გარდატეხის ასაკისთვის დამახასიათებელი სირთულეები/სარისკო ქცევა

მოზარდობა არის პერიოდი ბავშვობასა და მოწიფულობას შორის. მისი ხანგრძლივობა თანამედროვე ეპოქაში სულ უფრო და უფრო იზრდება, ვინაიდან მოწიფულობის მიღწევამდე ძალიან ბევრი ცოდნა და უნარ-ჩვევებია დასაუფლებელი. აღნიშნულ პერიოდში მოზარდის ორგანიზმში კარდინალური ცვლილებები მიმდინარეობს. იწყება ფიზიკური განვითარების ახალი ეტაპი, დგება სქესობრივი მომწიფების პერიოდი, მოზარდის აზროვნება გადადის ახალი ფორმალური ოპერაციების სტადიაზე. მისი ძირითადი ნიშანი აბსტრაქტული აზროვნების ჩამოყალიბებაა. მოზარდებს უკვე შეუძლიათ ჰიპოთეზების ფორმულირება, გადამოწმება და შეფასება. აზროვნების პროცესში ისინი უკვე ეყრდნობიან არა მხოლოდ თვალსაჩინო ნიშნებს ან ნაცნობ ფაქტებს, არამედ განყენებული იდეებითაც მანიპულირებენ.

ამ პერიოდში იწყება თვითშემეცნების რთული პროცესი, პასუხის ძიება კითხვებზე: „ვინ ვარ?” ,,როგორი ვარ?”; გამუდმებული დაკვირვება საკუთარ თავზე და იდეალთან შედარება. პარალელურად მოზარდები სხვათა შეცნობას, სხვების აზრის წვდომას ცდილობენ. მოზარდის წინაშე რთული ამოცანა დგება: შეკრიბოს და გააერთიანოს ინფორმაცია საკუთარი თავის შესახებ (როგორი შვილი, და ან ძმა, მოსწავლე თუ სპორტსმენია) და მოახდინოს ამ მრავალრიცხოვანი ,,მეს” ხატების ინტეგრაცია პიროვნულ იდენტობაში. თუ მოზარდი წარმატებით გადაწყვეტს თავის ფსიქო-სოციალურ იდენტიფიკაციას, ის გააცნობიერებს იმას, თუ ,,ვინ” არის და რა უნდა.

ამ პერიოდში იცვლება მოზარდის ურთიერთობების სტილი მშობლებთან და თანატოლებთან. მოზარდები უფროსებისგან ითხოვენ თანასწორუფლებიან ურთიერთობებზე გადასვლას. მართლაც, თუ უფროსები არ უპირისპირდებიან მოზარდის დამოუკიდებლობის მოთხოვნილებას, აძლევენ საკუთარი აზრის გამოთქმის უფლებას, მხარს უჭერენ, ეხმარებიან და ანუგეშებენ რთულ სიტუაციებში, მოზარდი მეტად თავდაჯერებული და უკეთ მომზადებული ხდება მომავალი ცხოვრებისათვის.

მაშასადამე გარდატეხის ასაკისთვის დამახასიათებელ ნიშნებს წარმოადგენს ახალი ღირებულებების, ქცევების ჩამოყალიბებისკენ მიმართული ექსპერიმენტები, აგრეთვე, მშობლების კონტროლიდან თავის დაღწევის მცდელობა. ამ ყოველივეს რასაკვირველია დადებითი შედეგი აქვს და მოზარდის ზრდასრულად ფორმირებას ემსახურება. მაგრამ არსებობს მოზარდა მხრიდან რისკის შემცველი ქცევების განხორციელების საშიშროება: ეს შეიძლება იყოს ალკოჰოლის  მიღება, სახლიდან გაქცევა, დაუცველი სექსუალური კონტაქტები,  სუიციდი, აზარტული თამაშებით გატაცება.

უნდა აღინიშნოს, რომ ამგვარ ქცევებს მოზარდა მცირე ნაწილი მიმართავს. ის სულაც არ არის ყველა მოზარდისთვის  დამახასიათებელი.

რისკიან ქცევას მოზარდები სხვადასხვა მიზეზის გამო  მიმართავენ:

ზოგი ვერ აცნობიერებს რისკიანი ქცევის შედეგებს, ზოგი ამგვარ ქცევას საფრთხესთან დაკავშირებული ინფორმაციის ნაკლებობის გამო მიმართავს, ზოგიც უფროსების რჩევებს უგულვებელყოფს.  ამ ყველაფრის მიზეზი შეიძლება ,,პერსონალური მითიც[1]“ გახლდეთ.

რისკიანი ქცევის განხორციელების მიზეზი შეიძლება 5 ფაქტორად წარმოვადგინოთ. ესენია: ბიოლოგია/გენეტიკა, სოციალური გარემო/თემი, უშუალო გარემოცვა, პიროვნული თავისებურებები და თავად მოზარდის ქცევა. აღნიშნული ფაქტორები ურთიერთქმედებენ ერთმანეთთან და განაპირობებენ კიდეც ცხოვრების რისკიან წესს. უნდა აღინიშნოს, რომ ამგვარ ქცევის ალბათობას ზრდის როგორც მემკვიდრეობა, ისე მოზარდის  უშუალო გარემოცვა.

მაგ. თუ მოზარდის გარშემო უფროსები ჭარბად მოიხმარენ ალკოჰოლს, ამგვარი ქცევის განხორციელების ალბათობა მოზარდთანაც არსებობს. მას აქვს დევიანტური ქცევის მოდელი – რის გამოც ამგვარი ქცევის მიბაძვის ალბათობა მისგან უფრო მეტია, ვიდრე იმ მოზარდებისგან, რომელიც მსგავსი გარემო ნაკლებად აქვთ.

როგორ შეუძლიათ მშობლებს ამგვარი ქცევის შეჩერება? ბევრი მშობელი თანამშრომლობს პედაგოგებთან, იღებენ ზომებს, რომ შეაჩერონ ბავშვების ინტერესი სარისკო ქცევებისადმი. ქმნიან ოჯახში უსაფრთხო კეთილგანწყობილ გარემოს, რთავენ ბავშვებს ინტერესების მიხედვით წრეებსა და კლუბებში. ასეთ შემთხვევაში მოზარდს უჩნდება საკუთარი კომპეტენტურობისა და  თვითპატივისცემის გრძნობა, თავს მიიჩნევს ოჯახისა თუ გარკვეული ჯგუფის  წევრად, ამიტომაც  იშვიათად მიმართავს რისკიან ქცევებს.

მოზარდები ალკოჰოლის მიღებასა და სიგარეტის მოწევას ,,მოზრილობის/მოწიფულობის“ გამოვლინებად მიიჩნევენ. მოზარდების მიერ ალკოჰოლისა თუ სიგარეტის მოხმარებას ეწინააღმდეგება კანონმდებლობა, რომელიც კრძალავს არასრულწლოვანთათვის – სიგარეტის, ალკოჰოლის მიყიდვას. აგრეთვე – სკოლებში ბუნებისმეტყველების, ბიოლოგიის, სამოქალაქო განათლების, სპორტის სტანდარტში გათვალისწინებულია მიმართულება – ცხოვრების ჯანსაღი წესი, რომელიც ეხება ასაკის შესაბამისად ჯანსაღი კვების, დღის რეჟიმის სწორად დაგეგმვის, ფიზიკური აქტიურობის, ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მავნე ზეგავლენას. X-XII კლასში კი შეტანილია იმგვარი საკითხები, როგორიც არის სქესობრივი გზით გადამდები ინფექციებისა და შიდსის პრევენცია.

დელიქვენტობა

რისკის შემცველი ქცევა ზოგჯერ კანონდამრღვევი ქმედებაც არის. ზოგი მეცნიერის მოსაზრებით, კანონის დამრღვევ ქცევებს უფრო ხშირად მიმართავენ  მოზარდები დაბალი სოციო-ეკონომიკური სტატუსით, ემიგრანტები, რომლებიც სათანადოდ არ არიან ინტეგრირებული ახალ სოციალურ სივრცეში. ხშირად სამართალდამრღვევ ქცევას სჩადიან მოზარდები არასრული ოჯახებიდან, როდესაც მოზარდი მხოლოდ მარტოხელა დედასთან ცხოვრობს, და საერთოდ არა აქვს ურთიერთობა მამასთან, ბაბუასთან (მიუხედავად ეკონომიკური სტატუსისა). მეცნიერები ამ ფაქტორს მამაკაცური ქცევის მოდელის არარსებობით ხსნიან. მსგავს გარემოებას ვხვდებით მაშინაც, თუ ბიჭუნა მამინაცვალთან ერთად იზრდება და მასთან დაძაბული ურთიერთობები აქვს. ამგვარი მოსაზრებები მიეკუთვნება დელიქვენტური ქცევის სოციოლოგიური ფაქტორებით ახსნას. მაგრამ მკვლევარები, რომლებიც ფსიქოლოგიურ ფაქტორებზე აკეთებენ აქცენტს, მიიჩნევენ, რომ ამგვარი ქცევისკენ მიდრეკილნი არიან მოზარდები, რომელთაც აქვთ სოციალიზაციის პრობლემა, უჭირთ ემოციების მართვა, თვითრეგულაცია. (Vitaro, Tremblay, Kerr, Pagani & Bukowski, 1997). თუმცა ამგვარი დაყოფა მაინც ხელოვნურია. შესაძლებელია, რომ სოციალურმა ფაქტორებმა გაამწვავოს ფსიქოლოგიური ფაქტორები და პირიქით. დელიქვენტური ქცევა შეიძლება აკმაყოფილებდეს მოზარდის თვითპატივისცემის ან უფროსებისგან დამოუკიდებლობის მოთხოვნილებას. მოზარდებზე გავლენა შეიძლება მოახდინოს ფილმებმა, საიდანაც მოზარდი დაისწავლის ამგვარ ქცევას.

სტრესი, დეპრესია, და მათთან გამკლავება გარდატეხის ასაკში.

მიიჩნევა, რომ დეპრესია, სახლიდან გაქცევა დამახასიათებელია ზოგიერთი მოზარდისათვის. მოზარდს საფრთხეს შეიძლება უქმნიდეს ზომიერიდან მძიმე დეპრესია. ცხრილში გთავაზობთ 13-დან 19-წლამდე მოზარდების პროცენტულ განაწილებას, რომელთაც აღნიშნული პრობლემები აქვს. წყარო (Brown, Mackay, ickstock, Connely, Johnston, &Bl1993).

ცხრილი 2. მოზარდთა რაოდენობა, რომელნიც განიცდიან დეპრესიას ასაკისა და სქესის მიხედვით:

მიიჩნევა, რომ დეპრესია მეტად გვხვდება გოგონებში, ვიდრე ვაჟებში. დეპრესიის გამოვლენის სიმპტომები შეიძლება სქესის შესაბამისად განსხვავებული იყოს. ვაჟები მეტად ავლენენ ასოციალურ ქცევას, როგორებიც არის დელიქვენტობა ან ავლენენ ინტერესს ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მიმართ, შესაძლოა თვითდამაზიანებელ ქცევასაც მიმართონ. გოგონები კი საკუთარ განცდებს შიგნით მიმართავენ და მეტად გულჩათხრობილნი ხდებიან. შესაძლოა გამოვლენა მოხდეს კვებითი დარღვევების სახითაც (Ostrov, Offer & Howard, 1989).

მოზარდებში დეპრესია შეიძლება გამოწვეული იყოს ბიოლოგიური, ფსიქოლოგიური და სოციალური ფაქტორების გავლენით. ის ვლინდება მაშინ, როდესაც სამივე ფაქტორით გამოწვეული პრობლემები  ერთმანეთს დროში ემთხვევა.

მიზეზი შეიძლება იყოს არაადეკვატურად დაბალი თვითშეფასება. აგრეთვე, მას ადგილი აქვს ხოლმე საშუალო საფეხურზე გადასვლის ამ მისი დასრულებისას, როდესაც მოზარდების ცხოვრებაში ახალი ეტაპი იწყება. (Bower, 1991b; Orenstein, 1994). აგრეთვე, მკვლევრები მიიჩნევენ, რომ გოგონები მეტად მოწყვლადნი არიან მასობრივი საინფორმაციო საშუალებების მიმართ, რომლებიც იდეალური სხეულის აგებულებისა თუ სიგამხდრის  პროპაგანდას ახდენენ. მაშასადამე, გოგონებთან დეპრესიის მიზეზი შეიძლება გახდეს სხეულის ნეგატიური ხატი, აგრეთვე მდგომარეობა შეიძლება გაართულოს თანატოლებთან ცუდმა ურთიერთობებმა, რისი მიზეზიც შეიძლება სოციალური უმწიფრობა იყოს, რაც იწვევს პრობლემებს უფროსებთან, თანატოლებთან, თუ საწინააღმდეგო სქესთან ურთიერთობებში.  ვაჟებში კი გამომწვევ მიზეზად ცუდი აკადემიური მოსწრება სახელდება (თუმცა, ვაჟები შესაძლოა სწავლისადმი და სასკოლო ცხოვრებისადმი ინდიფერენტულ დამოკიდებულებას ავლენდნენ). საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ სწავლაში არსებულ პრობლემებს გოგონები უფრო მეტად საკუთარ თავს მიაწერენ, ვაჟები კი მასწავლებელს.

მაშ ასე, დეპრესიის გამომწვევი რისკ ფაქტორებია:

1. სხეულის ნეგატიური ხატი, რომელიც შეიძლება იწვევდეს კვების დარღვევებს ან დეპრესიას;
2. გადამეტებული რეფლექსია საკუთარი თავის/მომავლის შესახებ, ოღონდ უფრო ნეგატიური ელფერით;
3. ოჯახური დისფუნქცია ან მშობელთა ჯანმრთელობის პრობლემები, რაც მოზარდებში ძლიერ სტრესს იწვევს;
4. კონფლიქტები ოჯახში, მშობელთა განქორწინება (დაპირისპირების გაგრძელება ოჯახის წევრებს შორის) ან მატერიალური პრობლემები, მათთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობის მინიჭება;
5. თანატოლთა წრიდან გარიყვა, დაბალი პოპულარობა – აღნიშნული ფაქტორით გამოწვეული დეპრესია შეიძლება გამოვლინდეს ზრდასრულ ასაკშიც;
6. ცუდი აკადემიური მოსწრება.

დეპრესიისგან  დამცავ ფაქტორებად მოიაზრებენ:

1. კარგ ურთიერთობებს ოჯახსა და თანატოლების წრეში. ამგვარი ურთიერთობები ბავშვს უქმნის სტრესისგან დამცავ იმუნიტეტს;
2. წრეებსა და კლუბებში ჩართულობა – მოსწავლეს უჩენს თვითპატივისცემის გრძნობას;
3. სხვაზე პასუხიმგებლობის აღება – ზრუნვა და-ძმაზე, ცხოველებზე, სოციალურ პროექტებში ჩართულობა – ბავშვებს ეხმარება საკუთარი თავის როგორც ღირებულის აღქმაში და პრობლემების გამკლავებაში.

აქედან გამომდინარე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ბავშვის მიმართ ყურადღებიანი დამოკიდებულება, მისი უპირობო მიღება, მოსწავლის შესაძლებლობების რეალური შეფასება და შესაბამისი უკუკავშირი, ინტერესების კვლევა და მის შესაბამისად ჩართვა წრეებსა და კლუბებში, სხვებზე/გარემოზე ზრუნვის უნარების განვითარება, პროფესიულ არჩევანთან დაკავშირებით ინფორმაციის მიწოდება მნიშვნელოვანი მექანიზმებია მოზარდთა სრულფასოვანი განვითარებისათვის.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. გოგიჩაიშვილი, თ. (2001). მოსწავლის ასაკობრივი ფსიქოლოგია. თბილისი.
2. Goldstein, A.P. (1991). Deliquent Gangs: A Psychological Perspective. Champaign, IL: Research Press.
3. Краиг, Г. Бокум, Д.(2004).  ПсихологияРазвития 9-оеиздание.
4. Раис, Ф. (2000).Психология подросткового и юношеского возраста.Питер.

[1]მოზარდის რწმენა იმისა, რომ განსაკუთრებული და ხელშეუხებელია, არ ექვემდებარება ცოცხალი სამყაროს კანონზომიერებებს.