებამ სენატის მხრიდან შეიძლება საერთოდ გააუქმოს გენერლების გადაწყვეტილება. სწორედ სენატი აიძულებს კონსულებს, რომ შეწყვიტონ დასახული გეგმის განხორციელება ან საშუალება მისცეს, ბოლომდე მიიყვანონ იგი, რისთვისაც ყველა ცალკეულ პროვინციაში იგზავნებიან შემცვლელები ერთწლიანი ვადის გასვლისთანავე, ან ისინი რჩებიან იმავე თანამდებობებზე. სენატს აგრეთვე შეუძლია განადიდოს და გააზვიადოს მიღწეული გამარჯვებები, ან პირიქით, გააკრიტიკოს და გააუფასუროს ისინი. ის, რასაც რომაელები ტრიუმფს ეძახიან და რომელიც წარმოაჩენს გენერლების შთამბეჭდავ მოქმედებებს საზეიმო პროცესიაში ყველა მოქალაქისათვის სამზერლად, შეიძლება არ ჩატარდეს სათანადო ზარზეიმითა და დიდებით, ან რაიმე სხვა სახით, თუ ამაზე თანხასთან ერთად არ იქნება სენატის თანხმობა, რომელიც ყოველივე ამისთვის არის საჭირო. მეორე მხრივ, არანაკლებ აუცილებელია, რომ კონსულებმა, რაც არ უნდა შორს იყვნენ რომიდან, შეინარჩუნონ ხალხის კეთილგანწყობა. ხალხი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, აუქმებს ან ამტკიცებს ყველა ხელშეკრულებას, მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი მომენტი ის არის, რომ კონსულები, ვიდრე სამსახურს შეუდგებოდნენ, ვალდებულნი არიან ხალხის სამსჯავროზე წარადგინონ თავიანთი წინა საქმიანობა. ამრიგად, თანამდებობის ეს პირები ვერასოდეს იქნებიან უსაფრთხოდ, თუ ისინი არ შეეცდებიან სენატისა და ხალხის კეთილგანწყობის მოპოვებას.
ამგვარადვე, სენატი, მიუხედავად დიდი უფლებამოსილებისა, ვალდებულია დაუთმოს გარკვეული ყურადღება ხალხს და იმოქმედოს მასთან შეთანხმებულად ყველა მნიშვნელოვანი საკითხის გადაწყვეტისას. განსაკუთრებით სახელმწიფოს წინააღმდეგ ჩადენილი კანონდარღვევისას, რომელიც სიკვდილით დასჯას ითვალისწინებს, დაუშვებელია გამოძიების დასრულება და სასჯელის აღსრულება, თუ ხალხის მიერ არ იქნება დამტკიცებული სენატის მიერ მანამდე მიღებული გადაწყვეტილება. თვით სენატთან უშუალოდ დაკავშირებული საკითხების განხილვაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია, ვიდრე იგივე კონტროლი. თუ ოდესმე მიღებულ იქნება კანონი, რომელიც შეამცირებს სენატორების უფლებამოსილებას, მათ უპირატესობას ან ჩამოართმევს მათ ქონების ნაწილს, მთლიანად ხალხის გადასაწყვეტია, დაამტკიცონ თუ არა ეს კანონი. უფრო მეტიც, ერთი ტრიბუნის ჩარევაც კი საკმარისია, რომ არა მარტო შეჩერდეს სენატის მიერ საკითხის განხილვა, არამედ არ ჩატარდეს არცერთი კრება და სხდომა. ამჟამად ტრიბუნთა მოვალეობა გულისხმობს იმ მოსაზრებების გამოხატვას, რომლებიც ყველაზე მეტად სასიამოვნოა ხალხისათვის, მათი ინტერესებისა და მიზნების გათვალისწინებით. ამრიგად, სენატი, ყველა აღნიშნულ მიზეზთა გამო, იძულებულია ანგარიში გაუწიოს და დააკმაყოფილოს ხალხის სურვილები.
დავალება: გაეცით პასუხი ქვემოთ დასმულ შეკითხვებს.
კითხვები:
- თქვენი სიტყვებით გადმოეცით, თუ რას თვლის ავტორი საკუთარი ნაშრომის დაწერის მიზნად?
პასუხი:
- რომელ სახელმწიფო წყობილებას თვლის პოლიბიოსი სრულყოფილად?
პასუხი:
- რა ტიპის მმართველობებს ასახელებს ავტორი?
პასუხი:
- დაასახელეთ რომის მმართველობითი ორგანოები, რომლებიც, ავტორის აზრით, არისტოკრატიულ, მონარქიულ და დემოკრატიულ მმართველობის ტიპს შეესატყვისება.
პასუხი:
- ტექსტის მიხედვით, თქვენი სიტყვებით ცხრილში ჩამოწერეთ წყაროში დასახელებული რომის რესპუბლიკის სახელმწიფო ორგანოების უფლებები/მოვალეობები და დააჯგუფეთ ისინი თემატურად (მაგ., საგარეო, სამხედრო, საკანონმდებლო, სასამართლო, მიმდინარე საქმეები და სხვა).
| კონსულები | სენატი | სახალხო კრება |
- ცხრილზე და ტექსტზე დაკვირვებით, მოკლედ ახსენით, თუ რატომ თვლის ავტორი, რომ რომის რესპუბლიკის სახელმწიფო ორგანოები აწონასწორებენ ერთმანეთს. მოიტანეთ მაგალითები?
პასუხი:
- რატომ შეიძლება ჩაითვალოს, რომ რომის რესპუბლიკა დემოკრატიული სახელმწიფო იყო?
პასუხი:
ინსტრუქცია მასწავლებლებისთვის: აქ მოცემულია სავარაუდო პასუხები, რომლებიც წყაროს ანალიზისას გამოგადგებათ. თუმცა, შესაძლებელია მოსწავლეთა პასუხები არ იყოს ზუსტად იმგვარი, როგორც აქ არის მოტანილი. მთავარია, მათი პასუხები იყოს ლოგიკური და დასაბუთებული. წერითი დავალების შესრულების შემდეგ, შესაძლებელია მოსწავლეებს შორის გავმართოთ მცირე დისკუსია და ამ წყაროსა და სახელმძღვანელოზე დაყრდნობით ვიმსჯელოთ რომის რესპუბლიკის მმართველობის შესახებ.
დავალება: გაეცით პასუხი ქვემოთ დასმულ შეკითხვებს.
კითხვები:
- თქვენი სიტყვებით გადმოეცით, თუ რას თვლის ავტორი საკუთარი ნაშრომის დაწერის მიზნად?
სავარაუდო პასუხი: ავტორს უნდა ახსნას, თუ რამ გამოიწვია მოკლე დროში რომის გაძლიერება და დიდი ტერიტორიების დაპყრობა.
- რომელ სახელმწიფო წყობილებას თვლის პოლიბიოსი სრულყოფილად?
სავარაუდო პასუხი: სრულყოფილად შეიძლება ჩაითვალოს ის სახელმწიფო წყობილება, რომელშიც ყველა ფორმის მმართველობაა გაერთიანებული და რომლებიც აწონასწორებენ ერთმანეთს.
- რა ტიპის მმართველობებს ასახელებს ავტორი?
სავარაუდო პასუხი: არისტოკრატიულს, მონარქიულს და დემოკრატიულს.
- დაასახელეთ რომის მმართველობითი ორგანოები, რომლებიც, ავტორის აზრით, არისტოკრატიულ, მონარქიულ და დემოკრატიულ მმართველობის ტიპს შეესატყვისება.
სავარაუდო პასუხი: მონარქიული – კონსულების ხელისუფლება; არისტოკრატიული სენატი; დემოკრატიული – სახალხო მმართველობა (სახალხო კრება).
- ტექსტის მიხედვით, თქვენი სიტყვებით ცხრილში ჩამოწერეთ წყაროში დასახელებული რომის რესპუბლიკის სახელმწიფო ორგანოების უფლებები/მოვალეობები და დააჯგუფეთ ისინი თემატურად (მაგ., საგარეო, სამხედრო, საკანონმდებლო, სასამართლო, მიმდინარე საქმეები და სხვა). სავარაუდო პასუხი იხილეთ ცხრილში:
რომის რესპუბლიკის მმართველობის შტოების ფუნქციები პოლიბიოსის მიხედვით
| კონსული | სენატი | სახალხო კრება |
| · კონსულთა ფუნქციაში შედის საგარეო ურთიერთობები: კონსულები წარადგენენ ელჩებს სენატში.
· კონსულთა ფუნქციაა მიმდინარე სახელმწიფო საქმეების განიხილვა: 1)კონსულებს შეაქვთ განსახილველი საკითხები სენატში; 2) კონსულები იწვევენ სახალხო კრებას; 3)კონსულები მონაწილეობენ ხალხის მიერ წარმოებულ ყველა საკითხის განხილვაში; 4) კონსულები აცნობენ ხალხს სენატის გადაწყვეტილებებს. კონსულებს გააჩნიათ საკანონმდებლო ფუნქცია: 1) კონსულები ხელმძღვანელობენ დეკრეტების გამოცემას; 2) კონსულები ახდენენ სახალხო კრების უმრავლესობის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების რატიფიკაციას. · კონსულებს გააჩნიათ სამხედრო ფუნქცია: 1) კონსულები ხელმძღვანელობენ სამხედრო მომზადებას; 2) კონსულები ხელმძღვანელობენ სამხედრო მოქმედებებს; 3) კონსულები განსაზღვრავენ მოკავშირეებისთვის სამხედრო დავალებების შესრულებას; 4) კონსულები ნიშნავენ სამხედრო ტრიბუნალებს; 5) კონსულები ადგენენ ლეგიონებს; 6) კონსულები ადგენენ სამხედრო გაწვევას; 7) კონსულები აწესებენ სასჯელს ბრძოლის ველზე; 8) კონსულები განკარგავენ სამხედრო თანხებს სახელმწიფო ხაზინიდან. |
· სენატის ფუნქციაში შედის ფინანსების განკარგვა და კონტროლი: 1) სენატი აკონტროლებს ხაზინაში მიმდინარე ყველა შემოსავალ-გასავალს; 2) სენატი აფინანსებს ყველა სახელმწიფო მშენებლობას;
· სენატს აკისრია სასამართლო ფუნქცია: 1) სენატის ფუნქციაში შედის იტალიის ტერიტორიაზე ჩადენილი მძიმე დანაშაულებების გამოძიება. 2) სენატს ევალება კერძო პირებსა და ქალაქებს შორის სასამართლო დავების წარმართვა · სენატს ევალება საგარეო ურთიერთობების წარმართვა: 1) ელჩების გაგზავნა უცხოეთში; 2) უცხო ქვეყნების ელჩების მიღება; 3) ზავის პირობების შემუშავება; 4) ომის დენონსაცია. · სენატს აკისრია საკანონმდებლო ფუნქცია: 1) სენატი იღებს სხვადასხვა სახის კანონებს.
|
· სახალხო კრებას აქვს სასამართლო ფუნქცია: 1) ხალხი არის წახალისებისა და დასჯის გამანაწილებელი: 2) სახალხო კრება აჯარიმებს მოქალაქეებს. 3) სახალხო კრებას გააჩნია სიკვდილით სჯის მოქალაქეებს;
· სახალხო კრებას აქვს საკანონმდებლო ფუნქცია: 1) სახალხო კრება იღებს გარკვეულ კანონებს. 2) სახალხო კრება ახდენს ომის დამთავრებისა და საზავო ხელშეკრულების გაუქმებას ან რატიფიცირებას · სახალხო კრების ფუნქციაა მიმდინარე სახელმწიფო საქმეების განიხილვა: 1) სახალხო კრება ნიშნავს სახელმწიფო მოხელეების გარკვეული ნაწილს.
|
- ცხრილზე და ტექსტზე დაკვირვებით, მოკლედ ახსენით, თუ რატომ თვლის ავტორი, რომ რომის რესპუბლიკის სახელმწიფო ორგანოები აწონასწორებენ ერთმანეთს. მოიტანეთ მაგალითები.
სავარაუდო პასუხი: როგორც ცხრილშია მოცემული, სამივე სახელმწიფო ორგანოს მრავალი ფუნქცია გადაჯაჭვულია ერთმანეთთან, რაც ურთიერთკონტროლის საშუალებას იძლევა და რაც საშუალებას არ აძლევს რომელიმე შტოს მოახდინოს ხელისუფლების უზურპაცია. მაგალითად, საკანონმდებლო საქმიანობა შედის სამივე შტოს ფუნქციებში; საგარეო საქმეებს განსაზღვრავენ როგორც კონსულები, ასევე სენატი და სხვა.
ტექსტის მიხედვით, კონსულთა საქმიანობას აკონტროლებს როგორც სენატი, ასევე ხალხი, ხოლო სენატისას – ხალხი. (შესაძლებელია პასუხის უფრო ვრცელი იყოს).
- რატომ შეიძლება ჩაითვალოს, რომ რომის რესპუბლიკა დემოკრატიული სახელმწიფო იყო?
სავარაუდო პასუხი: პოლიბიოსის მიხედვით, რომის რესპუბლიკაში მოქმედებდა ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი, რაც თანამედროვე დემოკრატიის ერთ-ერთი მთავარი ქვაკუთხედია, ამიტომ შეიძლება ითქვას, რომ ძველი რომის რესპუბლიკა დემოკრატიული სახელმწიფო იყო.
