როგორც ცნობილია, ნებისმიერი დავალებას აქვს თავისი პირობა, რომელშიც ნათლად, გასაგებად უნდა იყოს მითითებული, რას და როგორ ითხოვენ მოსწავლისაგან, რა უნდა მიიღონ შემეცნებითი საქმიანობის საბოლოო პროდუქტად. დავალების პირობები ძირითადად გულისხმობენ შემდეგ ოპერაციებს:
- შედარება, განაზოგადება, დასკვნის გაკეთება, დაკონკრეტება, არგუმენტის მოყვანა და ა.შ.
თითოეული მათგანი ერთგვარი უნივერსალური სასწავლო ქმედებაა და ამიტომაც – მეტასაგნობრივიც. პრაქტიკულადაც, ნებისმიერი დავალება შეიძლება დაკვალიფიცირდეს, როგორც მეტასაგნობრივი დავალება. გამონაკლისს შეადგენენ ისეთი დავალებები, რომლებსაც ცალსახად მარტივი მიზანი აქვთ (თუმცა პერიფრაზირებაც რომ ავიღოთ, ერთი შეხედვით საკმაოდ მარტივიც, მასაც კი მთელი რიგი სააზროვნო ოპერაციები უდევს საფუძვლად).
ზოგადად, შემეცნებით საქმიანობაზე გათვლილი დავალებები მრავალფეროვანია, სხვადასხვაგვარი: ესენია ისტორიული ანდა თანამედროვე დოკუმენტის ფრაგმენტები, კონკრეტული სოციალური სიტუაციის ამსახველი მასალა, ცალკეული სქემები, დიაგრამები და ა.შ. რომელთა საფუძველზეც მოსწავლემ უნდა შეძლოს განზოგადება, კონკრეტიზაცია, შედარება, ლოგიკური, სტრუქტურული, ფუნქციური კავშირების გამოვლენა/დადგენა და ა.შ. ამ მრავალფეროვან დავალებებში მნიშვნელოვან პედაგოგიურ პოტენციალს შეიცავენ ის დავალებები, რომლებიც მიმართულია შინაარსის წვდომაზე – აუცილებელი ქმედებების შესასრულებლად: ისინი შეიძლება გამოვიყენოთ როგორც სწავლის პროცესში, ასევე დიაგნოსტიკისთვისაც. მათი შესრულებისას რეალურად გამოჩნდება, კონკრეტულად რა სახის უნარების დეფიციტია მოსწავლეებში (და არა პრობლემები სწავლაში).
ასეთი დავალებები, ე.წ. მეტასაგნობრივი დავალებები, მიიღება ჩვეულებრივი დავალების სტრუქტურირებით, რომელიც მოითხოვს მოსწავლისაგან ახალ მიდგომებს და აზროვნების გააქტიურებას, დაწყებითი, საბაზო და საშუალო საფეხურის სწავლის შედეგების „გაერთიანებას“, კომპლექსურად წარმოდგენას. მასწავლებლები ვალდებული არიან, ასეთი დავალებებს მუდმივად გაუკეთონ უკუკავშირი, დაურთონ მეთოდური კომენტარები და შეაფასონ მოსწავლის ცალკეული ნაბიჯები.
განვიხილოთ მეტასაგნობრივი დავალებების რამდენიმე მაგალითი ისტორიის საგნის სწავლებიდან:
მაგალითი 1 – დავალება: „ვინ და როგორ მართავდა ეგვიპტეს? (კლასი VII)
ძველი ეგვიპტის ისტორიის შესწავლისას მასწავლებელი მოსწავლეებს ურიგებს პატარა ბარათებს, რომლებზედაც დაწერილია ცნებები: „დიდგვაროვანი“, „მეომარი“, „მწერალი“, „ფარაონი“. ბარათების მიხედვით მოსწავლემ უნდა ააგოს პირამიდა და აღწეროს ის. დავალება უნდა შესრულდეს რამდენიმე წუთში.
შეკითხვები დავალების შესრულებისთვის:
- როგორ ფიქრობთ, რა პრინციპის მიხედვით არის შედგენილი ბარათები?
- დაალაგეთ ეგვიპტის მოსახლეობა პირამიდის საფეხურებზე (ზემოდან ქვემოთ). ახსენით, რატომ გააკეთეთ ასე?
- დაასათაურეთ სქემა (გამოიყენეთ კონკრეტული ტერმინი, ცნება, რომლითაც აღნიშნავთ ხელისუფლების ორგანიზებას ეგვიპტეში).
შესაძლო პასუხები და კომენტარები:
პასუხები:
- ფარაონი, დიდგვაროვანი, მწერალი, მეომარი (ჩამოთვლილია რიგობის მიხედვით);
- წარწერა – სახელმწიფო („ხელისუფლება“, „ხელისუფლების ორგანიზაცია“, „მართვა“ და ა.შ).
შემეცნებითი უნარები, რომელთა ფორმირებაც მოხდა:
- ცნების განსაზღვრა (მოსწავლეებმა გააერთიანეს საგნები და მოვლენები გარკვეული ნიშნების მიხედვით);
- მოდელებისა და სქემების გამოყენება (მოსწავლეებმა შეიძლება შექმნან ხელისუფლების აგების აბსტრაქტული მოდელი);
- მოვლენებს შორის ლოგიკური კავშირების განსაზღვრა;
- ინდუქციური ლოგიკური კავშირების აგება და დასკვნების გაკეთება (მოსწავლეები გამოავლენენ კავშირებს და ურთიერთობებს საგნებსა და მოვლენებს შორის).
მეთოდური კომენტარები: ა) მოცემული დავალება შეიძლება გამოვიყენოთ ისტორიის გაკვეთილზე ძველი სახელმწიფოების შესწავლის დროს ცნება „სახელმწიფოს“ ფორმირებისთვის; ბ) დავალების შესრულებისას მნიშვნელოვანია, მოსწავლე გაერკვეს, რატომ არ მიიღეს ბარათები წარწერით „ხელოსანი“, „მეთემე“; გ) დავალებას შეიძლება ჰქონდეს განმავითარებელი ხასიათი: ბარათის ამა თუ იმ საფეხურზე განთავსების დროს მოსწავლეებმა უნდა ახსნან, რატომ გააკეთეს ეს არჩევანი.
მაგალითი 2 – აღორძინება იტალიაში ( კლასი – VIII)
დავალების პირობა – წაიკითხეთ ტექსტი და შეასრულეთ დავალება:
„რენესანსი იყო ანტიკური კულტურის აყვავების, ანტიკურობით გატაცების პერიოდი. მთავარი იდეა, რომელიც ბატონობდა XIV-XVII საუკუნეებში, ეს იყო ანტიკურობის აღორძინება. ითვლება, რომ რომაული კულტურის მნიშვნელოვანი ნაწილი – ლიტერატურა, სკულპტურა და არქიტექტურა – გაანადგურეს ბარბაროსებმა – გოთებმა, რომლისგანაც მომდინარეობს სახელწოდება შუასაუკუნეების არქიტექტურის სტილის – „გოთიკა“.
აღორძინების პერიოდის მწერლები და მხატვრები სულ უფრო მეტად ჩაუღრმავდნენ წარსულს (ანტიკური ხანა, ბარბაროსული ეპოქა ანუ „ბნელი საუკუნეები“, შუა საუკუნეები). დაიწყეს ანტიკური ტრადიციების გამოკვლევა, განახლება, ძველი არქიტექტურული ფორმების აღდგენა (მაგალითად, პეტრარკა გატაცებული იყო ციცერონით, დონატელო ძველი რომის ნანგრევებს სწავლობდა..), მუსიკოსებმა ძველი მუსიკალური ჰანგების რეკონსტრუქციაც კი სცადეს, მასწავლებლებმა განათლების კლასიკური სისტემის აღდგენა, დაინტერესდნენ რა გრამატიკით, რიტორიკით, სიტყვათწყობით, ისტორიით, ეთიკით, ანუ იმ საგნებით, რომლებიც ხელს უწყობს ადამიანის არსების, შინაგანი „მე“-ს გახსნას. აქედან მოდის აღორძინების სახელწოდებაც „ჰუმანიზმი“. ერთ-ერთმა მოაზროვნემ აღორძენების ეპოქას „ახალი საუკუნის ტრიუმფიც“ კი უწოდა“.
შეკითხვები და დავალებები:
- მკვლევრები ამტკიცებენ, რომ აღორძინების დროს არამარტო ხელოვნებაში, არამედ ცოდნის სხვა სფეროებშიც მოხდა მნიშვნელოვანი გარღვევა. მოიყვანეთ არგუმენტი და გამოიყენეთ გეოგრაფიის, ისტორიის და სხვ. საგნებიდან მიღებული ცოდნა;
- იპოვეთ ტექსტში შეფასებითი ხასიათის მტკიცებულება და შეავსეთ ის ამ ეპოქის თქვენეული შეფასებით;
- შეადგინეთ/შეავსეთ ტექსტის გეგმა:
ა) ცალკეული პუნქტის მიხედვით
ბ) მოკლე თეზისების სახით.
პასუხები და კომენტარები:
პასუხები:
- შესაძლებელია მოვიყვანოთ შემდეგი მაგალითები, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ: „რენესანს მოჰყვა მთელი რიგი აღმოჩენები გეოგრაფიაში (მათ შორის მოგზაურობა დედამიწის გარშემო, დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენები, კომპასი, სანავიგაციო ხელსაწყოები..), საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში, მედიცინაში საბეჭდი დაზგის, ცეცხლსასროლი იარაღის გამოგონება…
- შესაძლებელია მოიყვანონ შემდეგი მტკიცებულება: „რენესანსი – კულტურის აყვავების პერიოდია – „ახალი დროის ტრიუმფია“.
- შეადგინონ გეგმა ცალკეული პუნქტის მიხედვით ძირითად ცნებებზე:
ა) „რენესანსი“, „აღორძინება“, „აღორძინების პერიოდის იტალიის კულტურა“, „აღორძინების პერიოდის იტალიის გამოჩენილი მოღვაწეები“.
ბ) მოკლე თეზისები:
- რენესანსის არსი: კულტურის აყვავება, ბარბაროსების (გოთები) მიერ რომაული კულტურის განადგურება;
- მთავარი იდეა ანტიკური კულტურის აღორძინება, წარსულის გადახედვა და მისი პერიოდიზაციაა;
- აღორძინება ანტიკურობის მიმართ ინტერესის გაღვივება, შედევრების მიბაძვა და ძველი ზნეობრივი ნორმების გაცნობაა;
- აღორძინების პერიოდის იტალიურმა კულტურამ და ხელოვნებამ დიდი გავლენა მოახდინა ევროპაზე (ლიტერატურის გამოცოცხლება).
შემეცნებითი ინტერესის ფორმირება:
- ანალიზი, ინფორმაციის შედარება, წყაროს ტექსტის ზედმიწევნით გააზრება;
- არსებული ცოდნის აქტუალიზაცია, ცოდნის ინტეგრაცია;
- კერძოდან ზოგადის, ზოგადიდან – კერძო დეტალების გამოყოფა;
- მტკიცებულებების არგუმენტირება.
მეთოდური კომენტარი: მასალის გამოყენება შესაძლებელია ლიტერატურის, ისტორიის, ხელოვნების გაკვეთილებზე. შესაძლებელია დისკუსიაც: შეიძლება თუ არა, რომ აღორძინებას ეწოდოს „ახალი დროის ტრიუმფი“? მოიყვნეთ ყველა შესაძლო არგუმენტი და ა.შ.
მეტასაგნობრივი დავალებები ეფექტურია შედეგების თვალსაზრისით. ხელს უწყობს თავისუფალი, მობილური, ინტელექტუალური ადამიანის ჩამოყალიბებას, საკუთარი საგანმანათლებლო საქმიანობის დაგეგმვას, ინფორმაციასთან მუშაობის და არასტანდარტულ სიტუაციებში გადაწყვეტილებების მიღების უნარების ფორმირებას, ე.წ. მეტასაგნობრივი კომპეტენციებისა და უნივერსალური სასწავლო ქმედებების დაუფლებასა და სწავლებაში წარმატებით გამოიყენება.
