3. წერა და სნეულება

„აკუმის“ წერა გამომფიტავი იყო, ყველანაირად: ემოციურადაც, ფიზიკურადაც. ამიტომ, როცა ნაცნობს შევჩივლე, ბოლო დროს სულ ვავადმყოფობ და ვერაფრით მოვიკეთე-მეთქი, მან ჩემი მდგომარეობა ერთი მოხდენილი ფრაზით შეაფასა: „რომანმა წაიღო ჯანი“.

მაშინ გამეცინა. მერე დავფიქრდი. მერე იყო მეორე წიგნი და კვლავ ავადმყოფობები. ახლაც რომანზე ვმუშაობ და ახლაც, აი, ამწამს, როცა ამ ტექსტს ვკრეფ, ავად ვარ.

ერთი სიტყვით, თუ ვწერ, ვავადმყოფობ – ეს გარდაუვალია. ავადმყოფობა კი მრავალგვარია: შეიძლება, ჩემი ქრონიკული დაავადებებიდან (რომლებიც სწორედ „აკუმის“ დაწერის შემდეგ აღმომაჩნდა) გამწვავდეს რომელიმე ან ვირუსი შემეყაროს. „ახალი აღქმის“ მეორე ნახევარი ლოგინში მწოლიარემ გავასწორე. დაგეგმილი ასე იყო: ლვივში უნდა გამესწორებინა, სადაც სარეზიდენციო პროგრამით მივდიოდი, მაგრამ ავადმყოფობამ ხელი შემიშალა და ვერ წავედი.

თქვენ, ალბათ, ფიქრობთ, რომ ეს ყველაფერი სისულელეა და, საერთოდ, რას ვროშავ – იმუნიტეტი მექნება დაქვეითებული, რის შველაც ვიტამინების მიღებით შეიძლება. ქრონიკული დაავადებები კი ისედაც მწვავდება დროდადრო – წერასთან ამას რა კავშირი უნდა ჰქონდეს?

ამ კითხვაზე მხოლოდ ნაწილობრივ შემიძლია, გიპასუხოთ. არც მგონია, რომ მასზე სრულყოფილი პასუხი არსებობს – შემოქმედების ამბავი მაინც იდუმალებით მოცული ამბავია, სულერთია, ვაღიარებთ თუ არა ამას ჩვენს ტექნოლოგიურ და მატერიალისტურ ხანაში.

დავიწყებ იმით, რომ მხოლოდ ჩემს გამოცდილებას არ აღვწერ: მილორად პავიჩი ერთ-ერთი ინტერვიუში (აქ წაიკითხავთ: https://www.dalkeyarchive.com/2013/08/02/a-conversation-with-milorad-pavic-by-thanassis-lallas/) საუბრობს იმ ორი ცდუნების შესახებ, რომლებიც მწერალმა რომანის წერისას უნდა გადალახოს. ამ ცდუნებებზე მსჯელობა ახლა ჩვენი სტატიის თემა არაა, ამიტომ გამოვტოვებ. საინტერესო ჩვენთვის ისაა, რასაც დასასრულ ამბობს: „თუ ამ ორ მომენტს გადალახავ, შედეგსაც კარგს მიიღებ. ჯანმრთელ რომანს დაწერ და მომდევნო ორ წელიწადს იავადმყოფებ. ხაზარული სიტყვისკონა რომ დავწერე, მერე მთელი ორი წლის განმავლობაში ძალიან მძიმედ ვიყავი ავად“.

ამრიგად, არაფერი მელანდება – ესაა ფასი, რომელსაც ვიხდით, რადგან რომანს ჩვენი სიცოცხლის რაღაც ნაწილი მიაქვს.

მეორე მხრივ, ჩემი ფსიქო-ემოციური მდგომარეობაც მკვეთრად უარესდება ხოლმე ვრცელ მხატვრულ ტექსტზე მუშაობისას. დეპრესიული განწყობები მეძალება, ღამით ცუდად მძინავს, გონება თითქოს დაბინდული მაქვს, ადეკვატურად განსჯა, რეალობის აღქმა მიჭირს. ამიტომ ვცდილობ, ასეთ დროს ორმაგად ფრთხილად ვიყო, თუკი რამე მაქვს გადასაწყვეტი, კარგად ავწონ-დავწონო, დინჯად და ისე ვთქვა „ჰო“ ან „არა“.

ეს ბუნებრივიცაა – რომანის წერა მუდმივად სხვა სამყაროში ყოფნას მოითხოვს, მხატვრულ სამყაროში. ამიტომ ამ დროს გავურბივარ ადამიანებს და ურთიერთობებსაც; ურთიერთობებს პირისპირ, ესე იგი, ძალიან ახლო ადამიანებთან, რადგან არაფრის გაზიარება და მოყოლა არ მინდა. სიჩუმეში მინდა ყოფნა, მდუმარებაში. საჯარო ღონისძიებებზე დავდივარ, მაგრამ ისე, რომ არც იქ ვილაპარაკო. არის ხოლმე ზოგჯერ, მომენატრება ლაპარაკი. ასეთ შემთხვევაში, თუ სადმე მიწვევენ, უარს არ ვეუბნები და პირიქით, სიამოვნებით ვხვდები მკითხველებს, თუმცა ეს ხშირად არ ხდება. კიდევ ერთი: კონსტანტინე გამსახურდია წერილში „როგორ ვწერ“ დასძენს, როცა ვწერ, ქალების სიახლოვეს გავურბივარო. უნდა გამოვტყდე, რომ წერისას რომანტიკულ თავგადასავლებს მეც ვერიდები – მაგისი არც თავი მაქვს, არც ხალისი და არც იმ სითბოს გამცემი ვარ, რომელსაც, ზოგადად, გავცემ ხოლმე. ჰოდა, გული რომ არავის ეტკინოს, ასე ჯობს. ყოველ შემთხვევაში, მანამ, სანამ წერის გადამწყვეტი ფაზა არ გადაივლის. ეგ კი ყველა ტექსტს თავისი აქვს.

ეგაა, რომ ცუდად ყოფნისას გონების მოკრება მიჭირს. შესაბამისად, წერაც უფრო რთულია. მომსვლია ასეც: სიცხე მქონია, მიმუშავია და უარესად გავმხდარვარ, მაგრამ დღე თუ ჩავაგდე, სინდისი ისე მქენჯნის, მაგას ყველაფერი მირჩევნია.

მეორე მხრივ, თვითონ ავადმყოფობაც შეიძლება, შთაგონების წყაროდ იქცეს – მაგ დროს სხვანაირად ფიქრობ, შენს არსებობას სხვანაირად აცნობიერებ. სიუზენ ზონტაგს სიმსივნე რომ არ დამართოდა, ვინ იცის, შეიძლება, არც არასდროს დაფიქრებულიყო სნეულების მნიშვნელობაზე და „Illness and Its Metaphors“ არც არასდროს დაეწერა. პარადოქსულია, მაგრამ სნეულება შემოქმედებითად მეტად ნაყოფიერსაც გვხდის და ეს მთელ ხელოვნებაზე შეგვიძლია განვაზოგადოთ: ვივალდიმ დიდწილად იმის ხარჯზე მოახერხა, შეექმნა ამდენი მუსიკალური ნაწარმოები, რომ ასთმა სჭირდა, ღამით არ ეძინა და ამიტომ ბევრსაც თხზავდა. ფლენერი ო’კონორს თითქმის მთელი ცხოვრება შინ გამოკეტილს აქვს გატარებული – მისი დიაგნოზი იყო სისტემური წითელი მგლურა, საკმაოდ მძიმე, ავტოიმუნური დაავადება. იქნებ ამითაც აიხსნება მისი მოთხრობების ფსიქოლოგიური სიღრმე – როცა გარეთ ვერ გადიხარ, მზერას შიგნით მიმართავ. დეგას რქოვანის პათოლოგია დაუდგინეს, რამაც მისი მხედველობა საგრძნობლად გააუარესა. იგივე ითქმის მონეზეც, რომელსაც კატარაქტა სჭირდა. ამის გამოა, სიცოცხლის ბოლო წლებში შესრულებულ ნამუშევრებში, დეგასთანაც და მონესთანაც, მონასმები ძალზე უხეში, გამოსახულება კი უფრო და უფრო აბსტრაქტული რომ ხდება. აქ კი შეუძლებელია, არ ვახსენოთ ბორხესი და მისი არაჩვეულებრივი ესეი „სიბრმავე“, რომელშიც იგი აღწერს, როგორ თანდათან დაკარგა მხედველობა ბადურას ჩამოშლის გამო და ახსენებს ისეთ დიდ სახელებს, როგორიც ჰომეროსია, მსჯელობს, ზოგადად, ბრმა პოეტის ხატზე. თავად ბორხესი მხოლოდ სილუეტებსღა არჩევდა, როცა გადაწყვიტა, ანგლოსაქსურის შესწავლა დაეწყო და დაიწყო კიდეც თავის სტუდენტებთან ერთად.

„ყველაფერი, რაც შეგემთხვევა, იარაღად უნდა აქციო“, – წერს ამ ესეიში. ეს იყო, როგორც ჩანს, მისი მრწამსიც.

ხელოვნებაზე მჭრელი იარაღი კი სხვა რა გეგულებათ?

და ფსიქიკური აშლილობები? ვირჯინია ვულფი, სილვია პლათი, ინგებორგ ბახმანი… ჩამონათვალი უსაშველოდ გრძელია. ფსიქიკური აშლილობები აზიანებს ინტელექტუალურ უნარებს – ეს ზუსტად ვიცით. როგორ ახერხებდნენ, როგორ ქმნიდნენ? როგორ შეძლეს, რომ დაავადებამ მათი ნიჭი ვერ ამოჭამა? იმით ხომ არა, რომ სიცოცხლე გაიღეს ნიჭის სანაცვლოდ? თავად ავადმყოფობაც ხომ სიკვდილის ერთგვარი შეხსენებაა – სხეულის წარმავალობის, მისი ხრწნადობის; ან იქნებ პირიქით: უბრალოდ, ცვალებადობის ნიშანია? გარდაქმნის, განახლების.

ხელოვანი ადამიანისთვის, ალბათ, ასეა.

„ყველაფერი, რაც შეგემთხვევა, იარაღად უნდა აქციო“, ალბათ…

როგორ ვასწავლოთ ოკუპაციის პერიოდი? როგორ დავაფიქროთ მოსწავლები იმაზე, რა შედეგები მოუტანა ოკუპაციამ საქართველოს (განსაკუთრებით – პირველმა თხუთმეტმა-ოცმა წელიწადმა)?

ეს კითხვები აქტუალური ხდება მეორე სემესტრის დადგომასთან ერთად, როდესაც სკოლები ოკუპაციის კვირეულისთვის მზადებას იწყებენ. ამჯერად მოგიყვებით ღონისძიებაზე, რომელმაც მონაწილეებზეც და დამსწრეებზეც ძლიერი შთაბეჭდილება მოახდინა.

1921 წლის თებერვლის მოვლენები და ბოლშევიკური რუსეთის მიერ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ოკუპაცია IX კლასში ისწავლება. ამასთან ერთად, სკოლები მართავენ ოკუპაციის კვირეულებს პირველი რესპუბლიკის დამფუძნებლების, დამოუკიდებლობის 1005 დღის მიღწევების, წითელი არმიის საქართველოში შემოჭრის მიმართულებების, თბილისის თავდაცვის ხაზის მდებარეობის, მთავრობის ემიგრაციის და სხვა დეტალების გასახსენებლად.

ამ ისტორიული და გარდამტეხი მომენტის სწავლებისას აქტიურად გამოიყენება დოკუმენტური ფილმები, წყაროები, პირველი რესპუბლიკის მთავრობის წევრების მოგონებები და ა.შ.

ქვემოთ შემოთავაზებული რესურსი წარმოადგენს საგნების: ლიტერატურის, მოქალაქეობის, ხელოვნებისა და მუსიკის – ინტეგრირების პროდუქტიულ პრაქტიკას, რომლის ფარგლებშიც მოვამზადეთ ღონისძიება „1921 წლის თებერვალი“. სცენარის ავტორია მარნეულის მე-5 საჯარო სკოლის ლიტერატურის მასწავლებელი ნიკა ბურძენიძე.  რესურსი დაგეხმარებათ ოკუპაციისა და მისი თანმხლები მოვლენების გააზრება-გაანალიზებასა და მსგავსი ღონისძიების დაგეგმვა-განხორციელებაში.

ღონისძიება შედგებოდა ერთმანეთთან დაკავშირებული ცხრა სცენისგან:

ჩვენი დრო

ერთმანეთს ხვდება ორი ნაცნობი, პირობითად – გოგი და ლევანი. ერთი ქება-დიდებას ასხამს საბჭოთა ეპოქას, მეორე კი არგუმენტებზე დაყრდნობით ასაბუთებს, რა უბედურება მოუტანა ქვეყანას ბოლშევიკების 70-წლიანმა მმართველობამ.

მარო მაყაშვილის ოჯახი ფრონტზე წასვლამდე

მეორე სცენაში ვაცოცხლებთ მარო მაყაშვილის ოჯახს მის ომში წასვლამდე. აქ ჩანს 19 წლის მაროს სულისკვეთება, შემართება პატრიოტიზმი, ოცნებები… ოჯახი ხელს არ უშლის, თუმცა ღელავს კარს მომდგარი უბედურების გამო. სცენარში გამოყენებულია ჩანაწერები მარო მაყაშვილის დღიურიდან, მოგონებები და დოკუმენტური მასალები.

ამბროსი ხელაიას სამზადისი 1922 წელს გენუის საერთაშორისო კონფერენციაზე გამოსასვლელად

1921 წლის ოკუპაციისა და საბჭოთა რეჟიმის დამყარების შემდეგ საქართველო როგორც დამოუკიდებელი ქვეყანა მსოფლიომ ნელ-ნელა დაივიწყა. კათოლიკოს-პატრიარქმა ამბროსი ხელაიამ 1922 წლის გენუის საერთაშორისო კონფერენციაზე წერილი გაგზავნა. გზავნილის მიზანი იყო მსოფლიოსთვის იმის შეხსენება, თუ როგორ დაჩაგრა ძლიერმა ჩრდილოელმა მეზობელმა დამოუკიდებელი, დემოკრატიული რესპუბლიკა და, ამასთანავე, თხოვნა საერთაშორისო საზოგადოებისადმი საქართველოს დასახმარებლად.

მოქმედება მიმდინარეობს დიალოგის რეჟიმში და დაფუძნებულია დოკუმენტურ წყაროებზე. კათოლიკოს-პატრიარქი პატრიოტს (გამოგონილ პერსონაჟს) აცნობს მიმართვის ძირითად გზავნილებს.

მოხსენება – 1924 წლის აჯანყება

ღონისძიების არამხატვრულ ნაწილს შეადგენდა მოხსენება 1924 წლის აჯანყების შესახებ. მოსწავლეებმა მასწავლებლების დახმარებით მოამზადეს პრეზენტაცია, რომლითაც საზოგადოებას გააცნეს აჯანყების სულისკვეთება, მიზნები, მიმდინარეობა და წარუმატებლობის მიზეზები.

რეპრესიები

საბჭოთა კავშირში ყოფნის ყველაზე მძიმე წლები საქართველოსთვის რეპრესიებისა და წითელი ტერორის პერიოდი იყო. ამ ეპოქის გასააზრებლად მიხეილ ჯავახიშვილის დაკითხვის პროცესი გავაცოცხლეთ. საჯაროდ ხელმისაწვდომ წყაროებზე დაყრდნობით ვაჩვენეთ, რა აბსურდული ბრალდებით დახვრიტეს დიდი მწერალი, რომელიც 17 წლის შემდეგ, 1954 წელს, რეაბილიტირებულ იქნა და უდანაშაულოდ გამოცხადდა.

დაკითხვებს აწარმოებდნენ სამეულები (ე.წ. ტროიკები). მათ ასევე დაკითხეს კოლაუ ნადირაძე მისი ლექსის „1921 წლის 25 თებერვლის“ გამო. ვაჩვენეთ „მონანიების“ კადრებიც.

ინტერვიუ გრიგოლ რობაქიძესთან

ამ ნაწილის შთაგონების წყაროდ იქცა 1954 წელს გრიგოლ რობაქიძესთან ჩაწერილი ინტერვიუ. მოქმედება დიალოგის რეჟიმში მიმდინარეობს. გრიგოლ რობაქიძე საუბრობს სამშობლოდან გაქცევის მიზეზებზე, მის მონატრებასა და საბჭოთა რუსეთის სისასტიკეზე.

სამეულების ბედი

საბჭოთა კავშირში რეჟიმის ყველაზე მორჩილ და ნებისმიერი ბრძანების შემსრულებელ მოხელე-ჩინოვნიკებსაც კი არ ინდობდნენ. ცნობილია, რომ ე.წ. ტროიკების წევრებს პარტიული ხელმძღვანელობის ცვლილების შემდეგ ისევე ხვრეტდნენ, როგორც თავად ისინი – ინტელიგენციის წარმომადგენლებს. ფინალური სცენა სწორედ ამ ტრაგიკომიკურ მოვლენაზეა აგებული.

ჩვენი ღონისძიება გახდა საგანთა ინტეგრაციის შესანიშნავი მაგალითი. მუსიკის მასწავლებელმა რუსუდან გველესიანმა მისთვის შესაბამისი მელოდიები შეარჩია, ხოლო ხელოვნების მასწავლებელმა ნატო ტალახაძემ სცენის გაფორმებასა და მონაწილეთა ჩაცმულობაზე იზრუნა.

ამ სახით მიწოდებული ინფორმაცია სამუდამოდ ამახსოვრდება მნახველს, ვინაიდან წარუშლელ შთაბეჭდილებას ახდენს და ზუსტად მიაქვს სათქმელი მაყურებლამდე, მით უმეტეს, წარმოდგენილი სცენარი ჩვენი ქვეყნის უახლოეს წარსულზე ჰყვება, მისი ისტორიის ერთ-ერთ უმძიმეს და ტკივილიან მონაკვეთზე, რომელიც საქართველომ რამდენიმე ათწლეულის წინ გადაიტანა და მის შედეგებს დღემდე იმკის ქვეყანა.

სცენარის ჩამოსატვირთად დააჭირეთ აქ

,,კაცობრიობისთვის ახალი კერძის აღმოჩენას მეტი ბედნიერება მოაქვს, ვიდრე ახალი ვარსკვლავისას“ – 1825 წელი, ფრანგი ფიზიოლოგი და გასტრონომი, ბრილატ სავარინი.

შესაძლებელია ბევრი ვიკამათოთ იმაზე, კულინარია მეცნიერებაა თუ ხელოვნება. კულინარიის მეცნიერულ საფუძვლებს მოლეკულურ გასტრონომიასაც უწოდებენ. ეს მოიცავს ყველაფერს, სითბოს, მჟავებს, მარილებს, ტემპერატურასა და ყველა ფაქტორს, რომლებიც საკვების მომზადებაზე ახდენს გავლენას.

სჭირდება თუ არა შეფ-მზარეულს მეცნიერების ისეთი დარგების ცოდნა, როგორიცაა, ქიმია, ფიზიკა, ბიოლოგია? რაში უნდა გამოიყენოს მან ისინი?

მზარეულმა ქიმიის მიმართულებით უნდა იცოდეს:

• რა რეაქციები მიმდინარეობს საკვების მომზადებისას – ყველაზე გავრცელებული მაილარდის რეაქციაა. ამ რეაქციის შედეგია საკვების გაყავისფრება გაცხელების შედეგად. ცილები დენატურირდება და ამინომჟავები რედუცირებულ შაქართან ურთიერთქმედებენ. პროცესს კარამელიზაციას ეძახიან და საკვები მოტკბო გემოს იძენს.
• რა გავლენას ახდენს ტემპერატურა, მჟავები და ფერმენტები საკვებზე – სითბო და ენზიმები ახდენენ ცილის დენატურაციას, და ცვლიან საკვების სტრუქტურას. მაგალითად, კვერცხის მოხარშვისას ცილა დენატურირდება და ფერი და გემო ეცვლება. როცა ხორცზე ლიმონის წვენს ვასხამთ, ის რბილდება, ადვილია მისგან საკვების მომზადება. გარდა ამისა, ეცვლება საგემოვნო თვისებები, იგივე მეთოდი არ მუშაობს ბოსტნეულთან მიმართებით. გვაკამოლეს მომზადებისას ლიმონის წვენი ავოკადოს დაჟანგვას უშლის ხელს.

კულინარიის ფიზიკა

შეფ-მზარეულს ნამდვილად არ სჭირდება თერმოდინამიკის კანონები. თუმცა გათბობისა და გაგრილების პრინციპებზე წარმოდგენა ნამდვილად უნდა ჰქონდეს.

რა მნიშვნელობა აქვს თბოგამტარობას – ქვაბის ან ტაფის ზედაპირთან მოსამზადებელი პროდუქტი შეხების შედეგად მაშინვე თბება. ქვაბის შედგენილობაზეა დამოკიდებული, რა დრო დასჭირდება კონკრეტული საკვების მომზადებას. ერთი და იმავე კერძის მომზადებას ალუმინის ქვაბში მეტი დრო და ენერგია სჭირდება, სპილენძით მოპირკეთებულ უჟანგავი ფოლადის ქვაბთან შედარებით, მაგრამ უფრო ნაკლები, ვიდრე მინის ქვაბში მომზადებას. ეს დამოკიდებულია მასალის კუთრ სითბოტევადობაზე.

ამოცანა: ვთქვათ, ორი ქვაბი გვაქვს, თითოეულის მასა 1 კგ-ია, ორივე უნდა გავათბოთ 1 გრადუსით. ერთი დამზადებულია ალუმინისგან, მეორეში კი არის 75% უჟანგავი ფოლადი, 25% სპილენძი. რომელი ქვაბის გათბობას უფრო მეტი ენერგია სჭირდება და რამდენჯერ?

ამოცანის ამოხსნის შემდეგ მივიღებთ, რომ სპილენძით მოპირკეთებული ქვაბის გათბობას დაახლოებით ორჯერ ნაკლები ენერგია სჭირდება, ვიდრე ალუმინისას.

უჟანგავი ფოლადისგან დამზადებული სპილენძით მოპირკეთებული ქვაბის ეფექტურობა ასევე მდგომარეობს სპილენძის კარგ თბოგამტარობაში. თუ შევადარებთ ქვაბის მასალების თბოგამტარობის რიცხობრივ მაჩვენებლებს, მივიღებთ: Al : Cu : SiO₂ = 200 : 333 : 25. როგორც ხედავთ მინის ქვაბი კიდევ უფრო ცუდი არჩევანია. მაშინაც კი თუ ქვაბის ძირი არათანაბრად გათბა, სპილენძის დიდი თბოგამტარობის გამო, სითბო თანაბრად ნაწილდება ქვაბის შიგთავსში.

რაც შეეხება თბოგადაცემას კონვექციის გზით, ის მიმდინარეობს ჰაერღუმელში, საკვების გაგრილების დროს. გამოსხივებას ვხვდებით მიკროტალღურ ღუმელში, ელექტრომაგნიტური ტალღები ატარებენ სითბოს, რომელიც აღწევს საკვებში. ამიტომ შოკოლადის გადნობას სხვა დრო სჭირდება და კარაქისას სხვა.

ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი საკვების თერმულად სწორად დამუშავებაა. მაგალითად, ქათმის ფილე 74⁰C-მდე თუ არ გათბა, არ ითვლება მომზადებულად. თერმულად დაუმუშავებელი საკვების მიღება ზრდის ჭიებით დასნებოვნებისა და სალმონელოზის რისკს. მზარეულმა ზუსტად უნდა იცოდეს, რომელ პროდუქტს როგორი დამუშავება სჭირდება. შეფს პრობლემას შეუქმნის ზედმეტად გამთბარი, ან სტრუქტურადარღვეული საკვები. ამიტომ ტემპერატურის კონტროლი კულინარიაში სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი პროცესია.

ბიოლოგია და კულინარია – ეს ორი დარგი განუყოფელია, პირველ რიგში უნდა ვახსენო ფერმენტაციის პროცესი. სპირტული დუღილის შედეგად ხდება ალკოჰოლური სასმელების დამზადება, პურის გაფუება. რძემჟავური დუღილის შედეგად მიიღება მწნილები, რძის პროდუქტები. ზოგჯერ ზედმეტად გაცხელებული საკვები პროდუქტები კარგავენ ვიტამინებს, ამიტომ მნიშვნელოვანია იმ ბიოლოგიური პროცესების ცოდნა, რომლებიც საკვებ პროდუქტებში მიმდინარეობს.

გამოყენებული ლიტერატურა:

Sciense and Cooking – Michael Brenner, Pia Sorensen and David Weitz

მოგონებანი სკოლაზე – სიხარული თუ ტკივილი?

(მეორე ნაწილი)

ფსიქოლოგიის პროფესორები, პიტერ გრეი და კირსტენ ოლსენი სასკოლო გამოცდილებასა და მოგონებებზე

თავის წიგნში „სკოლით დაჭრილნი“ („Wounded by School: Recapturing the Joy in Learning and Standing Up to Old School Culture“)[1], დოქტორი კირსტენ ოლსონი სასკოლო წლებში მიღებულ ფსიქოლოგიურ იარებსა და ჭრილობებს შვიდ კატეგორიად ყოფს და თითოეულზე ინტერვიუებში გვესაუბრება. ის იმის შესახებაც გვიყვება, როგორ შეუძლიათ მზრუნველ მშობლებს, მასწავლებლებსა და თავად მოსწავლეებს, აღკვეთონ ამ ჭრილობების მიზეზები და ხელი შეუწყონ მათ შეხორცებას. ქვემოთ უბრალოდ ჩამოვთვლით და მოკლედ აღვწერთ დოქტორი ოლსონის მიხედვით გამოვლენილი მწარე მოგონებების (იგივე „სულიერი ჭრილობების“) შვიდ კატეგორიას. შენიშვნა: ტექსტში აღნიშნულია, რომ ზოგან, თითოეული ტიპის ჭრილობის აღწერისას, დამატებულია დოქტორი პიტერ გრეის საკუთარი ხედვა და ინტერპრეტაცია. ლ.ა.

„სასკოლო ჭრილობების“ პირველი ოთხი კატეგორია ძირითადად ჩნდება იმ შეზღუდვების გამო, რომლებიც სკოლაში არსებობს ყოფა-ქცევასა და სწავლებასთან მიმართებაში, ესენია: წინასწარგანსაზღვრული პროგრამა, სწავლების მეთოდების მწირი არჩევანი, ტესტები, რომლებშიც ყველა კითხვაზე მხოლოდ ერთი სწორი პასუხი და ხშირად ის სავალდებულო წესები და რეგულაციები, რომელთა შექმნა-შემოღებაშიც მოსწავლეები არ მონაწილეობენ. ეს კატეგორიები, ავტორის მოსაზრებით შეიძლება შვიდ ჯგუფად დაიყოს:

1. შემოქმედების იარები

სკოლა თრგუნავს შემოქმედებითობას. ეს ალბათ სკოლით მიყენებული ყველაზე თვალსაჩინო იარაა. მოსწავლეების ინტერესები და ვნებები, ხშირად უგულებელყოფილია. მათი უნიკალური, არასტანდარტული მიდგომები პრობლემების გადასაჭრელად, ისევე როგორც კითხვებზე პასუხები, რომლებიც არ ემთხვევა სწავლებით გათვალისწინებულ სწორ პასუხს, სწორად არ აღიქმება და ხშირად, არასწორ პასუხად ფასდება. მექანიკური სწავლება და ტესტები, სადაც მხოლოდ ერთი სწორი პასუხია, არავისთვის ტოვებს შემოქმედებითობის სივრცეს. ოლსონის რესპონდენტებიდან, ვინც შემოქმედებით სფეროში წარმატებას მიაღწია, სკოლას არავინ უმადლის – მეტიც, ეს მათ, მათი სიტყვებით, „ასეთი [მწარე] სასკოლო გამოცდილების“ მიუხედავად მოახერხეს! მათ ფაქტობრივად მოუწიათ თავიდან აღედგინათ და „გაეზარდათ“ მათში არსებული შემოქმედებითი სული, რომელიც სკოლაში შესვლამდე ბუნებრივად ჰქონდათ. სამწუხაროდ, ბევრ ადამიანს სკოლამ ისე ჩაუკლა შემოქმედებითი ნიჭი და ენერგია, რომ ამაზე აღარც კი უფიქრიათ. ზოგი დარჩა (ან წავიდა) იმ სფეროებში, რომლებსაც სასკოლო კურსი არ ეხებოდა, თუმცა, მათი თქმით, სრულად დაკარგეს შემოქმედებითი უნარი და მიდგომა იმ საგნებში, რომლებიც სასწავლო პროგრამაში შედიოდა! რამდენმა ადამიანმა დაკარგა მათემატიკური უნარები და სწრაფვა ამ დისციპლინისკენ, იმის გამო, რომ სკოლაში ეს საგანი ასე ასწავლეს?

2. დამორჩილების იარები

სკოლაში მოსწავლეები იძულებულნი არიან, მუდმივად დაემორჩილონ წესებსა და პროცედურებს, რომელთა შექმნაშიც მონაწილეობა არ მიუღიათ და შეასრულონ დავალებები, რომლებიც მათ საჭიროებებს არ პასუხობს. ამ წესების და დავალებების შესახებ კითხვების დასმა, უმეტეს შემთხვევაში, აკრძალულია: ვინც ამას აკეთებს, „ჭკუისკოლოფად“ ან ურჩად ითვლება! კონფლიქტების თავიდან ასარიდებლად, ბავშვები სწავლობენ უსიტყვო მორჩილებას, რაც სრულად ეწინააღმდეგება „დემოკრატიული მოქალაქეობის“ პრინციპებს. დემოკრატიას სჭირდება მოქალაქეები, რომლებიც უსამართლო წესებს ეჭვქვეშ (და)აყენებენ და ცვლილებებს მოითხოვენ. უსიტყვო მორჩილებას ჩვეული ადამიანები ცხოვრებაში უფრო ვიწრო, შეზღუდული გზებით მიდიან, რადგან სკოლამ მათ ასწავლა, რომ საზღვრების გადალახვა საშიშია.

3. ამბოხის იარები

ზოგიერთი მოსწავლე სკოლის უსამართლო წესებსა და დავალებებს პროტესტით პასუხობს. მათ შეიძლება გაუჩნდეთ ძლიერი ბრაზი სისტემის მიმართ, რომელმაც მათ თავისუფლება და ღირსება წაართვა; მასწავლებლების მიმართ, რომლებიც ამ სისტემის ნაწილად აღიქმებიან; და თანაკლასელების მიმართ, რომლებიც უსიტყვოდ ემორჩილებიან წესებს და მათი ამბოხისადმი არასოლიდარული არიან. მათი პროტესტი შეიძლება გამოიხატოს უკანა მერხზე ჯდომაში, ირონიულ კომენტარებში, წესების დემონსტრაციულ დარღვევასა და დავალებების უარყოფაში. ამბოხი ჯანმრთელი რეაქციაა, მაგრამ უკონტროლო და გადაჭარბებულად გამომწვევი ქცევის შემთხვევაში, იგი უფრო მეტად ვნებს, ვიდრე უსიტყვო მორჩილება. სკოლაში წარუმატებლობამ, შესაძლოა მოსწავლის მომავლის პერსპექტივები მნიშვნელოვნად შეზღუდოს. სკოლისადმი ბრაზი, ზოგჯერ სწავლასთან ყველა სახის კავშირის გაწყვეტას იწვევს. ყველაზე ტრაგიკული კი ისაა, რომ ამბოხი შეიძლება თვითდაზიანების ფორმებს იღებდეს — მაგალითად, ნარკოტიკების მოხმარება, უპასუხისმგებლო სექსუალური ურთიერთობები ან სხვა სისხლის სამართლის დანაშაული – როგორც „თვითგამოხატვის“ ან „თვითდამკვიდრების“ ფორმები.

4. გრძნობის შესუსტების ან აღქმის უნარის დაქვეითების იარები

სკოლის მუდმივმა რუტინამ — უსასრულო, მოსაწყენი დავალებების შესრულებამ, გრაფიკისა და რეგლამენტის მკაცრმა დაცვამ — შეიძლება ინტელექტუალური „დაბუჟება“ გამოიწვიოს. ბევრი რესპონდენტი აღწერდა თავს, როგორც „გამორთულს“ ან „გონებრივად დაბუჟებულს“, სანამ სკოლაში სწავლობდა. სკოლაში ინტელექტუალური ცნობისმოყვარეობა იშვიათად ფასდება, სამაგიეროდ ფასდება დაუსრულებელი შრომა, დავალებების დროულად შესრულება და წესების მორჩილება. მაგალითად, თუ მოსწავლე ერთ საგანში ბრწყინვალედ იმუშავებს, მაგრამ მეორეს არ შეასრულებს, ერთი საგნისთვის მიიღებს „A“-ს და მეორისთვის „F“-ს. ხოლო ორივე საგანში საშუალო ხარისხის, მაგრამ არაინსპირირებულმა, არაშემოქმედებითმა ნამუშევარმა შეიძლება ორივეგან „A“ მოუტანოს. ესაა ერთ-ერთი გზა, რომლითაც სკოლა კლავს ინტელექტუალურ ენთუზიაზმს. ხშირად, თუ მოსწავლეები რაიმეს მიმართ ენთუზიაზმს ამჟღავნებენ, ეს ნაკლებადაა დაკავშირებული სასწავლო გეგმასთან.

შემდეგი სამი იარა დაკავშირებულია იმასთან, თუ როგორ აფასებს და ახარისხებს სკოლა მოსწავლეებს. ჭრილობა სხვადასხვანაირი შეიძლება იყოს იმის მიხედვით, თუ როგორ ხარ „შეფასებული“: დაბალ, მაღალ თუ საშუალო დონედ.

5. დაუფასებლობის იარები

ოლსონის ინტერვიუებში ზოგიერთმა რესპონდენტმა აღწერა, თუ როგორ დააზიანა ისინი სკოლამ, იმ ცრუ შეფასებების, დამოკიდებულებებისა და აღქმების საფუძველზე, რომლებიც მათ მიმართ მათი რასის, სოციალური კლასის, გენდერის, ან იმ ტესტების შედეგების საფუძველზე შეიქმნა, რომლებსაც მათი გონიერება და „შესაბამისობა“ უნდა განესაზღვრა. ზოგჯერ ეს დამოკიდებულებები იმდენად მძლავრი იყო, რომ მათ წინააღმდეგ ბრძოლა შეუძლებელი ხდებოდა და საბოლოოდ ჯობდა „დამოკიდებულებასთან“ შეგუება, ვიდრე მისი შეცვლა. შესაბამისად, ცრუ დამოკიდებულებები და აღქმები თვითგანსაზღვრულ და „თვითგანმსაზღვრელ“ წინასწარმეტყველებად იქცეოდნენ. მაგალითად, რაიმე ოცნების მქონე ახალგაზრდას შეიძლებოდა გადაეხვია სასურველი ბილიკიდან, ერთ ან რამდენიმე საგანში ცუდი ნიშნის გამო; მომავალი ბიოლოგი, შესაძლოა ამ მეცნიერებას ჩამოშორებოდა მეათე კლასის ბიოლოგიაში მიღებული „D“ ნიშნის გამო; ან წერის მოყვარულ მოსწავლეს შეიძლებოდა დაესკვნა, რომ მას პროფესიონალური წერის ნიჭი არ ჰქონდა, რადგან ლიტერატურის (ინგლისურის) მასწავლებელმა ვერ დაინახა მისი ესეების სიღრმე და მისი წინადადებების არატრადიციული სტრუქტურის ბრწყინვალება… რამდენ სტუდენტს ჰქონდა ცუდი ნიშანი იმ საგნებში, რომლებშიც ისინი ზრდასრულობისას, მსოფლიო წამყვანი ადამიანები გახდნენ! ნეტავ მოსწავლეებს სცოდნოდათ ეს… ნეტავ, მასწავლებლებსაც სცოდნოდათ…

აქ უნებურად გახსენდება ალბერტ აინშტაინის, თომას ალვა ედისონის, მარკ ტვენის, რეი ბრედბერის, ჩარლზ დიკენსის, ჯეკ ლონდონის, სტივ ჯობსისა თუ მარკ ცუკერბერგის შემთხვევები, რომლებიც არ გამოირჩეოდნენ საუკეთესო „აკადემიური მოსწრებით“ და ცხოვრების სხვადასხვა ეტაპზე უარი თქვეს ფორმალური განათლების დასრულებაზე და მიატოვეს სკოლები თუ უნივერსიტეტები (ლ.ა.)

6. სრულყოფილების იარები

მაღალი ნიშნები და ტესტებში საუკეთესო შედეგები, მიუხედავად მათი „კეთილი“ სტატუსისა, შეიძლება მტკივნეული გახდეს ახალგაზრდა პიროვნების ჩამოყალიბების გზაზე. შევეცდებით აგიხსნათ, რას ვგულისხმობთ: ზოგიერთი მოსწავლე, რომლებიც „წარმატებულის“ იდენტობას ირგებს, განიცდის მუდმივ ზეწოლას, რომ ყველაფერი ყოველთვის საუკეთესოდ უნდა გამოსდიოდეს. მათთვის „A“ შეიძლება მარცხის ტოლფასი გახდეს! ისევე როგორც მეორეხარისხოვანი როლი სპექტაკლში, ან უარი საუკეთესო უნივერსიტეტისგან. „სრულყოფილების იარით“ შეიძლება განიმარტოს, ის ფენომენი, რატომ ხდებიან „წარჩინებული“ მოსწავლეები ხშირად თაღლითები, როდესაც გრძნობენ, რომ მათ „ეკუთვნით“ და „უნდა“ მოიპოვონ ყველასგან მოსალოდნელი მაღალი შედეგები, თან ყველაფერში! როდესაც სრულყოფილება ნიშნებით იზომება, სწავლა გადაიქცევა შეჯიბრებად მაღალი ნიშნებისთვის და არა ცოდნისთვის. სკოლაში „სრულყოფილება“ და ინტელექტუალური „დაბუჟება“ ხშირად გვერდიგვერდ „დაიარებიან“.

7. საშუალოობის იარები

საშუალო მოსწავლე — რომელიც კლასში არც წარუმატებელია და არც გამორჩეული — ხშირად „უხილავისა“ და „უმნიშვნელოს“ სტატუსს ირგებს. ოლსონის რესპონდენტებიდან ბევრმა თქვა, რომ სკოლის წლებში, თავს უმნიშვნელო პიროვნებებად გრძნობდნენ, ანუ ისეთ ადამიანად, რომელიც არაფერს წარმოადგენდა. ეს ახალგაზრდებში ხშირი მოვლენაა და ბევრი, სასკოლო სამყაროსა და იქ გაბატონებული „წესების“ გამო, საკუთარ თავს აღიქვამდა როგორც უხილავს, არასაინტერესოს, რომელსაც არავინ შეხედავს, ან მოუსმენს. ეს კი საკუთარ თავზე წარმოდგენას ისე მძლავრად არღვევს, რომ საბოლოოდ იმ რწმენამდე მიჰყავს, რომ მათ მხოლოდ გვერდის გამაგრება შეუძლიათ და არა თავკაცობა. რომ ისინი „უბრალოდ უმნიშვნელო ადამიანები არიან“.

ყველანი ვხვდებით და ვხედავთ, თუ რამდენად დამაზიანებელია ასეთი „გამოცდილება“ ახალგაზრდა ადამიანისთვის, რომელიც ცხოვრებას ახლა იწყებს. კიდევ უფრო სამწუხაროა ის ფაქტი, რომ ხშირად, ეს „გამოცდილება“ მას სკოლის კედლებში უგროვდება!

დოქტორი გრეის ბოლოსიტყვაობა: „განათლება არ საჭიროებს იძულებით სასწავლო პროგრამას, დავალებებსა და ნიშნებისთვის დაუსრულებელ რბოლას. განათლება ისეთ გარემოში ვითარდება, სადაც მოსწავლეები საკუთარ სწავლებას თავადვე წარმართავენ, თითოეულს აქვს თავისი უნიკალური ინტერესები და ძლიერი მხარეები. არ არსებობს უნივერსალური სკალა, რომელზეც ვინმე „უკეთესად“ ან „უარესად“ შეფასდება. ასეთი სკოლა უფრო მეტად ჰგავს რეალურ სამყაროს, ვიდრე სტანდარტული, „მოწესრიგებული“ და რეგულაციებით მართული სკოლა. რეალურ სამყაროში საჭიროა ყველა ტიპის ადამიანი, ყველა უნიკალური ნიჭი და ყველა პიროვნება, რათა ცხოვრება საინტერესო და მრავალფეროვანი იყოს.

[1] “სკოლით დაჭრილნი”; წიგნის სათაური ინგლისურად: Wounded by School: Recapturing the Joy in Learning and Standing Up to Old School Culture. იხ. ბმული: https://www.amazon.com/Wounded-School-Recapturing-Learning-Standing/dp/0807749559

თანამედროვე საგანმანათლებლო მიდგომები განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ ინტეგრირებულ სწავლებას, რომელიც სხვადასხვა საგანსა და უნარს აერთიანებს. სწორედ ასეთი ინოვაციური პროექტია „ჩემი ქალაქი”, რომელიც მესამე კლასის მოსწავლეებისთვის შემუშავდა და მიზნად ისახავს მათთვის შემოქმედებითი, წერის, კითხვისა და პრეზენტაციის უნარების კომპლექსურ განვითარებას.

პროექტის მიზნები და ამოცანები

პროექტის მთავარი მიზნებია:

• მოსწავლეთა თვალსაწიერის გაფართოება,
• ლექსიკური მარაგის გამდიდრება,
• კითხვასა და წერაში გაწაფვა,
• შემოქმედებითი და პრეზენტაციის უნარების განვითარება.

პროექტის ძირითადი ამოცანები მოიცავს:

• მოსწავლეთა ინფორმირებას პროექტის შესახებ და საჭირო ლიტერატურის გაცნობას.
• წაკითხული ნაწარმოების შეჯამებას „მოვყვეთ 5 თითით” მეთოდით.
• თეთრი ქალაქის მაკეტის შექმნას ნაწარმოების მიხედვით.
• ორიგინალური ამბის შეთხზვას თემაზე “ჩემი ქალაქი” და მისი წიგნად ჩამოყალიბებას.
• საკუთარი წარმოსახვითი ქალაქის დიორამის შექმნას.
• საბოლოო პრეზენტაციის მომზადებასა და ჩატარებას.

„მოვყვეთ 5 თითით” აქტივობა

ამ სტრუქტურირებული მეთოდით მოსწავლეები ხუთი ძირითადი ასპექტის მიხედვით აანალიზებენ ტექსტს:

თითი 1 – პერსონაჟები: ვინ არიან მოთხრობის მთავარი გმირები?

თითი 2 – ადგილი და დრო: სად და როდის ხდება მოვლენები?

თითი 3 – პრობლემა: რა არის მოთხრობის მთავარი კონფლიქტი ან პრობლემა?

თითი 4 – გადაჭრის გზა: როგორ იჭრება პრობლემა?

თითი 5 – დასკვნა: რა დასკვნა გამოაქვს მოსწავლეს ამ ამბიდან?

ეს აქტივობა მოსწავლეებს დაეხმარება უფრო გააზრებულად წაიკითხონ და კრიტიკულად გააანალიზონ ტექსტი.

პროექტის ეტაპები

პროექტი ეტაპობრივად ხორციელდება:

1. გაცნობითი ეტაპი – მოსწავლეები ეცნობიან ნ. ცირამუას ზღაპარს „თეთრი ქალაქი”
2. ანალიზის ეტაპი – ნაწარმოების ანალიზი და შეჯამება „მოვყვეთ 5 თითით” მეთოდით.
3. მაკეტის შექმნა – თეთრი ქალაქის მაკეტის დამზადება ნაწარმოების საფუძველზე.
4. შემოქმედებითი ეტაპი – საკუთარი ქალაქის კონცეფციის მოფიქრება, ისტორიების შეთხზვა და წიგნად გაფორმება.
5. დიორამის შექმნა – წარმოსახვითი ქალაქის სამგანზომილებიანი მოდელის დამზადება.
6. პრეზენტაციის ეტაპი – პროექტის ნამუშევრების წარდგენა უმცროსკლასელებისთვის

მოსალოდნელი შედეგები

პროექტის წარმატებით განხორციელების შედეგად მოსწავლეები:

• გაიწაფებიან წერით და პრეზენტაციის უნარებში
• შეიძენენ ახალ ლექსიკურ ერთეულებს და მნიშვნელოვნად გაამდიდრებენ ლექსიკურ მარაგს
• განივითარებენ შემოქმედებით და კრიტიკული აზროვნების უნარებს
• გაიაზრებენ ქალაქის როლსა და მნიშვნელობას და შექმნიან მის კონცეპტუალურ მოდელს
• გაიუმჯობესებენ ჯგუფში თანამშრომლობისა და იდეების გაზიარების უნარებს

რესურსები და შეფასება

პროექტის განსახორციელებლად საჭირო მასალებია:

• ნ. ცირამუას ზღაპარი „თეთრი ქალაქი”
• სახატავი ფურცლები, ფერადი ფანქრები და მარკერები
• ფერადი ქაღალდები, მუყაო, პლასტილინი, წებო
• მუყაოს ყუთი დიორამისთვის
• დამატებითი დეკორატიული ელემენტები (სურვილისამებრ)

პროექტის საბოლოო პრეზენტაცია გაიმართება 2025 წლის 21 თებერვალს. მოსწავლეთა ნამუშევრები შეფასდება განმავითარებელი კომენტარით, რაც მათ შემდგომი პროფესიული ზრდის სტიმულს მისცემს.

„ჩემი ქალაქი” წარმოადგენს ინოვაციურ სასწავლო პროექტს, რომელიც მოსწავლეებს ეხმარება კითხვის, წერისა და შემოქმედებითი უნარების კომპლექსურ განვითარებაში. პროექტის ფარგლებში ბავშვები არა მხოლოდ ეცნობიან ლიტერატურულ ნაწარმოებს, არამედ თავადაც ქმნიან ორიგინალურ ისტორიებს, მაკეტებსა და დიორამებს, რაც ხელს უწყობს მათი დამოუკიდებელი და ჯგუფური მუშაობის უნარების განვითარებას.

„მოვყვეთ 5 თითით” მეთოდის გამოყენებით, მოსწავლეები უფრო სტრუქტურირებულად და კრიტიკულად შეაფასებენ ნაწარმოებს, რაც მნიშვნელოვნად გააუმჯობესებს მათ ანალიტიკურ და აზროვნების უნარებს. ამგვარი კომპლექსური მიდგომა უზრუნველყოფს ცოდნის ინტეგრირებულ შეძენასა და პრაქტიკულ გამოყენებას, რაც თანამედროვე განათლების უმნიშვნელოვანესი კომპონენტია.

(ნაწილი მესამე)

სტატიის ამ ნაწილში ნანა შველიძე ამერიკულ სკოლაში ნიჭიერი ბავშვების ჩართულობასა და სამოქალაქო განათლების ასპექტებზე გვიყვება. მკითხველს შევახსენებთ, რომ იგი ამერიკის ქალაქ სამარვილის საჯარო სკოლის ადმინისტრატორია.

• ნიჭიერი ბავშვები საშუალო სკოლიდან, როგორც მოხალისეები, ეხმარებიან ელემენტარულ სკოლებში სხვადასხვა მასწავლებელს რამდენიმე საათით კვირაში ან ეს მოსწავლეები ჩართული არიან წრეებში ზედამხედველებად. მაგალითად, პროგრამების წერის წრე დაკომპლექტებულია მე-5 კლასიდან მე-8 კლასის ჩათვლით და მათ მეთვალყურეობას უწევენ ასეთი ნიჭიერი სტუდენტები, რათა წლის ბოლოს ჩატარებულ კონკურსში თავიანთი გუნდები გამოაჩინონ.

ვრცლად …..

თამაშით სწავლება რომ ეფექტური მეთოდია არა მარტო სასკოლო ასაკში, არამედ ზრდასრულთათვისაც, ამაზე ყველანი ერთხმად ვთანხმდებით. იგი უფრო  საინტერესოს, სახალისოსა და ნაყოფიერს ხდის სასწავლო პროცესს მოსწავლისათვის.

ამ მხრივ, არც მე ვარ გამონაკლისი და როგორც მასწავლებელი თუ როგორც ზრდასრული ადამიანი, მუდმივად ვცდილობ, თამაში შემოვიტანო ჩემი ბავშვების და ჩემს ცხოვრებაში.

ზაფხული სასკოლო საზოგადოებისთვის მშვიდი, თუმცა თავგადასავლებითა და შთაბეჭდილებებით დატვირთული სეზონია. მოსწავლეები ისვენებენ, მასწავლებლები კი ძალებს აღვიდგენთ და მომდევნო სასწავლო წლისთვის ვიწყებთ მზადებას.

სკოლაში დაბრუნებისას ყველას სურს, თავისი ემოციები და თავგადასავლები გიამბოს. ამ დროს ვცდილობ ხაზი გავუსვა არა მარტო შთაბეჭდილებებს, არამედ იმ ადგილებსაც, სადაც ბავშვებმა ზაფხულის ამბები დააგროვეს. თუმცა რთულია, ისე შეარჩიო აქტივობა,  რომ პროცესი სახალისო იყოს და მოსაბეზრებლად არ იქცეს მოსწავლეებისთვის.

აქტივობა „მოვიარე საქართველო“, ვფიქრობ, სწორედ ამ მიზნებს ემსახურება.

აქტივობის მიზნები :

• ზაფხულის თავგადასავლებისა და შთაბეჭდილებების გახსენება-გაზიარება;
• მოსწავლეთა მოტივაციისა და ინტერესის გაზრდა;
• საქართველოს ქალაქების, სოფლების, კუთხეების გაცნობა.

თამაშისთვის საჭირო რესურსები :

1. საქართველოს რუკა;
2. დავალებების ბარათები;
3. კამათელი;
4. ჭიკარტი.

თამაშის მსვლელობა :

საქართველოს რუკაზე, ერთ ხაზზე, დატანილია გეოგრაფიული ადგილები. კარგი იქნება, თუ წინასწარ, მშობლებთან გამოკითხვით ვიცით, ვინ სად იყო ზაფხულში და ამის მიხედვით გვექნება აწყობილი მოგზაურობის მთავარი ხაზი.

ჩვენს შემთხვევაში, აქტივობა დავიწყეთ საქართველოს რუკის თავსატეხის (ე.წ. ფაზლის) აწყობით. ვფიქრობ, ამან უკვე მოტივაცია შექმნა მოსწავლეებში. იყვნენ ბავშვები, რომლებმაც იცოდნენ კუთხეები და მათი განლაგება. თუმცა მოსწავლეთა უფრო დიდ ნაწილს მაინც დასჭირდა დახმარება. ამ შემთხვევაში, პირდაპირ რომ არ მეკარნახა, თუ როგორ აგვეწყო თავსატეხი, რამდენიმე ვიდეო რესურსი გამოვიყენე და ამით კიდევ უფრო მეტი ხალისი შემოვიტანეთ სამუშაო პროცესში.

ვფიქრობ, მასწავლებელმა აუცილებლად უნდა გაითვალისწინოს ერთი ფაქტორი- კლასში აუცილებლად იქნებიან მოსწავლეები, რომლებიც არსად ყოფილან და მთელი ზაფხული სახლში გაატარეს. ამ დროს შეიძლება ბავშვი დაითრგუნოს, უხერხულობა იგრძნოს და  ჩართულობის ნაცვლად, შესაძლებელია უკუშედეგიც კი  მივიღოთ. მინდა გითხრათ, რომ მსგავსი შემთხვევები ყოველთვის მქონდა/მაქვს და მათი გათვალისწინებით, როლურ მოდელად ყოფნას ვცდილობ.

თავიდანვე ვიწყებ ჩემი ამბების მოყოლით- რომ მე ეს ზაფხული ჩემს მშობლიურ ქალაქში/სოფელში გავატარე.  ვცდილობ, დავანახო მათ, რამდენი რამ არ ვიცი ჩემს ქალაქში,  რამდენი ადგილი, დეტალი თუ ემოცია აღმომაჩენინა ამ ზაფხულმა და საერთოდ,  არდადეგები სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ აუცილებლად სადმე  შორს უნდა წავიდეთ, საკუთარ სახლსა თუ  ქალაქშიც შეგიძლია საუკეთესო შთაბეჭდილებები დააგროვო და მოგონებები აკინძო. ჩემი გამოცდილებით, მასწავლებლის გულრწფელი საუბარი და პირველი გამოსვლა ყოველთვის ამართლებს, სტიმულს აძლევს მოსწავლეს და იმედგაცრუების რისკებს ამცირებს.

გაგაცნობთ უშუალოდ პროცესის მიმდინარეობას. შემთხვევითი პრინციპით (აქვე შეგიძლიათ გამოიყენოთ გამოსაძახებელი ჩხირები) გამოდის მოსწავლე, აგორებს კამათელს, მიდის რუკასთან, რომელზეც გავლებულია მოგზაურობის მთავარი ხაზი და ჭიკარტებით აღნიშნულია სხვადასხვა პუნქტი ისე, რომ ყველა კუთხე მოიცვას. ათვლა იწყება საწყისი წერტილიდან , კამათელზე მიღებული  რიცხვის მიხედვით გადავთვლით და ვჩერდებით შესაბამის ადგილას. თუ გამოსული მოსწავლე  ისეთ ადგილზე მოხვდა , რომელშიც ამ ზაფხულზე იყო,  იღებს ყვითელ ბარათს და ჰყვება  თავის თავგადასავალს. ხოლო  თუ ისეთი ადგილი შეხვდა, რომელიც უცნობია მისთვის და არ აქვს ზაფხულის თავგადასავლები, გადავდივართ ჯგუფზე და ვიწყებთ გამოკითხვას, ვინ იყო ამ ქალაქსა თუ სოფელში.  ამ შემთხვევაში, ყვითელი ბარათი გადაეცემა ამხანაგს და ის იწყებს ამბის თხრობას, თვითონ კი იღებს წითელ ბარათს, რომელზეც შეკითხვებია მოცემული და უნდა უპასუხოს დამატებით შეკითხვებს, რომლებიც, რა თქმა უნდა, ისევ საზაფხულო თავგადასავლებს ეხება. შემდეგ სვლა მომდევნო მოსწავლეზე გადადის და ასე გრძელდება მანამ, სანამ მოსწავლეთა რაოდენობა არ ამოიწურება და მოგზაურობის ხაზის ბოლო პუნქტთან არ მივალთ. აქტივობის დასასრულს კი გავაერთიანებთ ყველა იმ პუნქტს,  რომელიც ერთად გავიარეთ, კიდევ ერთხელ ჩამოვთვლით ქალაქებს, სოფლებს კუთხეების მიხედვით და გაზიარებული შთაბეჭდილებების მიხედვით მომდევნო ზაფხულისთვის მოსანახულებელ ადგილებს მოვინიშნავთ.

ხშირად ერთსა და იმავე ადგილზე რამდენიმე მოსწავლეა ნამყოფი და ამ დროს შესაძლებელია, ერთდროულად გამოვიდნენ პრეზენტაციაზე, მასწავლებელი დაეხმაროს კითხვებით და შედარება გააკეთებინოს, ვინ რა ნახა, რა გამორჩა, რა მოეწონა და რა არა.

არის შემთხვევა, როდესა  არცერთი ბავშვი არაა ნამყოფი შერჩეულ ადგილზე და კონკრეტული კუთხის, ქალაქის თუ სოფლის შესახებ არავის აქვს ინფორმაცია. ასეთ დროს გამოსული მოსწავლე მაინც იღებს წითელ ბარათს, რომელზეც არის შეკითხვები მისი ზაფხულის თავგადასავალების შესახებ  და  ერთი პატარა ინფორმაცია აღნიშნულ კუთხეზე, რომელსაც ეცნობა მთელი ჯგუფი (ამ შემთხვევისთვის მასწავლებელს წინასწარ უნდა ჰქონდეს ტურისტული თვალსაზრისით  მცირე, საინტერესო და სახალისო ინფორმაციები თითოეული კუთხის შესახებ).

აქტივობის განხორციელებით მიღებული შედეგები:

შედეგი, რომელიც აქტივობის განხორციელებას მოჰყვება, ვფიქრობ, მნიშვნელოვანი და საჭიროა. ერთი ის, რომ მოსწავლეებისთვის ზაფხულის შთაბეჭდილებების გამოკითხვა აღარაა ტრადიციული კითხვა-პასუხით შემოფარგლული და ქაოსური, მეორე მხრივ, მხოლოდ ამბების მოყოლით არ შემოიფარგლებიან, ეცნობიან სხვადასხვა კუთხეს, მისთვის დამახასიათებელ წეს-ჩვეულებებს, საუბრის მანერას, კერძებს, ღირშესანიშნავ ადგილებს და გართობის საშუალებებს. ამ გამოცდილების გაზიარებით მათ უჩნდებათ სურვილი, მომავალში ნახონ სხვა ადგილებიც და დასვენებასთან ერთად მეტი ყურადღება მიაქციონ ინფორმაციის მიღებას.

სამოქალაქო ინჟინერიის სტუდენტებთან ქიმიის ლაბორატორიული მეცადინეობების ჩატარებისას ამ სემესტრის ჯგუფი ყველაზე მეტად ალუმინით დაინტერესდა. არც გამკვირვებია, რადგან ინჟინრების ფავორიტი ლითონი გახლავთ.

ფაქტობრივად, ყველაზე გავრცელებული და გამოყენებადი ლითონია. ახლა, რომ ნოუთბუქზე ვბეჭდავ და თქვენც კომპიუტერის ან ტელეფონის საშუალებით კითხულობთ, მათი კორპუსებიც ამ მეტალის არის. აბა შეამოწმეთ… მსუბუქია ხომ? კი, ალუმინი ყოფილა.

ნახევრად ძვირფას ქვებშიც ალუმინია. მაგ. Al₂O₃ ალუმინის ოქსიდი მინერალი კორუნდია. მისი ფერი დამოკიდებულია მინარევებზე. წითელი ლალია, ლურჯი საფირონი (ზოგიერთი წარმოშობის საფირონი სილიციუმს შეიცავს). ტოპაზი კი ალუმინოსილიკატია ფორმულით Al₂[SiO₄](FOH)₂. თიხა, რომელსაც უძველესი დროიდან მოვიხმართ, შეიცავს, როგორც ალუმინის ოქსიდს, ასევე სილიკატსაც Al₂(OH)₄Si₂O₅, რომელსაც კაოლინიტი ეწოდება. თიხას ძირითადად ჭურჭლისთვის იყენებენ. ალუმინის წარმოებისთვის კი უფრო მნიშვნელოვანი ბოქსიტი Al₂O₃·H₂0 და ალუნიტია KAl₃(SO₄)₂(OH)₆

ალუმინსილიკატებიდან აღსანიშნავია ცეოლითები, ორთოკლაზი, ალბიტი, ანორთიტი, კაოლინი (საფაიფურე თიხა, Al₂O₃ ·2SiO₂·2H₂O). დედამიწის ქერქში ალუმინის შემცველობა 8,8%-ია.

სითბოსა და ელექტროგამტარობის მიხედვით, ვერცხლის, სპილენძისა და ოქროს შემდეგ, ალუმინი მეოთხე ადგილზეა. თუმცა, გარე გაყვანილობებში სპილენძთან შედარებით სწორედ ალუმინის მავთულებს ანიჭებენ უპირატესობას. რატომ? ის კოროზიას არ განიცდის. ჰაერის ჟანგბადთან შეხებისას ალუმინის ზედაპირზე ოქსიდური ფენა წარმოიქმნება. ეს ფენა აბრკოლებს მეტალში აირებისა და სითხეების შეღწევას და იცავს მას შემდგომი დაჟანგვისგან. გამოდის, რომ ალუმინი თავისი თავის დამცველია.

ადრე ალუმინი ყველაზე ძვირფას ლითონად მიიჩნეოდა. თავისუფალი სახით მისი მიღება ძვირი ჯდებოდა. ამიტომ, ბევრმა წყალმა ჩაიარა მის გაიაფებამდე.

1808 წელს ჰამფრი დევი ელექტროლიზის მეშვეობით Al₂O₃-დან ალუმინის გამოყოფას ცდილობდა. მაშინ ეს მეტალი თავისუფალი სახით ჯერ არც არავის ენახა, დევი კი მის არსებობაში დარწმუნებული იყო. მან მხოლოდ ალუმინისა და რკინის შენადნობის მიღება მოახერხა, თუმცა სახელი სწორედ მან დაარქვა. წერდა, თუ ბედმა გამიღიმა და მივიღე ლითონი, რომელსაც ვეძებ, ალუმინს დავარქმევო.

ალუმინის მისაღებად ცდები ჰანს ერსტედმა გააგრძელა და 1825 წელს ალუმინის ქლორიდის მიღება შეძლო, მერე კალიუმთან შეალღო და ტყვიის მსგავსი მეტალი გამოყო. ამის შესახებ მან მაშინვე აცნობა ერთ-ერთ სამეცნიერო ჟურნალს და ექსპერიმენტები შეწყვიტა. საქმე ფრიდრიხ ველერმა გადაიბარა. 18-წლიანი მუშაობის შემდეგ მან სუფთა ალუმინის მიღება მოახერხა, ეს ძალიან ძვირი ჯდებოდა.

1854 წელს ფრანგმა ქიმიკოსმა სენ-კლერ დევილმა მეთოდი შედარებით გააიაფა – ალუმინის მიღების პროცესში ძვირად ღირებული აღმდგენი კალიუმი შედარებით იაფი ნატრიუმით შეცვალა – და თავისი მეთოდი 1855 წელს პარიზში, გამოფენაზე სახელწოდებით „ვერცხლი თიხისგან“ წარადგინა.

ლაბორატორიაში ინჟინრებთან ჩვენც ჩავატარეთ ცდა: ავიღეთ სინჯარა და ჩავყარეთ ალუმინის ქლორიდი, დავამატეთ ნატრიუმის ნაჭერი, დავაფარეთ აზბესტი და დავიწყეთ გაცხელება. ნივთიერებები გალღვა, დაიწყო რეაქცია და წარმოიქმნა მეტალური ალუმინი:

AlCl₃+3Na=Al+3NaCl.

მეთოდი მეცხრამეტე საუკუნის დასასრულ გაიაფდა. პრობლემაზე ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად მუშაობდა ორი ქიმიკოსი – ამერიკელი სტუდენტი მარტინ ჰოლი და ფრანგი ინჟინერი პოლ ერუ. ისინი კრიოლიტში გახსნილი ალუმინის ოქსიდის ელექტროლიზს აწარმოებდნენ. შედეგი მშვენიერი იყო, მაგრამ ელექტროენერგიის დიდი დანახარჯი ახლდა თან. ქარხნის აგების შემდეგ ეს პრობლემა მოგვარდა. ქარხანა შვეიცარიაში ააგეს, რაინის ჩანჩქერის გვერდით. მარტინ ჰოლი იმ დროს 21 წლის იყო. მოგვიანებით მას არაერთი პრემია მიენიჭა. მეცნიერმა კოლეჯს თავისი მემკვიდრეობის დიდი ნაწილი – 5 მილიონი დოლარი დაუტოვა. იგი 54 წლისა ლეიკემიით გარდაიცვალა. მის მშობლიურ ქალაქში, კოლეჯის წინ კი მისი ძეგლი დგას, მის მიერვე მიღებული ელექტროლიზური ალუმინისგან ჩამოსხმული.

ალუმინი მსუბუქი მეტალია. მასზე უფრო მსუბუქი ტუტე და ტუტე მიწა მეტალებია. თუმცა, ამ მსუბუქ მეტალთაგან სამშენებლო საქმეში მხოლოდ ალუმინის გამოყენებაა შესაძლებელი. ჰო, კიდევ ბერილიუმიც შეიძლება გამოვიყენოთ და სხვადასხვა დეტალი დავამზადოთ, თუმცა ის ძალიან ძვირფასია და მისი მტვერი უაღრესად საზიანოა. ალუმინი მსუბუქიცაა, მაგნიუმივით იოლად არ იწვება, არც ტუტე მეტალებივით შედის წყალთან რეაქციაში და არც ბერილიუმივით ძვირი და საზიანოა. ჰოდა, ინჟინრების ფავორიტი მეტალი გახდა. ყველა საქმეში იყენებენ –  მშენებლობიდან დაწყებული ტრანსპორტით დამთავრებული.

თუმცა, თავად სუფთა ალუმინი პლასტიკური და რბილია. აი, მისი შენადნობები სხვა საქმეა. თუ ალუმინს დავამატებთ სკანდიუმს Sc, მიღებული შენადნობი უფრო მტკიცე გახდება. ასეთივე სიმტკიცეს იძენს მაგნიუმთან. თუ კალციუმს დავამატებთ, ნაკლებად კოროზიული გახდება.

ალუმინის მავთულს თუ ცეცხლის ალში შევიტანთ, გალღვება, მაგრამ წვის რეაქციაში არ შევა, რადგან უკვე წარმოქმნილი ალუმინის (III) ოქსიდის ფენა დაიცავს. თუმცა, თუ ამავე ცეცხლის ალში წვრილდისპერსულ ალუმინის ფხვნილს შევიტანთ, ოქსიდის წარმოქმნით მკვეთრი ალით დაიწვება. ეს რეაქცია ბენგალურ ცეცხლშია გამოყენებული.

ზემოთ დავწერე, ალუმინის ოქსიდის ფენა ალუმინს სხვადასხვა რეაქციისგან იცავს მეთქი. სწორედ ამის გამო გახდა შესაძლებელი ალუმინის ჭურჭლის დამზადება. სხვაგვარად, ალუმინი მასში მომზადებულ წვნიანთანაც შევიდოდა რეაქციაში. რა მოხდება, თუ ალუმინის ქვაბს ამ ფენას მოვაცილებთ? მაგ. ფაიფურის ტიგელში მოვათავსოთ გალიუმის ნაჭერი და ალუმინის ფოლგა. გავაცხელოთ, რათა გალიუმი გალღვეს, შემდეგ ორი მეტალი წკირით ერთმანეთს შევურიოთ. მივიღებთ ორი მეტალისგან შემდგარ ნარევს. თუ მას წყლით სავსე ჭიქაში ჩავასხამთ, გალიუმი წყალთან არ იმოქმედებს, ალუმინი კი საკმაოდ აქტიურად შევა რეაქციაში. წარმოიქმნება ჰიდროქსიდი:

2Al+6H₂O=2Al(OH)₃+3H_2.

სხვათა შორის, ალუმინის დამცავი ფენის მოცილება მერკურის ნიტრატითაც შეიძლება. თუმცა, მე არც გალიუმი მაქვს ლაბორატორიაში და არც ვერცხლისწყლის ნიტრატი. სამაგიეროდ, მაქვს სუფრის მარილი და სპილენძის სულფატი. ჰოდა, ახლავე საქმეს მივხედავ.

https://www.youtube.com/shorts/i-zbbTOs5Lk

ჯერ ნატრიუმის ქლორიდი და სპილენძის სულფატი ურთიერთქმედებს ერთმანეთთან და წარმოქმნის სპილენძის კომპლექსურ ნაერთს:

4NaCl+CuSO₄=Na₂[CuCl₄]+Na₂SO_4.

შემდეგ, ეს კომპლექსური ნაერთი შლის ალუმინის ოქსიდის დამცავ ფენას და ალუმინი წყალთან შედის რეაქციაში. წარმოიქმნება ალუმინის ჰიდროქსიდი და ბუშტუკების სახით წყალბადი გამოიყოფა:

Na₂[CuCl₄]+Al₂O₃=2AlOCl+2NaCl+CuO

დღეს უკვე ალუმინის ჭურჭელი სულ უფრო იშვიათად გამოიყენება სამზარეულოში. აღმოჩნდა, რომ მომზადების პროცესში  მჟავა გარემოს პროდუქტებთან შეუძლია რეაქციაში შესვლა. შედეგად, საკვების საშუალებით ალუმინი ჩვენს ორგანიზმში მოხვდება და დაგროვდება, დააზიანებს ნერვულ სისტემას.

ჰო, მაგრამ უამრავი ალკოჰოლური თუ გაზიანი სასმელიც ხომ ალუმინის ქილებშია. ჰოდა, ეს გაზიანი სასმელები, შეიცავენ კოფეინსაც და ფოსფორმჟავასაც.

ანუ? ალუმინი გროვდება ასეთ სასმელში?

ავიღოთ ნებისმიერი გაზიან-შაქრიანი სასმლის შემცველი ალუმინის ქილა და ჩაუშვათ განზავებულ გოგირდმჟავაში.

2Al+3H₂SO₄=Al₂(SO₄)₃+3H₂

ერთი დღის შემდეგ ქილა შევამოწმოთ. ალუმინი აღარ იქნება, სამაგიეროდ საღი იქნება პოლიეთილენის პარკი, რომელშიც სასმელი ასხია.

ასეთი ექსპერიმენტების დროს ქილა უნდა გავხსნათ და სითხის ნაწილი გადავასხათ, რადგან რეაქცია ეგზოთერმულია და ქილა შეიძლება უბრალოდ გასკდეს.

ალუმინი რეაგირებს მარილმჟავასთანაც და ფოსფორმჟავასთანაც. კონცენტრირებულ გოგირდმჟავასთან გაცხელება სჭირდება. კონცენტრირებულ აზოტმჟავასთან გაცხელებითაც არ შედის რეაქციაში, განზავებულთან კი მოლეკულური აზოტი გამოიყოფა.

ახლა კიდევ ერთი ქილა ავიღოთ და ნატრიუმის ტუტის ხსნარში ჩავუშვათ. ტუტე ალუმინის ოქსიდსაც გახსნიდა:

Al₂O₃+2NaOH+3H₂O=2Na[Al(OH)₄].

ალუმინს კი უფრო მარტივად გახსნის:

2Al+2NaOH+6H₂O=2Na[Al(OH)₄]+3H_2.

რა გამოვიდა? ალუმინი ამფოტერული ბუნებისაა.

ამფოტერულობა რას ნიშნავს, თავად გაიხსენეთ.

მე კი იმას შეგახსენებთ, რომ ის ინჟინრების ფავორიტი ლითონი გახლავთ.