თანამედროვეობის დილემა, თუ მანკიერი სისტემა, რომელსაც სხვადასხვა თეორიით ამართლებენ?
“მონა ქალს, სახელად მონოს, პატრონი ყოველდღე სცემდა. ერთ დღესაც, ქალმა გადაწყვიტა თავი დაეღწია ამ ჯოჯოხეთისთვის და გაქცეულიყო. თუმცა, მონოს არაფერი გამოუვიდა და გაქცევის მცდელობისას იგი დაიჭირეს. მფლობელმა, გაცოფებულმა მონოს თავხედობით, მონა ქალი გაამათრახა, აწამა, კიბეზე მიჯჭავული დატოვა და ფაქტობრივად ნელი სიკვდილისათვის გაწირა. მონომ რაღაცნაირად შეძლო დანის მოპოვება და თავი მოიკლა – ეს ისტორია ჰოლივუდურ კონოსცენარს ჰგავს ,აშშ-ში XIX საუკუნის მონათმფლობელობის ისტორიაზე, თუმცა უფრო ადრე, 1765 წელს მომხდარი ნამდვილი ამბავია და იგი ჰოლანდიის ყოფილ კოლონიაში, ქ. ბატავიაში მოხდა (დღევანდელი ქ. ჯაკარტა, ინდონეზია). ისტორიის ორიგინალი შენახულია სასამართლოს არქივებში, რომელიც ადრე ჰოლანდიის აღმოსავლეთ ინდოეთის კომპანიას – Veerenigde Oost-Indische Compagnie (VOC)-ს .ეკუთვნოდა”.
ლინავატი სიდარტო (“ჯაკარტა პოსტი” – The Jakarta Post-ი),
2015 წლის 15 ოქტომბერი
2024 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატები ეკონომიკის დარგში, პროფესორები დარენ აჯემოღლუ, საიმონ ჯონსონი (ორივე მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიური ინსტიტუტიდან, აშშ) და ჯეიმს ა. რობინსონი (ჩიკაგოს უნივერსიტეტი), გვამცნობენ რომ მათ შეძლეს თავისი კვლევით, ეჩვენებინათ რომ არსებობს პირდაპირი დამოკიდებულებები (კორელაციები), კეთილდღეობასა და სოციალურ ინსტიტუტებს შორის; მათ ასევე თქვეს რომ შექმნეს სამეცნიერო საშუალებები, იმის ასახსნელად თუ რატომ რჩება განსხვავებები ისტიტუციებს შორის და როგორ შეიძლება ამ ინსტიტუციების შეცვლა. მეცნიერთა მონაცემებით, მსოფლიოს უმდიდრესი ქვეყნების 20%, დღეს 30-ჯერ უფრო მდიდარია, მსოფლიოს უღარიბესი ქვეყნების 20%-თან შედარებით! მეტიც, მათი მტკიცებით, უფსკრული და განსხვავება უმდიდრეს და უღარიბეს ქვეყნებს შორის მზარდია და ნარჩუნდება; მიუხედავად იმისა რომ წარსულში ღარიბი ქვეყნების სიმდიდრე მატულობს, მათ არ შეუძლიათ „დაეწიონ“ ყველაზე მდიდარ სახელმწიფოებს. რატომ? ნობელის პრემისს წლევალდელი ლაურეატები ეკონომიკის დარგში, აკემოღლუ, ჯონსონი და რობინსონი ამტკიცებენ რომ ყველაფრის სათავე საზოგადოებრივ და ეკონომიკურ ინსტიტუციებს შორის განსხვავებებია.
შესაბამისად, მეცნიერების კვლევის მთავარი საგანი, დღევანდელი მდიდარი ქვეყნების (აშშ, კანადა, ევროკავშირის ქვეყნები, ავსტრალია და ახალი ზელანდია) კოლონიალური წარსული გახდა.
ზემოთთქმულთან ერთად, ნობელის პრემიის ახალმა ლაურეატებმა ჩამოაყალიბეს ინოვაციური თეორიული ჩარჩო, რომელიც ცდილობს ახსნას თუ რატომ „გაიჭედნენ“ ზოგიერთი საზოგადოებები, (რომლებსაც უმეტესად „სამთო-მოპოვებითი“ სპეციალიზაცია ჰქონდათ), სიღარიბის ხაფანგში და რატომ არის ძნელი ამ ხაფანგიდან თავის დაღწევა.
საყურადღებოა ის, რომ მეცნიერები გვთავაზობენ რამდენიმე შესაძლებელ გზას, რომელიც კოლონიზაციის შედეგებიდან და იმ პერიოდში ჩამოყალიბებული ინსტიტუტებისგან გათავისუფლებას სთავაზობს ყოფილ კოლონიურ საზოგადოებებს. რეცეპტი ნაცნობია და საყოველთაოდ ცნობილი: კანონის უზენაესობა და დემოკრატიული მმართველობა. მეცნიერების თქმით, გრძელვადიან პერსპექტივაში, ამ ცვლილებებს სიღარიბის შემცირება მოჰყვება შედეგად…
…და მაინც, როგორ შეიძლება თვალი მივადევნოთ წარსულის კოლონიური კვალს და მის შედეგებს, დღეს? ახალი ნობელიანტები თავიანთ ერთ-ერთ ნაშრომში[1] ერთმანეთს ადარებენ ქალაქ ნოგალესს (Nogales) და მის ისტორიულ განვითარებას. ეს ქალაქი იმით არის გამორჩეული რომ იგი შუაზეა გაყოფილი სახელმწიფო საზღვრით და მისი ჩრდილოეთი ნაწილი აშშ-ში მდებარეობს (არიზონის შტატში), ხოლო სამხრეთი ნაწილი – მექსიკის ტერიტორიაზეა განლაგებული (შტატი სონომა, მექსიკა).
ორი ქალაქის ერთი ზღაპარი
2024 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატები, მათი თეორიისა და გამოტანილი დასკვნების დასასაბუთებლად, ერთ საინტერესო მაგალითს გვთავაზობენ, რომელიც აშშ-ში და მექსიკაში მდებარე ერთი შუაზე გატოფილი ქალაქის, ნოგალესის, ისტორიას აღწერს. მკვლევარების სტატიის მიხედვით, ამერიკული ისტორიის უცნაურობით, ქაშშ-ს სამხრეთში და მექსიკის ჩრდილოეთშიმდებარე ქალაქი ნოგალესი, რკინის ბადით ორად არის გაყოფილი. თუ რკინის ბადესთან დადგებით და ჩრდილოეთით გაიხედავთ, დაინახავთ არიზონის შტატში მდებარე ნოგალესს, სადაც მცხოვრებლებს კარგი შემოსავლაი აქვთ, სიცოცხლის ხანგრძლივობაც სასკამო დიდა და ბავშვების უმეტესობაც, სრულ საშუალო განათლებას იღებს, იქაურ „ჰაი-სქულში“ (ჩვენი 12 -წლიანი საშუალო სკოლის ანალოგი, აშშ-ში, ლ.ა.). აშშ-ს ნოგალესის მცხოვრებლების საკუთრების უფლებები დაცულია და ხალხი დარწმუნებულია რომ მათ მიერ საქმეში თუ ქონებაში ინვესტირებული ფული, მოსალოდნელია, რომ ეფექტური იქნება და მათ მოგებას მოუტანს. თავისუფალი არჩევნები ქალაქის მცხოვრებლებს საშუალებას აძლევს გადაირჩიონ ის პოლიტიკოსები, რომელბიც ვერ აკმაყოფილებენ მათ მოთხოვნებს.
თუ რკინის ბადის სამხრეთით გაიხედავთ, დაინახვათ ქალაქ ნოგალესს, რომელიც მექსიკურ შტატს, სონორას ეკუთვნის. მიუხედავად იმისა რომ ეს მექსიკის შედარებით მდიდარ ნაწილს წარმოადგენს, ქალაქის მცხოვრებნი საშუალოდ უფრო ღარიბები არიან, ვიდრე ბადის ჩრდილოეთით მცხოვრებნი. ორჰანიზებული დანაშაული სონორაში, სარისკოს ხდის საქმიანობის.ბიზნეისი დაწყებას ამ ქალაქში. კორუმპირებული პოლიტიკოსების ოფისიდან „გასტუმრება“ აქ ბევრად უფრო ძნელია, მიუხედავად იმისა რომ მექსიკაში, ბოლო 20 წლის განმავლობაში, დემოკრატიული ინსტიტუტები და მმართველობა მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა.
შესაბამისად, ჩნდება კითხვა: რატომ არის რომ ერთი და იგივე ქალაქის ორი ნაწილი, ასე განსხვავდება ერთმანეთისგან? გეოგრაფიულად, ქალაქის ეს ნაწილები (ორივე ნოგალესი) ერთსა და იმავე ადგილას მდებარეობენ და კლიმატი და სხვა ფაქტორები, ზუსტად ერთნაირია. ორივე ქალაის მოსახლეობას მსგავსი წარმოშობა აქვ; ისტორიულად, ჩრდილოეთი ნაწილი მექსიკაში მდებარეობდა და ამიტომაც, იქაურ მცხოვრებლებს საერთო წარმოაშობა აქვთ და საერთო წინაპრები ჰყავთ. ძალიან ახლოა ამ ქალაქების მცხოვრებთა კულტურული მემკვიდრეობა და თავისებურებებიც. ნოგალესის ხალხი, რკინის ბადის ორივე მხარეს, მსგავს საკვებს მიირთმევს და ერთნაირ მუსიკას უსმენს.
მეცნიერთა ჰიპოთეზის თანახმად, ამ ქალაქებში, დღევანდელი მდგომარეობის განმსაზღვრელი განსხვავებების მიზეზი, არა კულტურის ან გეოგრაფიის, არამედ იქ არსებული ინსტიტუტებში უნდა ვეძებოთ. ავტორების მოსაზრებით, აშშ-ს ტერიტორიაზე მდებარე ნოგალესის მცხოვრებლებს, რომლებიც აშშ-ს ეკონომიკური სისტემის საზღვრებში ცხოვრობენ და მუშაობენ, ბევრად მეტი შესაძლებლობა აქვთ განათლებისა და პროფესიული განვითარებისთვის. ისინი ასევე აშშ-ს პოლიტიკური სისტემის ნაწილი არიან, რაც ფართო პოლიტიკურ უფლებებს გულისხმობს. რკინის სასაზღვრო ბადის სამხრეთით, ავტორების თქმით, ნოგალესის მექსიკელი მოქალაქეების ბედი არც ისე სახარბიელოა: ისინი ცხოვრობენ ისეთი პოლიტიკური და ეკონომიკური პირობებით, რომლებიც ზღუდავს მათ გავლენას საკანონმდებლო და ზოგადად პოლიტიკურ და ეკონომიკურ პროცესებზე. ამ წლის ლაურეატების მოსაზრებით, ნოგალესის გაყოფილი ქალაქის ისტორია გამონაკლისი არ გახლავთ. იგი უფრო ადასტურებს იმ თავისებურებებს, რომელთა ფესვებიც წარსულის კოლონიურ ისტორიაშია საძებნელი.
(პირველი ნაწილის დასასრული)
[1] აღნიშნული სტატიის სათაური: The Colonial Origins of Comparative Development: An Empirical Investigation, Acemoglu et al., 2001).
