პირველი გამოცდა მერვე კლასში ჩავაბარე. საგნის გამოცდაზე ვსაუბრობ, თორემ ცხოვრებისეული გამოცდა პირველი რა იყო, აღარც მახსოვს. გამოცდა გეოგრაფიაში მქონდა. მას შემდეგ ვაბარებ და ვაბარებ. მეგონა დასრულდა-მეთქი, მაგრამ აგერ სამიოდე კვირის წინ ისევ გამოცდაზე გავედი, ამჯერად თურქული ენის პირველი დონის პირველ ნაწილში. მოკლედ, დამწყების გამოცდა გახლდათ. დაწერა დამავიწყდა, რომ გეოგრაფიის იმ პირველ გამოცდაზე ძალიან ვღელავდი. შემდეგ, რაც დრო გადიოდა და გამოცდების ჩაბარების გამოცდილება მემატებოდა, ღელვაც უფრო ნელდებოდა და ამ ბოლო თურქულის გამოცდაზე აღმოვაჩინე, რომ საერთოდ არანაირი ემოცია აღარ მქონდა. უბრალოდ, გამოცდას ვაბარებდი ენაში, რომელშიც ჯერ დამწყები ვარ და რომლის კარგად სწავლასაც ვაპირებ.
გამომცდელი თურქი იყო, რომელიც ირწმუნებოდა, სიტყვა არ ვიცი ქართულადო. შეიძლება სულ პირიქითაც იყო საქმე და მშვენივრადაც ბაასობდა ან ესმოდა მაინც, მაგრამ ამაში არ ტყდებოდა. ჯერ ვწერეთ, მერე წავიკითხეთ, რაღაცასაც მოვუსმინეთ და ბოლოს ჯერი საუბარზე მიდგა. ჩემ მიერ ამოღებულ ბილეთში ორი სასაუბრო თემა იყო. ჯერ სახლსა და ოჯახზე ვისაუბრეთ. დავიწყე იმით, რომ „მზესუმზირა“ ოჯახი მაქვს, ანუ ძალიან პატარა. გამოთქმა „მზესუმზირის ოჯახი“ სწორედ პატარა ოჯახზე მიანიშნებს. სხვათა შორის, ჩემი ერთი თურქი მეგობარი სოციალურ ქსელში თავისი ოჯახის სურათებს სათაურად აწერს ხოლმე – „ჩემი მზესუმზირა ოჯახიო“. მე კიდევ მეგონა, რომ მის ოჯახში ყველას მზესუმზირის ყვავილი უყვარდა და ერთმანეთს ხუმრობით მზესუმზირებს ეძახდნენ. არა ბატონო, თურმე პატარა ოჯახიო ამბობდა.
შემდეგი სასაუბრო თემა ფერებზე იყო. რომელი ფერები იცით? – იყო შეკითხვა. რატომღაც სახუმარო განწყობაზე დავდექი და ვიფიქრე კონსტანტინე გამსახურდიასეული ფერები ხომ არ ჩამოვთვალო-მეთქი. ხვლიკისფერი, თაფლისფერი, ისრიმისფერი, ცერცვისფერი, ქორისფერი, ფეტვისფერი…
არა, მაშინვე გადავიფიქრე, ჩემი თურქულის მარაგით ამ ფერებს ვერ გამოვთქვამდი. ამიტომ ჩვეულებრივი ფერების გახსენება დავიწყე: ყვითელი, წითელი, მწვანე, იისფერი… თურქმა გამომცდელმა შემაწყვეტინა: ახლა მითხარით, ეს ფერები რა ასოციაციას გიჩენენო. ყვითელი – მზე; წითელი – გული; მწვანე – ფოთოლი; იისფერი… – იოდი…
დიახ, ფრანგი წარმოშობის ქიმიკოსი ბერნარ კურტუა წერდა ნივთიერებაზე, რომელიც გაცხელებისას ულამაზეს იისფერ ორთქლად გარდაიქმნებოდა. ეს ნივთიერება იოდი იყო.
ბუნებაში იოდის დამოუკიდებლად ნახვა რთულია. იოდი ჰალოგენია (ბერძნული „ჰალოს“ – მარილი და „გენოს“ – დაბადება). ანუ მარილმბადი. ყველა ჰალოგენი აქტიური მჟანგავია. ამიტომ ჰალოგენები ბუნებაში მხოლოდ ნაერთების სახით გვხვდებიან. ფთორი, ქრომი, ბრომი, იოდი ყველა ჰალოგენია. წესით ასტატზეც უნდა ვთქვათ რამე, მაგრამ ასტატი რადიოაქტიურია, ამიტომ ამჯერად თავს შევიკავებ. იოდი ჩვენს პლანეტაზე დიდი რაოდენობით არ არის. დედამიწის ქერქში მისი შემცველობა მხოლოდ 0, 00004%-ია. ზღვის წყალში დაახლოებით ასჯერ მეტია. ზღვის მიკროორგანიზმებს, წყალმცენარეებს იოდის დაგროვება შეუძლიათ.
ის მხოლოდ მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში აღმოაჩინეს. საფრანგეთი დაუსრულებელ ომებში იყო ჩართული. ამიტომ მუდმივად დენთი სჭირდებოდათ. ეს კიდევ ნახშირისგან, გოგირდისგან და სელიტრისგან მზადდებოდა. იმ პერიოდში ძირითადად ინდოეთის, კალიუმის გვარჯილას იყენებდნენ. ამავე დროს ჩილეში ნატრიუმის სელიტრის დიდი მარაგი აღმოაჩინეს. ჩილეს გვარჯილა ჰიგროსკოპულია, ამიტომ მასზე დამზადებული დენთი მაინცდამაინც არ ვარგოდა. ჩილეს გვარჯილის დამუშავება ზღვის წყალმცენარეების ექსტრაქტით დაიწყეს. ეს უკანასკნელი ბევრ კალიუმს შეიცავს. ამ საქმით მრავალი დაკავდა, მათ შორის ბერნარ კურტუაც. ერთ დღესაც შეამჩნია, რომ სპილენძის ქვაბი, სადაც ზღვის წყალმცენარეების ნახარშს აორთქლებდა, მალე იფარებოდა ჟანგით. რაღაც ნივთიერება ფაქტობრივად ჭამდა სპილენძს. კურტუა წერდა უცნაურ ნივთიერებაზე, რომელსაც წყალმცენარეების ნახარში შეიცავდა. თუ ამ ნახარშს გოგირდმჟავას დაასხამთ და რეტორტაში გააცხელებთ, ეს ნივთიერება ლამაზი იასამნისფერი ორთქლის სახით გამოიყოფაო. ნივთიერებას იოდი უწოდეს, ბერძნულიდან „იოდეს“, რაც იასამნისფერს ნიშნავს. კურტუა იმაზეც წერდა, რომ მყარი იოდი გაცხელებისას კი არ ლღვებოდა, მაშინვე ორთქლად გარდაიქმნებოდა.
იოდს მანქანების გამუქებული მინების შექმნაშიც იყენებენ. იოდი ჰალოგენებიდან ერთადერთია, რომელიც ჩვეულებრივ პირობებში მყარ მდგომარეობაშია. მისი კრისტალები ერთი შეხედვით, გრაფიტსაც წააგავს. გრაფიტის მსგავსად, ელექტრულ დენსაც ატარებს. წყალში ცუდად იხსნება, სპირტში უკეთესად. მისი ხსნარები სხვადასხვა ფერისაა. წყალში მოყავისფერო-ყვითელია, სპირტში მუქ მოწითალოში გადადის. ნავთში ან ბენზინში თუ გავხსნით, მაშინ იისფერს მიიღებს. იოდის მარილების მეშვეობით კი შეფერილ მინებს ამზადებენ. მას სპეციალური პოლაროიდული მინის დასამზადებლადაც იყენებენ. პლასტმასში ან მინაში შეყავთ იოდის მარილების კრისტალები. ასეთ მინაში შუქი ყველა მიმართულებით ვერ აღწევს. წარმოიქმნება პოლაროიდის, ე.წ. ფილტრი, რომელიც შემხვედრ სინათლეს პირდაპირ არ ატარებს. ასეთ მინებს იყენებენ ავტომანქანებში, ასევე მოცულობითი სურათის მისაღებად. მაგალითად, 3D სათვალეების მინები პოლაროიდის ფილტრია.
იოდს ჰალოგენის ნათურებშიც შეხვდებით.
როგორაა მოწყობილი ჩვეულებრივი ნათურა? ის კოლბის მსგავსია. შიგნით ორი ელექტროდია, მათ შორის სპირალია გაჭიმული. ეს სპირალი ვოლფრამისგან მზადდება. ძალიან ძნელად ლღობადია. ასეთ ნათურაში ენერგიის მხოლოდ 2% გარდაიქმნება სინათლედ. პროცენტული მაჩვენებელი რომ გავზარდოთ, სპირალის შიგნით ტემპერატურას უნდა მოვუმატოთ. თუმცა, რაც მაღალი იქნება ტემპერატურა, მით უფრო ინტენსიურად აორთქლდება სპირალის ზედაპირიდან ვოლფრამი. ნათურა გადაიწვება. ამერიკელმა ქიმიკოსმა ირვინ ლენგმიურმა წინა საუკუნეში გამოსავალი იპოვა. მან ნათურას ჰალოგენების ორთქლი დაამატა. კერძოდ, იოდის. იოდი რეაქციაში შედიოდა ვოლფრამის აორთქლებულ ატომებთან, მიიღებოდა ვოლფრამის იოდიდი, რომელიც გახურებული სპირალის ახლოს იშლებოდა და მეტალი კვლავ სპირალის ზედაპირზე ილექებოდა. ასეთ ნათურებს ჰალოგენის ნათურებს უწოდებენ და მათ დასამზადებლად კვარცის მინას იყენებენ, მაღალ ტემპერატურას რომ გაუძლოს. თვითონ ნათურებს ნახავთ სხვადასხვა ტექნიკის მოწყობილობაში.
რა საერთო აქვს იოდს ცხიმებთან?
ცხიმების უჯერობა დამოკიდებულია მათ შემადგენლობაში უჯერი ცხიმოვანი მჟავების არსებობაზე. უჯერი ნაერთები ყოველი ორმაგი ბმის ადგილას ადვილად იერთებენ ჰალოგენის ორ-ორ ატომს. ჩვეულებრივ უჯერობის ხარისხს საზღვრავენ იოდის რიცხვით. იოდის რიცხვი განისაზღვრება იოდის გრამების რაოდენობით, რომელსაც 100გ. ცხიმი მიიერთებს.
ზეთების (ცხიმების) ყველაზე მნიშვნელოვან მაჩვენებელს სწორედ იოდის რიცხვი წარმოადგენს. მისი მეშვეობით შესაძლებელია მსჯელობა ცხიმის უჯერობის ხარისხზე, მისი გამძაღებისა და სხვა გარდაქმნების უნარზე, რაც მიმდინარეობს საკვები და ტექნიკური ზეთების შენახვისას ან გადამუშავებისას.
ორმაგ ბმებთან, იოდის გარდა, სხვა ჰალოგენებიც ურთიერთქმედებენ, მაგრამ ისინი არა მხოლოდ ორმაგ ბმებს უკავშირდებიან, არამედ მათ შეუძლიათ წყალბადის ატომების ჩანაცვლება რადიკალებშიც. იოდი კი გარკვეულ პირობებში უპირატესად ორმაგ ბმებთან ურთიერთქმედებს.
იოდის რიცხვის განსაზღვრა შემდეგნაირად შეიძლება.
250მლ. მოცულობის მშრალ, კონუსურ, მილესილსაცობიან კოლბაში ათავსებენ საკვლევ ზეთს. კოლბაში ზეთის გასახსნელად ამატებენ 25მლ სპირტს. თუ ზეთი ცუდად იხსნება, კოლბას ათბობენ წყლის აბაზანაზე. მეორე კოლბაში საკონტროლო ცდას ატარებენ და მასში ასხამენ მხოლოდ 25მლ სპირტს. ორივე კოლბაში ცალ-ცალკე ამატებენ 12,5მლ. იოდის 0,2N სპირტხსნარს, მოურევენ და 100მლ. გამოხდილ წყალს დაამატებენ. შეანჯღრევენ და 5 წუთის შემდეგ კოლბების შემცველობას ტიტრავენ თიოსულფატის 0,1N ხსნარით. გავტიტრავთ ჯერ მკრთალი ყვითელი ფერის წარმოქმნამდე. შემდეგ დავამატებთ 1 მლ სახამებლის ხსნარს და გავტიტრავთ ლურჯი შეფერილობის გაქრობამდე.
იოდის რიცხვის გამოსათვლელად კონტროლის ნიმუშის გატიტვრაზე დახარჯული ნატრიუმის თიოსულფატის რაოდენობას გავამრავლებთ საცდელი ნიმუშის გატიტვრაზე დახარჯული ნატრიუმის თიოსულფატის რაოდენობაზე. გავამრავლებთ 0,0127-ზე (თიოსულფატის ტიტრი იოდის მიხედვით) და 100-ზე. ნამრავლს გავყოფთ აღებული ზეთის რაოდენობაზე.
წერილის დასაწყისში გამოცდებზე ვწერდი. გარშემო სულ გამოცდებია. სტუდენტებს უკვე ჰქონდათ… მოსწავლეებსაც… მათგან ზოგიერთს საშემოდგომო ექნებათ. შემოდგომამდე კი აბიტურიენტების ჯერია…
ჰო, მეც შემდეგ დონეზე გადასასვლელი კიდევ ერთი გამოცდა მექნება თურქულში.
ბავშვობაში სკოლაში სახელდახელოდ გამოგონილი სასაცილო ლექსით ხუმრობდნენ ხოლმე:
გამოცდები, გამოცდები,
გამოცდების გამო ვცდები,
რა კარგია გამოცდები,
გამოცდებს, რომ გამოცდები.
