ოდითგანვე ტანჯავს კაცობრიობას წარმავლობის სევდაო, მთელი ადამის მოდგმის გულისნადები ამოთქვა კონსტანტინე კაპანელმა. მანამდეც ბევრს უთქვამს. კიდევაც იტყვიან… ამ სევდაზე არაერთი ლექსი თუ მოთხრობა დაუწერიათ, ტილო დაუხატავთ თუ ჰანგი აუჟღერებიათ. ზოგი თვალის დახამხამებას ადარებს ჩვენს ამქვეყნიურ სადგომს, საწუთრო, წუთისოფელი რომ შევარქვით: „ესე ასეთი სოფელი არვისგან მისანდობელი, წამია კაცთა თვალისა და წამწამისა მსწრობელი!“ ან „წუთია წუთისოფელი, დახამხამება თვალისაო“; ზოგი – ჩამავალ მზეს: „ბინდისფერია სოფელი, უფრო და უფრო ბინდდებაო“… ირაკლი გოგოლაური კი ამბობს „- რაა სიცოცხლე? – ფიქრი, ტკივილი, ერთი კივილი ჯონგა ხარისა!“ განა მართლა ასე არ არის? სიცოცხლე ვისთვის ნაბიჯებით იზომება, ვისთვის კი – ნათქვამი სიტყვით, ჩადენილი საქმით…

მეცნიერებაში ყველაზე დიდ ნათქვამად ნობელის პრემიის სადარი სიტყვები მიიჩნევა. ნობელის პრემია სხვა კონკურსებისგან იმით განსხვავდება, რომ მისთვის წინასწარ არავინ ემზადება. ფიქრობ, გეგმავ, მუშაობ, იგონებ რაღაც ახალს და სასარგებლოს, წერ, აქვეყნებ. მერე ისევ თავიდან იწყებ: ფიქრობ, გეგმავ, აქვეყნებ… და ასე გრძელდება, სანამ სული გიდგას. მოკლედ, სიზიფეს ჯაფას ეწევი. თუმცა ეს არ არის საკმარისი ნობელის პრემიის მისაღებად; სხვამ უნდა დაინახოს შენი ნატარები ტვირთი, სხვამ უნდა შეაფასოს მისი ავკარგიანობა და სხვამვე უნდა მიმართოს ნობელის ფონდს, რომ პრემია მოგანიჭონ.

პრემია 1901 წლიდან გაიცემა ხუთ დისციპლინაში. საუკუნეზე მეტია გასული მისი დაარსებიდან და, ცხადია, რამდენიმე ასეულ მეცნიერს აქვს მიღებული, თუმცა მხოლოდ ოთხ მათგანს მიანიჭეს ორჯერ.

პირველი მარია კიური იყო, მეოცე საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი მეცნიერი და პირველი ნობელიანტი ქალი მეცნიერთა შორის. პირველი ორგზის ნობელიანტიც. პირველი ნობელი 1903 წელს მიანიჭეს ფიზიკაში მეუღლე პიერ კიურისა და ჰენრი ბეკერელთან ერთად რადიაციის მოვლენის აღმოჩენისთვის, ხოლო მეორე – 1911 წელს, უკვე ქიმიაში, მნიშვნელოვანი ელემენტების – რადიუმისა და პოლონიუმის აღმოჩენის, რადიუმის გამოყოფის, მისი ბუნებისა და ნაერთების შესწავლისთვის.

მეორე გახლდათ ინჟინერი ჯონ ბარდეენი, რომელმაც პირველად ტრანზისტორის აღმოჩენით მოიგო ნობელის კომიტეტის გული, ხოლო მეორედ – კონვენციური სუპერგამტარობის თეორიით.

კიდევ ერთი ორგზის ნობელიანტი ფრედერიკ სანგერია, ბრიტანელი ბიოქიმიკოსი, რომელსაც ორივე პრემია ქიმიის დარგში გადაეცა. პირველ დიდ დამსახურებად ცილების შესწავლა ჩაუთვალეს, მეორედ – ნუკლეინმჟავების ბიოქიმიური თვისებების, განსაკუთრებით – რეკომბინირებული დნმ-ს, თავისებურებათა შესასწავლად შესრულებული ფუნდამენტური გამოკვლევები.

დაბოლოს, მეოთხე ორგზის ნობელიანტია ყველა დროის ერთ-ერთი საუკეთესო მეცნიერი, ამერიკელი ლაინუს პოლინგი. პირველი პრემია 1954 წელს მიიღო ქიმიური ბმის ბუნების შესწავლისთვის, რამაც მძლავრი ბიძგი მისცა ქიმიის განვითარებას. დიდ მეცნიერთან ერთად პოლინგი დიდი ჰუმანისტიც იყო – საჯაროდ ილაშქრებდა ბირთვული შეიარაღებისა და ატომური ომის წინააღმდეგ. მისი სამოქალაქო თავდადება შეუმჩნეველი არ დარჩენიათ საზოგადოებას და ნობელის კომიტეტს და 1962 წელს კიდევ ერთი ნობელის პრემია მიანიჭეს, ამჯერად – მშვიდობის დარგში.

ისევ ირაკლი გოგოლაურის ლექსს რომ დავუბრუნდეთ, სიცოცხლე, მართალია, „ერთი გაფრენაა ცაში შევარდნის, ერთი გადავლაა მთაზე ქარისა“, მაგრამ მუდმივად მაძიებელი სულისთვის „სულ მოლოდინით თენებ-ღამება, გულში იმედი მუდამ ხვალისაც“ არის. იკვლევ და არ იცი, „ეშმაკს ეკუთვნი თუ ანგელოზმა დაგითავისა!“

…კაცთმოძულეობამ იმდენი ქნა, რომ კიურის დიადი აღმოჩენის შემდეგ იძულებული გავხდით, პოლინგისთვის მშვიდობის დარგში მიგვენიჭებინა პრემია.

ინტეგრირებული სწავლება სასწავლო პროცესის ნაწილია, რომელსაც ახალი ეროვნული სასწავლო გეგმა განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს.

ინტეგრაცია მანამდე არსებული განსხვავებული ნაწილების გაერთიანებასა და გამთლიანებს გულისხმობს, რომლის არსი არსებული ცოდნის ხარისხობრივი გარდაქმნაა. სასწავლო პროცესში ინტეგრაცია ხასიათდება სპირალური სტრუქტურით, რომელიც თითოეულ ეტაპზე ახალ-ახალი მონაცემებით ივსება, თანაც ისე, რომ მთავარი პრობლემა (მისaღწევი შედეგები) მუდმივად ყურადღების ცენტრშია.

სიღრმისეული სწავლებისა და საგნობრივი ცოდნა/უნარების სრულყოფისთვის აქტიურად მიმართავენ საგნის შიგნით ინტეგრაციას. საგნის შიგნით ინტეგრაციის გამოყენება ნებსმიერ გაკვეთილზე შეუძლია მასწავლებელს, მაგრამ განმეორების გაკვეთილი, რომლის მიზანიც განვლილი, უკვე შესწავლილი მასალის გამეორება, ძირითადი ცნებების გაანალიზება, ლოგიკური კავშირების დამყარება და თეორიული თუ პრაქტიკული ცოდნის ხარისხობრივად სრულყოფა/გარდაქმნაა, საგნის შიგნით ინტეგრაციისთვის ყველაზე მოხერხებულია. ასეთ გაკვეთილებზე მასწავლებელი მიზნის მისაღწევად იყენებს მრავალფეროვან მიდგომებს – თამაშს, შემეცნებით დავალებებს, რუკაზე, ისტორიულ წყაროებსა და დოკუმენტებზე მუშაობას და სხვ. (ანუ მუშაობისას ეტაპობრივად, თანაც რაოდენობრივად და ხარისხობრივად იცვლება ის შინაარსი და აქტივობები, რომლებშიც მოსწავლეა ჩართული). ასე ნაბიჯ-ნაბიჯ, სპირალურად მიყავს მასწავლებელს მოსწავლეები დასახულ მიზნამდე და ეფექტიან შედეგებამდე.

განვიხილოთ მაგალითი ისტორიის სწავლების კურსიდან:

• ისტორია, VII კლასი
• თემა – ძველი აღმოსავლეთი
• შედეგების ინდიკატორები – ისტ. საბ. 1,2,3,4,5,6, 7,8, 9,10,11,12.
• თემის მკვიდრი წარმოდგენები: პირველი სახელმწიფოები და დამწერლობის სისტემები ერთდროულად წარმოიშვა. პირველი სახელმწიფოები დიდი მდინარეების გასწვრივ ჩამოყალიბდა. უძველესი ცივილიზაციების ჩამოყალიბება ძველი აღმოსავლეთის ხალხებს (შუმერები, ხეთები, ასურელები, ბაბილონელები) უკავშირდება. ისინი ძირითადად ლურსმულ დამწერლობას იყენებდნენ. ძველაღმოსავლურ ცივილიზაციებს მომთაბარე ტომების შემოსევები დიდ საფრთხეს უქმნიდა. საქართველოს ტერიტორია როგორც ბრინჯაოს, ისე რკინის წარმოების თვალსაზრისით იმდროინდელი მსოფლიოს მოწინავე რეგიონი იყო. ძველი აღმოსავლეთის ქვეყნებისთვის დამახასიათებელია მონუმენტური არქიტექტურა. ბრინჯაოს ხანაში საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები ხალხი მმართველებს ყორღანებში მარხავდა. ძველაღმოსავლურ პერიოდში საქართველოს ტერიტორიაზე არსებულ სახელმწიფოებრივ გაერთიანებებს (დიაოხი, კოლხა და სხვა) ინტენსიური ურთიერთობა ჰქონდათ ძველი მსოფლიოს მოწინავე ხალხებთან.
• რესურსები: მოსწავლის შეფასების ფურცელი; სახელმძღვანელო (ისტორია, VII, გამომცემლობა „დიოგენე“, 2019); ისტორიული რუკა; ისტორიული დოკუმენტი, ისტორიული პერსონალიებისა და რელიგიური სიმბოლიკების ვიზუალური გამოსახულებები..

I დავალება – „ისტორიულ ბიბლიოთეკაში“

II დავალება – „სად რა დავდოთ?

III დავალება – „კითხვებზე პასუხი“

IV დავალება – „ჭეშმარიტია თუ მცდარი?“

V დავალება – თამაში „ვინ უფრო სწრაფად?“

VI დავალება – „მე როგორც ისტორიკოსი“

VII დავალება – „დაწერე ისტორია“

VIII დავალება – „ისტორიული რუკის დაცვა“

IX დავალება – დაწერეთ ესე: „ისტორია ძველი აღმოსავლეთიდან იწყება“.

რეფლექსია : გაკვეთილის დასასრულს მოსწავლეები შეავსებენ ბარათებს „გაკვეთილის შთაბეჭდილებები“ და კიდევ ერთხელ დაფიქრდებიან თავიანთ ცოდნასა და უნარებზე.

საგნის შიგნით ინტეგრაცია ამდიდრებს და ეფექტიანს ხდის სასწავლო პროცესს, ხალისსა და ინტერესს მატებს საგნის შესწავლას და აქტიურად გამოიყენება სწავლებაში.

ჩვენი ჟურნალის ერთ-ერთ საპასუხისმგებლო და ძალიან საინტერესო ტრადიციას – დღეისთვის არსებული ყველაზე აქტუალური და ყველაზე პროგრესული იდეებისა და საჭიროებების პასუხად მაგალითები ჩვენივე წარსულიდანაც მოვიყვანოთ – ამ ნომრიდან „განათლების ისტორიის“ ახალ რუბრიკაშიც შეხვდებით. შესაბამისად, ამ ნომერშიც გაეცნობით საინტერესო მასალას, როგორ იწყებდა ჩამოყალიბებას ქართული სკოლა და რა პრიორიტეტებს უსახავდნენ ქართულ სასკოლო განათლებას წინა და წინის წინა საუკუნეში. კიდევ ერთხელ დავინახავთ, რომ დღეისთვის პრიორიტეტული საკითხები – თანასწორობაზე ორიენტირებული განათლება, საზოგადოების პროგრესი განათლების გზით, საბუნებისმეტყველო საგნების ინტერდისციპლინური სწავლება და მასში ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების პერსპექტივების მოაზრება – მაშინაც პრიორიტეტულ ორიენტირებს წარმოადგენდა.

ამ ნომერში გაეცნობით მასალას მართვის პროცესში ძალიან ხშირად დაშვებული შეცდომის – მიკრომენეჯმენტზე ორიენტირების – შესახებ, რომელიც ხშირად გვიშლის ხელს ნდობასა და განვითარებისკენ მიმართული გარემოს ფორმირებაში.

სკოლის დირექტორის უმნიშვნელოვანეს როლს ამჯერად STEAM განათლების ჭრილში განვიხილავთ და გაგიზიარებთ მოსაზრებებს როგორც საერთაშორისო, ასევე, ადგილობრივი გამოცდილებებიდან გამომდინარე.

პროგრესული სკოლის გარეშე არ არსებობს პროგრესული საზოგადოება და პროგრესული ქვეყანა. პროგრესი კი ტექნოლოგიური განვითარების გარეშე წარმოუდგენელია. ამ კუთხით დღეს ყველაზე მიმზიდველ და, ამავე დროს, ყველაფრის მიუხედავად, მაინც ყველაზე ბუნდოვან გზას ხელოვნური ინტელექტი და განათლების სფეროში მისი ინტეგრირება წარმოადგენს. ჩვენ ვიცით, რომ ეს გარდაუვალი გზაა – აუცილებლად მოგვიწევს მისი გავლა, თუ მომავლისკენ ვიყურებით. მთავარია, ეს გზა სწორად და მაქსიმალურად მეტ სარგებელზე მიმართული სტრატეგიით გავიაროთ.

სწორედ ამიტომ გადავწყვიტეთ, დავიწყოთ აქტიური საუბარი (და საინტერესო ნაბიჯების გადადგმაც) ჩვენს სკოლებთან ხელოვნური ინტელექტის შესახებ. მოცემულ ნომერში გაეცნობით, როგორ ხედავს დღეს საერთაშორისო საგანმანათლებლო საზოგადოება ხელოვნურ ინტელექტს და, ასევე, წარმოგიდგენთ ევროპულ გზამკვლევს მასწავლებლებისა და სკოლის ლიდერებისთვის, განათლებაში ხელოვნური ინტელექტის დანერგვის შესახებ.

ჩვენ გვჯერა, რომ რაც უფრო ადრე დავიწყებთ ამ კუთხით მუშაობას, უფრო უკეთ შევძლებთ, ავირიდოთ ის რისკი და შიში, რასაც ხელოვნური ინტელექტის გაურკვეველი როლის მიღმა ვხედავთ – სად იქნება ადამიანი უახლოეს მომავალში და როგორ იქნება დაცული მისი უფლებები…

რედაქტორი : ნათია ნაცვლიშვილი

ნომრის ავტორები:

გიორგი ჯავახიშვილი, ლელა მახოხაშვილი, მარიამ ჯამბაკურ-ორბელიანი, ბერიკა შუკაკიძე,  დენის წურწუმია, თეონა სილაგაძე, გურამ სულაქველიძე, მაია არავიაშვილი, ნათია ნაცვლიშვილი.

დიზაინერი– ბესიკ დანელია

ტექსტების კორექტორი– მაია წიკლაური

ჟურნალის წაკითხვა  და ჩამოტვირთვა შესაძლებელია ბმულიდან: 

ჟურნალი “სკოლის მართვა” #3

იოზეფ ალბერსი (1888-1976) მეოცე საუკუნის მოდერნიზმის ერთ-ერთი გამორჩეული ფიგურაა (მხატვარი, მწერალი, ფერის თეორეტიკოსი, დიზაინერი, მასწავლებელი), რომელმაც თავისი ნამუშევრებით და გავლენიანი პედაგოგიური მოღვაწეობით (ბაუჰაუზში, შავი მთის კოლეჯსა და იელის უნივერსიტეტში) თანამედროვე ხელოვნებაში ახალ ხედვას და იდეებს გაუკვალა გზა.

იოზეფ ალბერსი 1888 წლის 19 მარტს ბოტროპში, გერმანიაში დაიბადა. 1905-1908 წლებში ბურენში მასწავლებლის პროფესიას ეუფლებოდა. 1908-1913 წლებში ვესტფალიის დაწყებით სკოლაში ასწავლიდა. ბერლინის სამეფო ხელოვნების სკოლის დასრულების შემდეგ (1913-1915) კი სერტიფიცირებული ხელოვნების მასწავლებელი გახდა. 1920 წელს ხელოვნებას სწავლობდა ვაიმარში, ესენსა და მიუნხენში, სადაც მინაზე ხატვით იყო გატაცებული. 1923 წლიდან საბაზისო დიზაინის კურსს ასწავლიდა. როდესაც 1925 წელს ბაუჰაუზი დესაუში გადავიდა, ალბერსი პროფესორი გახდა. იქ ის ასევე მინასა და ლითონზე მუშაობდა, ავეჯის დიზაინს და ანაბეჭდებს ქმნიდა.

1930-იან წლებში იოზეფ ალბერსს ემიგრაციაში წასვლა მოუხდა (ამერიკის შერთებულ შტატებში გადასახლდა), რადგან ნაცისტებმა ბაუჰაუზი – ხელოვნებისა და აზროვნების ეს მოდერნისტული ცენტრი – დახურეს. 1933 წელს ალბერსი ჩრდილოეთ კაროლინაში ახლად დაარსებული შავი მთის კოლეჯის ხელოვნების დეპარტამენტის ხელმძღვანელი გახდა და 1949 წლამდე ასწავლიდა იქ.

ალბერსმა და მისმა მეუღლემ, ანიმ, თანამედროვე ტექსტილის ხელოვნების ფუძემდებელმა, ბაუჰაუზში მიღებული ცოდნა და გამოცდილება შავი მთის კოლეჯში ჩაიტანეს.

შავი მთის კოლეჯი 1957 წელს დაიხურა, მაგრამ თანამედროვე მხატვრობაზე, მუსიკაზე, ცეკვაზე, თეატრზე, დიზაინსა და ლიტერატურაზე მისი გავლენა დღემდე ცოცხალია.

ეს სასწავლებელი ხელოვნებაში სწავლა-სწავლების ახლებურ იდეებს ქადაგებდა, რომლებიც ამერიკელი ფილოსოფოსის, ფსიქოლოგისა და განათლების სპეციალისტის ჯონ დიუის (1859-1952) პროგრესული განათლების კონცეფციას ეყრდნობოდა. დიუის აზრით, განათლება უნდა ემყარებოდეს გამოცდილებას, რადგან გამოცდილება მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს ადამიანის მომავალს; განათლება სოციალური ფუნქციის მატარებელი უნდა იყოს, რადგან სწორედ იდეებისა და გამოცდილების გაზიარებით მიიღწევა სოციალური პროგრესი¹.

შავი მთის კოლეჯში იოზეფ ალბერსი სკოლის მასწავლებლობის გამოცდილებას ეყრდნობოდა, სწავლების დროს გაკვეთილების გეგმებით ხელმძღვანელობდა, მაგრამ ლექციების ნაცვლად პრაქტიკული ექსპერიმენტებით ცდილობდა სტუდენტების წახალისებას. პროცესი ისეთივე მნიშვნელოვანი იყო, როგორიც საბოლოო პროდუქტი. და ეს მეთოდი ეფექტური აღმოჩნდა. მიუხედავად ინგლისური ენის არც ისე კარგი ცოდნისა, ჟესტებით და პერფომანსით ალბერსი მშვენივრად ახერხებდა სტუდენტებთან კომუნიკაციას, რომ მხატვრობა და ხელოვნება ახლებურად, ცოცხალი პერსპექტივებით დაენახვებინა .

როდესაც შავი მთის კოლეჯში სტუდენტებმა ჰკითხეს, რას გვასწავლითო, ალბერსმა უპასუხა: „თვალის გახელას“. ხედვისა და წარმოსახვის გავარჯიშების ეს მარტივი პრინციპი მის სახელგანთქმულ ნახატების სერიასაც „პატივის მიგება კვადრატს“ (Homage to the Square) შეიძლება მივუსადაგოთ. ის ასეულობით ნამუშევარს მოიცავს, სადაც მხატვარი ერთმანეთში ჩასმული კვადრატების ქრომატულ ურთიერთობებს მკაცრად იკვლევს. ეს აბსტრაქციები მასონიტზე ზეთის საღებავებით მასტეხინით არის შესრულებული. ერთი შეხედვით, ეს მინიმალიზმი ან მარტივი აბსტრაქცია შეიძლება გვეგონოს. მაგრამ ნახატები მნახველისგან გაცილებით მეტს მოითხოვს – ფერისა და ფონის ურთიერთობის აღქმას: კვადრატები იდეალურად ცენტრში არ არის განლაგებული – ოპტიკურ ილუზიას ქმნის, თითქოს ქვევით მიიწევს და დაკვირვების დროს მოძრაობას იწყებს. ისინი ერთმანეთთან ურთიერთქმედებენ, ერთი ფერი მეორეს აძლიერებს, ხან უკანა პლანზე აბრუნებს, ხან წინ წამოსწევს.

ალბერსი იშვიათად ურევდა ფერებს, სუფთა ფერებით ხატავდა. მისთვის ნახატი ფერის, ფონის, ფორმისა და მაყურებლის თანაობაა. თავის წიგნში „ფერების ურთიერთქმედება“ (1963) ის წერდა: „მიუხედავად იმისა, რომ მრავალი ფერი, ტონი, ნახევარტონი არსებობს, ყოველდღიურად მხოლოდ 30-მდე ფერის სახელს ვიყენებთ“. მას მიაჩნდა, რომ ჩვენი ლექსიკა მეტისმეტად მწირია, რათა ფერების ნიუანსები გადმოსცეს. ალბერსი სტუდენტებს ექსპერიმენტებს ატარებინებდა, რომ თავად დაჰკვირვებოდნენ და შეესწავლათ ფერების ურთიერთქმედება: როგორ შეუძლია ერთ ფერს სხვა ფერების გარემოცვაში განსხვავებული ინტენსივობა და ხარისხი შეიძინოს.

გაკვეთილზე ალბერსი სტუდენტებს სთხოვდა სამი სხვადასხვა ფერის ფურცლის აღებას და ისე დალაგებას, რომ ოთხი განსხვავებული ფერი მიეღოთ. მეორე ექსპერიმენტის დროს კი საპირისპიროდ უნდა მოქცეულიყვნენ – ოთხი ფერისგან სამი გამოეყვანათ. ალბერსის აზრით, ფერადი ფურცლები ფერისა და ფონის ურთიერთქმედების გასააზრებლად იდეალური იყო – იაფი, სწორი, მთლიანად დაფერილი და, რაც მთავრია, ნაკლები ნარჩენით.

„ფერის ეფექტურად გამოსაყენებლად აუცილებელია იმის აღიარება, რომ ფერი მუდმივად გვატყუებს“, – წერდა ალბერსი ამ დავალებების შესახებ. ფერის მისეული აღქმა ნაკლებად ჰგავდა ფიზიკურ თვისებებს, რომლებიც სამეცნიერო პრიზმულ სისტემებშია ასახული. ფერი, მისი თეორიით, ურთიერთფარდობითი და უსასრულოდ ცვალებადია.

2013 წელს, „ფერთა ურთიერთქმედების“ 50 წლის იუბილეს აღსანიშნავად, იელის უნივერსიტეტმა ალბერსის ფერთა თეორის აიპადის ვერსია (Interaction of Color App Demo Trailer) გამოუშვა. აპლიკაციას ვირტუალური ფერადი ქაღალდი აქვს და მომხმარებელს მისი დაჭრა, გადაადგილება, ჩასმა, სხვა ტონებთან შეხამება შეუძლია – იმისთვის, რომ ფერთა თამაშის ილუზია თვალმა აღიქვას.

ნახატის სწავლებისას ალბერსი მოწაფეებს მარტივ სავარჯიშოს ასრულებინებდა. ის მათ ფურცელზე თავიანთი სახელების დაწერას და დასრულებისთანავე ხელის მაღლა აწევას ავალებდა. სტუდენტები დავალებას თვალის დახამხამებაში ასრულებდნენ. შემდეგ ალბერსი სახელების უკუღმა დაწერას სთხოვდა და სტუდენტებს ცოტა აგვიანდებოდათ ხელის აწევა, რადგან ახალგაზრდა მხატვრები გონებაში ასოების ფორმებს უნდა დაკვირვებოდნენ, წარმოსახვისა და ფიქრისთვის კი დრო სჭირდებოდათ. ალბერსი ასწავლიდა მათ, რომ ხატვის ყოველ ნაბიჯს გონების ინტენსიური კონცენტრაცია სჭირდება.

იელში მუშაობისას, როდესაც ალბერსი რომელიმე მოწაფეს გაფანტულობას შეატყობდა, მოპირდაპირე ქუჩაზე სამხატვრო მასალების მაღაზიაში გაგზავნიდა, რომ სამდოლარიანი სახატავი ქაღალდი ეყიდა, რომელიც მაშინ საკმაოდ ძვირი იყო. ამით შეგირდებს ასწავლიდა, ისევე მოფრთხილებოდნენ იმ იაფფასიან ქაღალდსაც, რომელზეც ფიგურულ ნახატებს ხატავდნენ.

ალბერსის ყოფილი სტუდენტი რობ როი კელი იხსენებს, რომ სემესტრის ბოლოს მასწავლებელი სტუდენტების ჩანახატების წიგნაკებს მოაგროვებდა ხოლმე და ამოწმებდა, როგორ ჰქონდათ გათავისებული მასწავლებლის რჩევები. და თუ იქ, სერიოზულ ჩანახატებთან ერთად, მიჩხაპნილ ტელეფონის ნომრებს, მულტფილმების გმირებს, მინაწერებს ან რამე სხვას ნახავდა, საშინლად ბრაზდებოდა. უფრო მეტიც: მოითხოვდა, ყოველი გვერდი გულდასმით შესრულებული ნახატით ყოფილიყო შევსებული და წიგნაკებში ფურცლებსაც კი ითვლიდა, რომ დარწმუნებულიყო – არ ატყუებდნენ და გაფუჭებული ნახატების გამო ფურცლებს არ ხევდნენ.

„ქალბატონებო და ბატონებო, ჩვენ არ ვართ მდიდრები, ღარიბები ვართ, – ასე განაცხადა ალბერსმა ბაუჰაუზში თავისი შესავალი კურსის კითხვისას, თან ხელში გაზეთების დასტა ეჭირა, – ყველა ხელოვნება მასალით იწყება… მე მსურს, პატივი სცეთ მასალას და ის გონივრულად გამოიყენოთ – შეინარჩუნოთ მისი თავდაპირველი მახასიათებლები“.

შემდეგ ალბერსი სტუდენტებს პირველ დავალებას აძლევდა: გაზეთები მხოლოდ თითების დახმარებით უნდა გარდაესახათ. მაკრატლისა და წებოს გამოყენება აკრძალული იყო. სტუდენტებს შემოქმედებითობა, ფაქტობრივად, ცარიელი ხელებით უნდა გამოევლინათ, ახალი შესაძლებლობები მასალის საშუალებით უნდა აღმოეჩინათ.

ალბერსის დაკვირვებით, მისი მოწაფეები დიდი თავისუფლების გრძნობით მუშაობდნენ უცნობი, არატრადიციული მასალებით. თიხისა და მარმარილოს ნაცვლად მან თავისი კლასები გოფრირებული მუყაოთი, ქაღალდის ლენტებით, მავთულით, საღეჭი რეზინით გაავსო და სტუდენტებს აქეზებდა, რომ ამ ნივთებისთვის საინტერესო გამოყენება ეპოვათ.

ამ მეცადინეობათა მიზანი სულაც არ ყოფილა ხელოვნების ნიმუშის შექმნა. სინამდვილეში ალბერსს სურდა, სტუდენტებს მასალების ყურადღებით გამოყენება ესწავლათ.

ალბერსის მეთოდი პირდაპირ დაკვირვებას და თვითაღმოჩენას ეყრდნობოდა. ყურადღების კონცენტრირებასთან ერთად, ის სტუდენტებს ასწავლიდა, ბოლომდე შეეგრძნოთ სამყაროს ვიზუალური ფენომენები – სინათლის ციმციმი ტელევიზორის ჩართვისას, ფერის მოძრაობა, როდესაც ჩაის პაკეტი ცხელ წყალს ეხებოდა. ალბერსის აზრით, მხატვრებს თვალები ფართოდ უნდა ჰქონდეთ გახელილი მგრძნობიარე ხაზების, ფორმებისა და ელფერების დასანახავად, რომლებიც ხშირად შეუმჩნეველი რჩებათ.

როგორც მისი ნამუშევრები მოწმობს, ალბერსს გააზრებული ჰქონდა, რომ ვიზუალურ ველში ყველაფერი კონტექსტში არსებობს, რომ ყოველი ხაზი და ფერი ზემოქმედებას ახდენს მომიჯნავე ხაზსა და ფერზე. სკამის ფეხებს შორის, რძის ბოთლებს შორის, ფორთოხლებს შორის, მცენარის ფოთლებს შორის არსებული სივრცეების ხატვა დაეხმარება მხატვარს, განივითაროს ეს აღქმა. სივრცე არასდროს არის მთლიანად „ცარიელი“. თუ სტუდენტები ამ დეტალებს უფრო მეტ ყურადღებას მიაქცევენ, ისინი ძლიერი კომპოზიციების შექმნას შეძლებენ და იქნებ უკეთესი ადამიანებიც გახდნენ.

ალბერსის გაკვეთილები სტუდენტებს ხშირად ვერდანახულ ვიზუალურ რეალობას აცნობდა. მოწაფეები, თავიანთი სახელების უკუღმა ან თავდაყირა წერით, ასოების გამოყვანით, ან ყურადღებით ჩახატული სივრცეებით, რომლებსაც ხალიჩებსა და სკამებს შორის ხედავდნენ, „ნეგატიურ“ ან „შეუვსებელ“ ფორმებს ეცნობოდნენ, თავისუფალი ხელით შესრულებული ხაზების მარტივი სავარჯიშოებით კი აღმოაჩენდნენ, რომ ხაზები და ფორმები ერთმანეთს აწვებიან ან ავსებენ, კავშირებს, რიტმს, დაძაბულობას ქმნიან. თავიანთი სახელების უკუღმა ხატვით თუ გაზეთის ტექსტის იმიტაციით ისინი აღმოაჩენდნენ, რომ ეს განსხვავებული ხასიათის ფორმები იყო.

მარტივი მასალებით (ქაღალდი ან მავთული) კონსტრუირებისას სტუდენტები სწავლობდნენ, რომ ღრმული და სიცარელე ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორიც სიმყარე. ასამბლაჟებში ფერების გადაკვეთით ან განსხვავებული მასალების კომბინირებით ისინი ერთი ელემენტის მეორეზე ზემოქმედებას იკვლევდნენ. ამ სავარჯიშოების სიმარტივე შესაძლებელს ხდის, დააკვირდე უმცირეს, უფაქიზეს მოვლენებს – ფერის ნიუანსს, მრუდის ზუსტ ბუნებას, ქაღალდის მოხეული ნაწილის ხასიათს.

ალბერსისთვის ხელოვნების გაკვეთილები ცხოვრების გაკვეთილებივით იყო. და მას სჯეროდა, რომ სტუდენტებს, რომლებიც „ვიზუალურ ემპათიას“ ივითარებდნენ, აუცილებლად ექნებოდათ სოციალური თანაგრძნობაც. „პატივი ეცი სხვა მასალას ან ფერს… ან შენს მეზობელს. პატივი ეცით მას, ვისაც ყურადღებას არ აქცევდით“, – ეუბნებოდა ის მოსწავლეებს.

იოზეფ ალბერსისეული ხელოვნების სწავლება წესების, სტილის ან ტექნიკის ახსნას არ გულისხმობდა. ის სტუდენტებს ნანახის გაცნობიერებას, „თვალის ახელას“ ასწავლიდა. მისთვის ხელოვნების სწავლების საფუძველი იყო მძაფრი ხედვის უნარის განვითარება, ვიზუალური ველის გააზრებულად შესწავლა ძირითადი ელემენტების – ხაზის, ფორმის, ფერისა და ტექსტურის მეშვეობით. რეალურად რას ვხედავთ, რამდენად კარგად შეგვიძლია დანახვა, როგორ შეგვიძლია, ჩვენი აღმოჩენები აზრიან ნამუშევრებად ვთარგმნოთ  – ალბერსი გრძნობდა, რომ ხელოვნების გაკვეთილებზე მთავარი არა ფორმის შესახებ თეორიები, არამედ ეს საკითხები უნდა ყოფილიყო.

ვიზუალური აღქმის უნარის განვითარების გზების პოვნაში  ალბერსს ალბათ ვერავინ შეედრება. ეს სავარჯიშოები მისი პედაგოგიკის ძლიერი იარაღი იყო. მისი აღტაცების გრძნობა და ხილული სამყაროს სხვებისთვის გაზიარების შესანიშნავი უნარი აცოცხლებდა ყველაფერს, რასაც კი შეეხებოდა. ალბერსი თავის მოსწავლეებს ეუბნებოდა: „ისწავლეთ ცხოვრების დანახვა და შეგრძნება“, „წარმოსახვა ამუშავეთ, რადგან ჯერ კიდევ არის საოცრებები სამყაროში, რადგან ცხოვრება საიდუმლოა და ყოველთვის ასე იქნება. მაგრამ გახსოვდეთ, ხელოვნება ნიშნავს – გჯეროდეს, გწამდეს, რაც ხედვის განვითარებას გულისხმობს“.

იოზეფ და ანი ალბერსების ფონდის მიერ შექმნილი ვებგვერდი „ალბერსი ბავშვებისთვის“ (Albers for kids) საინტერესო სავარჯიშოებს გვთავაზობს. აქ ალბერსების ნამუშევრების მიხედვით შედგენილი სახალისო დავალებები შეგხვდებათ ვიდეოინსტრუქციებით, რაც ბავშვებს და მოზარდებს ფერებით ექსპერიმენტების ჩატარებაში დაეხმარება, თანაც მარტივად და მხიარულად – როგორ შეიძლება, ერთი ფერი გახდეს ორი, როგორ შეიძლება სახლში ნაპოვნი სათამაშოებით ფერების ბორბლის შექმნა, მარილით ხატვა და ა. შ.

წყარო:

¹ დიუის განათლების კონცეფცია

To Open Eyes

How to Be an Artist, According to Josef Albers, Sarah Gottesman

Josef Albers – guggenheim.org

ფოტოები:

1. იოზეფ ალბერსი, 1968, © ანრი კარტიე ბრესონის ფოტო.
2. იოზეფ ალბერსი თავის კლასთან ერთად შავი მთის კოლეჯში, კადრი Life magazine-სთვის © ჟენევიევ ნეილორის ფოტო / Corbis via Getty Images
3. Homage to the Square: Apparition, 1959, Oil on Masonite, Solomon R. Guggenheim Museum, New York, © 2018 The Josef and Anni Albers Foundation/Artists Rights Society (ARS), New York
4. Josef Albers, Interaction of Color, #slide7

სკოლა საზოგადოების მიკრომოდელია და მასში ყველა აქტუალური პრობლემა სარკესავით ირეკლება. საკლასო სივრცეში მასწავლებელს ბევრ რამეზე უწევს დაფიქრება, არჩევანის გაკეთებამდე სხვადასხვა გზის მოსინჯვა. ზოგჯერ განსაკუთრებით რთულია რაიმე ნიჭით გამორჩეულ ბავშვებთან ურთიერთობა. განსხვავებული ადამიანების მიმართ ხომ საზოგადოებასაც არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება აქვს. ასეა სკოლაშიც. მთავარია, სწორედ სასკოლო სივრცეში შეიგრძნოს მოსწავლემ სამყაროს უზოგადესი კანონი: მრავალფეროვნების აუცილებლობა სიცოცხლისთვის.

ყველა ადამიანი უნიკალურია, მაგრამ ხანდახან გამოირჩევიან ხოლმე სხვებისგან მკვეთრად განსხვავებული მოსწავლეები. ესენი შეიძლება იყვნენ ე.წ. ვუნდერკინდები ან განსაკუთრებული ინტერესების მქონე ბავშვები, რომლებსაც  მასწავლებლის მხრივ სათანადო მოპყრობა და ყურადღება სჭირდებათ. რა თქმა უნდა,  ყველა პედაგოგი ცდილობს დავალების იმგვარად შერჩევას, საკითხთა ისე დიფერენცირებას, რომ ყველა მოსწავლემ თავისი უნარების შესაბამისად მიიღოს მონაწილეობა დაგეგმილ თუ სპონტანურ აქტივობებში. ბიოლოგიის, მათემატიკის, გეოგრაფიის, ქართულისა თუ სხვა საგნის  მასწავლებლებს არაერთი შემთხვევა გაახსენდებათ, როდესაც მოსწავლე, რომელსაც განსაკუთრებით აინტერესებს მეცნიერების რომელიმე დარგი, ბევრს კითხულობს ამ სფეროში, გამოირჩევა ნიჭით, – მოულოდნელ უხერხულ კითხვას უსვამს პედაგოგს, რომელიც პასუხისთვის შესაძლოა არ აღმოჩნდეს მზად.

მოსწავლის ასეთი კითხვა შესაძლოა სულაც არ იყოს საგანგებოდ თავმოსაწონებლად ან მასწავლებლის „ჩასაჭრელად“ გამიზნული – კონკრეტულ თემაზე ფიქრისას ბუნებრივად დაებადოს ბავშვს და მასწავლებელსაც ასევე ბუნებრივად დაუსვას, არა მაინცდამაინც სწორი პასუხის მოლოდინით, არამედ განსჯისა და  კრიტიკული ანალიზისთვის, რაც ესოდენ დამახასიათებელია ამ ტიპის მოსწავლეებისთვის.

როგორ უნდა მოიქცეს ამ შემთხვევაში მასწავლებელი?

რეაქცია შესაძლოა სხვადასხვაგვარი იყოს. თუ საკითხის შესახებ პედაგოგს სათანადო ცოდნა არ გააჩნია, უმჯობესია, გულწრფელად  აღიაროს, რომ ახლა ამაზე პასუხის გაცემა არ შეუძლია და აჯობებს, ამ თემაზე სხვა დროს ისაუბრონ. ამასობაში მასწავლებელი უფრო ჩაუღრმავდება საკითხს – ინტერნეტი ხომ ნებისმიერ თემაზე ინფორმაციის სწრაფად მოპოვებას აადვილებს. ასეთი პასუხი დამაჯერებელი იქნება და პედაგოგი მოსწავლეთა ნდობასაც მოიპოვებს.

ხანდახან მასწავლებლის რეაქცია უხეშია, რათა მოსწავლის მოულოდნელი და ზოგჯერ საგაკვეთილო თემისგან დაშორებული კითხვა აგრესიით გაანეიტრალოს. ამან შესაძლოა კლასში დაძაბულობა შექმნას და ვითარება გაამწვაოს, მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის უნდობლობა წარმოშვას.

არაერთი ფსიქოლოგიური გამოკვლევა თუ დაკვირვება ადასტურებს, რომ ნიჭიერი ბავშვები სხვებისგან განსხვავებულად იქცევიან, უფრო ლაღები და თავისუფლები არიან,  არ უჭირთ სწავლა, კრიტიკულად აზროვნებენ, არ აკლიათ თავდაჯერება, ხშირად პრობლემების გადაჭრის ორიგინალურ გზას მიმართავენ, სწრაფად ადაპტირდებიან ახალ გარემოში, პიროვნულადაც განვითარებულები არიან (თუმცა ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ზოგიერთი ნიჭიერი ბავშვი, პირიქით, ასოციალურია, ჩაკეტილი, უჭირს თანატოლებთან ურთიერთობა). ისინი, რა თქმა უნდა, სწავლაში უსწრებენ თანატოლებს, ამიტომ მასწავლებელსაც უმატებენ თავსატეხს. კარგი პედაგოგი ცდილობს, მათთან საურთიერთობოდ საუკეთესო გზა გამონახოს, რათა კი არ შეაფერხოს, არამედ ხელი შეუწყოს ასეთი მოსწავლეების შემოქმედებითი უნარების განვითარებას. თუ პედაგოგი შეეცდება, თვალი აარიდოს ამ გამორჩეულობას, შესაძლოა, მასაც და მოსწავლესაც გაუჭირდეთ ერთ სივრცეში თანაარსებობა და გაკვეთილი მუდმივი კონფლიქტის წყაროდ იქცეს.

არსებობს სტერეოტიპი, შეიძლება ითქვას, მითიც, რომ ნიჭიერი ბავშვი ძნელი აღსაზრდელია, ამიტომ ასეთ მოსწავლეს პედაგოგი უფრთხის,  მშობელი საგონებელშია ჩავარდნილი, თანატოლებიც  ათვალწუნებით უყურებენ. ჩვეულებრივ მოსწავლეებთან პრობლემა თუ გაჩნდა, მასწავლებელი, ფსიქოლოგი და მშობლები ეძებენ მისი გადაჭრის გზებს, მაგრამ თუ ბავშვი ნიჭიერია, მაშინ, უმრავლეს შემთხვევაში, ხელს ჩაიქნევენ ხოლმე, თითქოს თავს იმართლებენ, მაინც ვერაფერს გავაწყობთო. ეს კი გულგრილობის, პრობლემის მიჩუმათების, სირაქლემას პოზაში ჩადგომის ტოლფასია. ნიჭიერი ბავშვის შემთხვევაშიც საჭიროა ანალიზი, განსაკუთრებული მიდგომა, შესაბამისი დავალებების მიცემა და  მისთვის სასურველი აქტივობების შერჩევა, რათა კლასისგან გამოცალკევებულად არ იგრძნოს თავი. პედაგოგმა მასაც ისევე უნდა მისცეს საკუთარი ნიჭის გამოვლენის, თავის გამოჩენის შესაძლებლობა, როგორც სხვებს, ოღონდ ეს ისე უნდა გააკეთოს, რომ არ გაჩნდეს უთანასწორობის, სხვებზე აღმატებულობის განცდა.

ყველა მოსწავლე იმით უნდა ფასდებოდეს, რასაც აღწევს თავისი უნარების შესაბამისად. შეჯიბრების განცდა სწავლისას არაჯანსაღ გარემოს ქმნის, ვითარებას ძაბავს, ამიტომ პედაგოგმა გაკვეთილი ისე უნდა დაგეგმოს და ჩაატაროს, რომ ყველა მოსწავლეს ჰქონდეს სრულფასოვნების განცდა და საკუთარი „როლითაც“ კმაყოფილი იყოს.  პრობლემები, რომლებიც გამორჩეულ მოსწავლეებთან იჩენს თავს, სხვადასხვაგვარია და მათი მოგვარება შესაძლოა მოითხოვდეს, უპირველესად, მოსწავლის სოციალიზაციას, თანატოლთა კოლექტივში ჩართვას, სასწავლო პროგრამების კორექტირებას, შეფასებათა განსხვავებული კრიტერიუმების შემუშავებას და სხვ. ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში პრობლემათა სპექტრი იცვლება. შესაბამისად, მოგვარების გზებიც ხელახლაა საძიებელი, რისთვისაც შემოქმედებითი მიდგომა დაგვჭირდება.

ნიჭერი ბავშვები ქვეყნის ინტელექტუალური პოტენციალია. დღეს ბევრი ჩივის, რომ ნიჭიერი ადამიანები სხვა ქვეყნებში მიდიან თავიანთი ადგილის საპოვნელად და აღარ ბრუნდებიან. თანამედროვე ცივილიზებულ, ტექნოლოგიურ-ციფრულ სამყაროში ქვეყანა განსაკუთრებით უნდა უფრთხილდებოდეს ნიჭიერ ბავშვებს, რომლებსაც გამორჩეული უნარები აქვთ. ამიტომ, შეიძლება ითქვას, არა მხოლოდ საქართველოს, არამედ ბევრი სხვა ქვეყნის საგანმანათლებლო სისტემის გამოწვევაცაა, შეიმუშაოს განსაკუთრებული სტრატეგიები ასეთი მოსწავლეებისთვის.

ისეც ხდება, რომ ნიჭიერ მოსწავლეს ერთი საგანი აინტერესებს და სხვების მიმართ გულგრილია. ამ შემთხვევაში საჭიროა პედაგოგთა ერთგვარი კონსილიუმი, ერთობლივი მსჯელობა და პრობლემის ისე გადაწყვეტა. მნიშვნელოვანია ფსიქოლოგის ჩართვა სასწავლო პროცესში. მასთან კონსულტაციებით პედაგოგი უფრო ნაკლებ შეცდომას დაუშვებს ნიჭიერ ბავშვთან, რათა არ გაუჩინოს გაუცხოების, გარიყულობის განცდა. სპეციალურ და მხატვრულ ლიტერატურაში ამ თემასთან დაკავშირებულ არაერთ საინტერესო მაგალითს ვხვდებით. ამჯერად ერთს მოვიხმობ, რომელიც თვალსაჩინოდ გამოკვეთს, რა შეიძლება „შეეშალოს“ მასწავლებელს ნიჭიერ, არაორდინარულად მოაზროვნე ბავშვთან ურთიერთობისას, როგორი თავშეკავება, სიმშვიდე და გულისხმიერებაა საჭირო იმისთვის, რომ  მცირე „უთანხმოება“ კონფლიქტში არ გადაიზარდოს.

ჯემალ ქარჩხაძის რომან „ქარავანში“ ერთი ეპიზოდია, რომელშიც კარგად წარმოჩნდება ნიჭიერი მოსწავლისა და მასწავლებლის ურთიერთობის ასპექტები. მართალია, ამ ეპიზოდში ქართულის გაკვეთილზე მომხდარი შემთხვევაა აღწერილი, მაგრამ იგივე თავისუფლად შეიძლებოდა მომხდარიყო ისტორიის, ფიზიკის, ქიმიისა თუ მათემატიკის გაკვეთილებზეც:

„იმ დღეს გაკვეთილად აკაკი წერეთლის ბიოგრაფია ჰქონდათ. მასწავლებელმა, მსუქანმა, ასთმიანმა ქალმა, რომელმაც ხვნეშითა და სვენებ-სვენებით ლაპარაკი იცოდა, შეკითხვა დასვა:

– აბა, როდის დაიბადა აკაკი წერეთელი? – და თავისდა ჭირად მირიანი გამოიძახა.

– შენ მიპასუხე, როდის დაიბადა აკაკი წერეთელი?

მირიანი წამოდგა და მიუგო:

– არ ვიცი.

– არ გიყვარს ხომ აკაკი წერეთელი? აბა, ვინ იტყვის? შენ თქვი, – სხვას მიუბრუნდა ახლა. იმ სხვამ თქვა. მასწავლებელმა ნიშნის მოგებით შეხედა მირიანს და უთხრა:

– უნდა იცოდე, დაჯექი.

მირიანმა მხრები აიჩეჩა.

– რა საჭიროა… – თქვა და დაჯდა. მასწავლებელმა ქშენა დაიწყო.

– ადექი!

მირიანი ადგა.

– აბა, რა არის საჭირო, შენი აზრით? გაკვეთილის სწავლა არაა ხომ საჭირო?!

– აკაკი წერეთელი 1840 წელს დაიბადებოდა თუ 1841-ში, ამას რა მნიშვნელობა აქვს. მთავარი ისაა, რატომ დაწერა „მზემან სხივი მომაფინა“ და არა, ვთქვათ, „მზემან შუქი მომაფინა“. ესაა საინტერესო და ამას უნდა ვსწავლობდეთ.

მასწავლებელმა ფეხები განგან გადგა, დოინჯი შემოიყარა და მირიანს გაკვირვებით მიაჩერდა. ბოლოს ამოიხვნეშა.

– შენ ასწავლი, ბიჭო, განათლების სამინისტროს, რა გასწავლოს და რა არა?!

განათლების სამინისტრო ისეთი კოზირი იყო, რომელიც არ იჭრება. მაგრამ მირიანმა მხრები აიჩეჩა და ეს გაუჭრელი კოზირიც გაუჭრა.

– თუკი საჭირო იქნება, რატომაც არ ვასწავლი…

ეს მკრეხელობა იყო და მასწავლებელმა დაიქუხა:

– დაჯექი მანდ!

ამ სიტყვებზე თვითონაც დაჯდა და დიდხანს იქშინა, რადგან მის თვალში განათლების სამინისტროს ლაქა მოეცხო“.

ამ იუმორით შეზავებულ, ცოტა კარიკატურულად დახატულ პასაჟში კარგად წარმოჩნდება „ურჩი“  მოსწავლისა და „მკაცრი“ მასწავლებლის დაძაბული ურთიერთობა.  რა ქმნის ასეთ სიტუაციას? მხოლოდ ის, რომ პედაგოგს არ სურს მოსწავლის აზრის გათვალისწინება, მიუღებლად მიაჩნია მისი განსხვავებული დამოკიდებულება საკითხის მიმართ. მოსწავლე კი ნაკითხია, მოაზროვნე, უყვარს ლიტერატურა, ცდილობს, განსხვავებული კუთხით შეხედოს მოვლენებს. მასწავლებელი ამას პირად შეურაცხყოფად მიიჩნევს, ღელავს, ბრაზობს მოსწავლეზე და მის გაჩუმებას, დამცირებას ცდილობს, რითაც თავს გამოუვალ მდგომარეობაში იგდებს, რადგან ჯიუტ, თავის თავში დარწმუნებულ მოსწავლეს ვერაფერს უხერხებს.

ამავე რომანში ჯემალ ქარჩხაძე მირიანთან სხვა მასწავლებლის ურთიერთობასაც აღწერს, რომელიც მშვიდობიანი და თანამშრომლობითია: „ერთადერთი, ვინც მირიანთან კამათს არ გაურბოდა, ისტორიის მასწავლებელი იყო. არათუ არ გაურბოდა, ხანდახან ისე ჩაეფლობოდა ხოლმე, რომ მთელი კლასის სასიხარულოდ ძველის გამოკითხვაც ავიწყდებოდა და ახლის ახსნაც. მაგრამ წლის ბოლოს იგი სადღაც გადაიყვანეს და მისმა შემცვლელმა მკაცრად და უხეშად უთხრა მირიანს: რასაც გასწავლიან, ის ისწავლე, დანარჩენ ისტორიას უშენოდაც მოევლებაო“.

საინტერესო იქნებოდა, თვითონ პედაგოგებსაც განეხილათ ეს ეპიზოდი და ემსჯელათ, როგორ მოიქცეოდნენ ამ შემთხვევაში ან რას ურჩევდნენ მასწავლებელს, რომელმაც ნიჭიერი მოსწავლე კი არ შეაქო განსხვავებული თვალსაზრისისთვის, არამედ გაკიცხა და მთელი კლასი სადუელო დრამის მონაწილედ აქცია.

ისიც უნდა ითქვას, რომ ხშირად არც ისე გამორჩეული ნიჭის, მაგრამ შემოქმედებითად მოაზროვნე მოსწავლეებსაც უყვართ მასწავლებლისთვის უცნაური კითხვების დასმა. საგაკვეთილო პროცესს სწორედ ასეთი კითხვები აცოცხლებს. ამიტომ მასწავლებელმა კი არ უნდა ჩაახშოს თავისუფლებისკენ სწრაფვის ეს მცდელობა, არამედ, პირიქით, წაახალისოს. სწორედ იმგვარი „რევოლუციების“ მომხრე უნდა იყოს მასწავლებელი, როგორსაც ილია აღწერს „მგზავრის წერილებში“: „ჩემს ტვინში სრული რევოლუცია მოხდა: ძირს მილაგებულნი ფიქრები მაღლა მოექცნენ, მაღლა დალაგებულნი – ძირსა და მერე აირივნენ ერთმანეთში. სიტყვამ „რევოლუციამ“ არ შეგაშინოს, მკითხველო! რევოლუცია იმისთვის არის გაჩენილი, რომ მშვიდობიანობა მოაქვს. ღვინო ჯერ უნდა ადუღდეს, აირიოს-დაირიოს და მერე დაიწმინდება ხოლმე. ესეა ყველაფერი ამ ქვეყანაზედ“.

კარგ მასწავლებელს არ გამორჩება ნიჭიერი და განსხვავებული მოსწავლის ფიქრთა ეს „დუღილი“ და ამ რევოლუციურ ენერგიას იმისთვის გამოიყენებს, რომ სხვა მოსწავლეებსაც დაეხმაროს, რათა მათ ნაცნობ და გატკეპნილ გზებზე ცოდნისკენ მიმავალი უცხო ბილიკები აღმოაჩინონ.

ციფრული ტექნოლოგიების სარგებელი და ზიანითანამედროვე ციფრულ ეპოქაში ადამიანებს შორის ცოცხალი კონტაქტი ფუფუნებაა“, – ამ საინტერესო მოსაზრებით განვაგრძობთ ამერიკელი ავტორის შიმი კანგის ნააზრევის გაცნობას. შიმი კანგი არის ფსიქიატრი, მედიცინის მეცნიერებათა დოქტორი, ბრიტანული კოლუმბიის უნივერსიტეტის პროფესორი, მკვლევარი, ექსპერტი მასობრივი საინფორმაციო საშუალებების სფეროში, ბესტსელერების ავტორი, მიღებული აქვს მრავალი სამეცნიერო და საზოგადოებრივი ჯილდო. ქალბატონი კინგი ძალიან ამაყობს თავისი ემიგრანტული ფესვებით და ოჯახით. გთავაზობთ ფრაგმენტებს მისი წიგნიდან „როგორ აღვზარდოთ ჯანსაღი უნარ-ჩვევები გაჯეტებისა და სოციალური ქსელების სამყაროში“.

ცნობილია, რომ ადამიანებს ერთმანეთთან ურთიერთობა ისევე გვჭირდება, როგორც საკვები და თავშესაფარი. ციფრული ტექნოლოგიების ეპოქაში კი ნებისმიერი პრობლემის მოგვარება ინტერნეტიდან გამოუსვლელად ძალიან ადვილი, ხელმისაწვდომი და კომფორტულია. ეს კომფორტი კი სულაც არ საჭიროებს სხვა ადამიანებთან ურთიერთობას. თანამედროვე სამყარო, რომელშიც ჩვენ ყველა ვცხოვრობთ, იმ იდეით ხელმძღვანელობს, რომ ადამიანები უპირატესობას ანიჭებენ განმარტოებულ, დამოუკიდებელ ცხოვრებას, რომელშიც მიზნის მიღწევა გაცილებით ადვილია. კაცობრიობის განვითარების ამ ეტაპზე ადამიანებს საკუთარი შესაძლებლობების რეალიზება სახლიდან გაუსვლელად, მარტივად შეუძლიათ.

ამ ყველაფერს იმისთვის ვამბობ, – განმარტავს ამერიკელი ფსიქიატრი, – რომ აგიხსნათ, როგორ შეცვალა ციფრულმა ტექნილოგიებმა სოციუმთან ჩვენი შვილების ურთიერთობა.

ერთხელ, – იხსენებს შიმი კანგი, – შეწუხებულმა მშობლებმა კონსულტაციაზე მომიყვანეს მოზარდი ბიჭუნა, სახელად ანდრეა. მშობლებს ეშინოდათ, რომ მათი შვილის ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე ცუდად იმოქმედებდა ცოცხალი ურთიერთობებისგან მისი პრაქტიკულად სრული იზოლაცია. ბიჭმა კი პირველივე შეხვედრაზე გამომიცხადა: „წარმოდგენა არ მაქვს, რატომ მომიყვანეს თქვენთან მშობლებმა. უნდა გითხრათ, რომ ძალიან მომწონს მარტო ყოფნა, ღამით გვიან დაძინება, ინტერნეტის საშუალებით ხალხთან საუბარი და თამაშები. ცხოვრებაში მეტი არავინ მჭირდება და საერთოდაც, მიმაჩნია, რომ ეს სავსებით ნორმალურია“.

ამ მაგალითიდან გამომდინარე, ჩნდება კითხვა: მაინც ვინ არის მართალი და ვინ მტყუანი მსგავს სიტუაციებში? სიმართლე ის არის, რომ ადამიანები ძალიან განსხვავდებიან ერთმანეთისგან, მათ შორის – სოციალური კონტაქტების მოთხოვნილებითაც. ჩემი ერთი შვილი მშვიდი, ჩუმი, გაწონასწორებული და, შეიძლება ითქვას, საკუთრ თავში ჩაკეტილი მოზარდია. სამაგიეროდ, მეორე ხმამაღლა, ემოციურად მოსაუბრეა. უყვარს ამბების თხრობა, ეკითხვების დასმა, ყურადღების ცენტრში ყოფნა. აი, ასეთი მრავალფეროვნებაა ჩვენს ოჯახში.

დავუბრუნდეთ ანდრეას და ვიკითხვოთ: იქნებ ის მართლა კომფორტულად გრძნობს თავს მარტო? შეუძლია თუ არა ადამიანს, გაძლოს სიყვარულისა და სოციალური ჯგუფისადმი მიკუთვნებულობის განცდის გარეშე?

ვფიქრობ, – განმარტავს ამერიკელი ფსიქიატრი, – ანდრეამ მართლაც ისწავლა საჭირო დროს თავის დამოუკიდებლად დამშვიდება, მაგრამ უნდა ითქვას, რომ მისი თავის ტვინის ემოციური კონტური ძალიან ზარალდებოდა, რადგან მას სჭირდებოდა ურთიერთობა, სოციალური კავშირები. ადამიანი სოციალური არსებაა, ეს დიდი ხანია ცნობილია, ამიტომ სოციალიზაციაზე უარის თქმამ შესაძლოა ძალიან უსიამოვნო შედეგი მოიტანოს.

ამერიკელი ფსიქოლოგი ჰარი ჰარლოუ (1906-1984 წ.წ.) ექსპერიმენტებს ატარებდა მაიმუნებზე. მისი კვლევების შედეგად გაირკვა, რომ იმ მაიმუნებს, რომლებიც ჩვილობაში მოაშორეს დედებს, თავიანთ სოციუმს და მთელი წლის განმავლობაში ამყოფეს იზოლაციაში, სერიოზული სოციალური დეფიციტი განუვითარდათ. ისინი გალიის კუთხეებში იმალებოდნენ, მონოტონურ მოძრაობებს აკეთებდნენ და თავს იზიანებდნენ. როდესაც ამგვარად გაზრდილი მაიმუნების სხვა მაიმუნებთან შესახლება სცადეს, აღმოჩნდა, რომ მათ ვერც თამაში მოახერხეს და ვერც სხვა ტიპის ურთიერთობა დაამყარეს დანარჩენენ პრიმატებთან. იზოლაციაგამოვლილი მაიმუნები მშიშრები, იმპულსურები, აგრესიულები გახდნენ. მათ სექსუალური ლტოლვაც კი ვერ განუვითარდათ სათანადოდ. ჰარი ჰარლოუს შეფასებით, ექსპერიმენტში მონაწილე მაკაკა-რეზუსები „სოციალურად განადგურებულები“ აღმოჩნდნენ. მათ ვერ ჩამოუყალიბდათ ურთიერთობების დამყარების სასიცოცხლოდ აუცილებელი უნარები.

გასაგები მიზეზების გამო ადამიანებზე ასეთი ექსპერიმენტები არ ტარდება, მაგრამ ისტორიაში იყო ფაქტები, რომლებიც პრაქტიკულად ადასტურებდა ზემოთ აღწერილი ექსპერიმენტის შედეგებს. გასული საუკუნის 90-იან წლებში გაღატაკებულ რუმინეთში გადაარჩინეს ბავშვთა სახლებში მცხოვრები ბავშვები, რომლებიც მშობლებმა მიატოვეს – იმ დროს კომუნისტურ რუმინეთში აბორტი აჯრძალული იყო და არასასურველ ჩვილებს დედები ბავშვთა სახლებში აბარებდნენ. პატარები ძირითადად საწოლში იწვნენ და დღის განმავლობაში ადამიანები მათთან მხოლოდ 5-6 წუთის განმავლობაში ურთიერთობდნენ. ასეთ პირობებში გაზრდილ ბავშვებს სერიოზული სოციალური, კოგნიტიური და ქცევითი პრობლემები აღმოაჩნდათ.

ემოციების კონტროლი ერთ-ერთ დაუძლეველი პრობლემაა ბავშვთა სახლში გაზრდილი მოზარდებისთვის. ამას ემატება დაბალი თვითშეფასება, ტიკები, ასოციალური/კრიმინალური ქცევა, თვითდაზიანებისკენ მიდრეკილება. ფსიქოლოგებმა, ფსიქიატრებმა და სხვა სპეციალისტებმა დაადგინეს, რომ ადრეულ სოციალურ დეპრივაციას შეუძლია, შეცვალოს ადამიანის თავის ტვინის ფუნქციობა. უფრო მეტიც: ზოგ შემთხვევაში სოციალური უგულებელყოფის შედეგების სრულყოფილი აღმოფხვრა შეუძლებელიც კია.

მე ხშირად ვფიქრობ იმაზე, – დასძენს შიმი კანგი, – რა ხდება ჩვილების თავის ტვინში მაშინ, როდესაც მათ დედები ცალი ხელით კვებავენ, მეორით კი ტელეფონი უჭირავთ. ვფიქრობ პატარების ფსიქიკაზე იმ მომენტში, როდესაც ისინი ცდილობენ ეთამაშონ მამიკოს, რომელიც თავის პერსონალურ კომპიუტერშია ჩამძვრალი. ვფიქრობ მოზარდებზე, რომლებიც უკვე თავად არიან იმდენად შეპყრობილები, რომ ინტერნეტსივრციდან თითქმის არ გამოდიან. ვფიქრობ იმაზე, რომ უახლოესი ადამიანები ხელიდან უშვებენ ცოცხალი ურთიერთობის შესაძლებლობას და დროთა განმავლობაში სრულიად უუცხოვდებიან ერთმანეთს.

ძვირფასო მშობლებო! მე ვცდილობ აგიხსნათ, რომ თქვენს შვილებს სრულებითაც არ სჭირდებათ 400-500 ინტერნეტმეგობარი. არ არის აუცილებელი, შვილებს თავად დაუგეგმოთ თანატოლებთან შეხვედრები, საფეხბურთო მატჩი ან რომელიმე სხვა გამოგონილი გასართობი. თქვენს შვილებს ერთი-ორი ახლო მეგობარი და საზოგადოების სრულფასოვანი წევრობის განცდა სჭირდებათ, – ამბობს ამერიკელი ავტორი. შიმი კანგს მიაჩნია, რომ ურთიერთობებში მთავარი ხარისხია. ამ მოსაზრებას ის ამყარებს 2010 წელს მონრეალის უნივერსიტეტში ჩატარებული კვლევის დასკვნით, რომლის თანახმად, ერთი მეგობარიც საკმარისია, რათა საკუთარ თავში ჩაკეტილმა, შფოთვის მაღალი დონის მქონე ბავშვებმა დეპრესიას თავი დააღწიონ.

მორცხვ ბავშვებსა და მოზარდებს უფრო მეტად უჭირთ გარემოში ადაპტირება. კვლევის ავტორთა მტკიცებით, მათი მშობლები მეგობრობას სერიოზულად უნდა მოეკიდონ. აი, ციტატა კვლევიდან: „ბავშვებს ხომ ყველა ქვეყანაში ასწავლიან წერა-კითხვასა და ანგარიშს. ზუსტად ასევე უნდა ისწავლებოდეს ურთიერთობების დამყარება და წარმართვა“. მშობლები კი შვილების სასწავლო წარმატებას უფრო აქცევენ ყურადღებას (ვაღიარებ, მეც ასე ვიქცევი). მხოლოდ აკადემიურ მოსწრებაზე ორიენტირება სიკეთეს არ მოუტანს მოზარდს. ყველა მშობლის/აღმზრდელის უმთავრესი ამოცანა უნდა იყოს, დაეხმაროს ბავშვს სერიოზული, მნიშვნელოვანი, პოზიტიური ურთიერთობების დამყარებაში. ბავშვობაში დახმარება შეიძლება გამოიხატოს სხვადასხვა აქტივობების დაგეგმვით. შემდეგ დადგება მოენტი, როდესაც უფროსებმა ნაბიჯი უკან უნდა გადადგან და მოზარდებს საშუალება მისცენ, თავად წარმართონ თავიანთი სოციალური ცხოვრება.

აქვე მინდა დავძინო, რომ ეს სულაც არ გულისხმობს სრულ უმოქმედობას. მშობლებს შეუძლიათ, ესაუბრონ შვილებს საკუთარ გამოცდილებაზე. ბავშვებს ყოველთვის აინტერესებთ მშობლების შეხედულებები მსგავს საკითხებზე.

გართობაც ურთიერთობის ფორმაა, მაგრამ ის ვერ ცვლის ცოცხალ, ჯანსაღ ურთიერთობებს. კომენტარები, რომლებსაც მოზარდი ტოვებს სოციალურ ქსელში ვიღაცის პოსტის ქვეშ, ვერ ცვლის ურთიერთობას რეალურ სამყაროში.

„შენ ალბათ ამოცანის შინაარსი არ მოგწონს, არა?“ – ეკითხება ჯერი დარელს მისი ძმის მეგობარი და მასწავლებელი ჯორჯი მათემატიკის გაკვეთილზე და ცდილობს, მარტივი არითმეტიკა არა მშენებლების, არამედ მუხლუხოების მაგალითზე ასწავლოს, იმის გათვალისწინებით, რომ ბიჭი ცხოველებით და მწერებით არის გატაცებული.

„გეოგრაფიაში საქმე უკეთ მიდიოდა, რადგან ჯორჯმა ამ საგანს ზოოლოგიაც დაუკავშირა. ვხატავდით უზარმაზარ, მთაგრეხილებით დახაზულ რუკებს და შემდეგ სხვადასხვა ადგილს იქ გავრცელებული ცხოველებით და მცენარეებით ვავსებდით. ამგვარად გამოდიოდა, რომ ცეილონში უმთავრესად ტაპირები ბინადრობდნენ და ჩაი ხარობდა, ინდოეთში – ვეფხვები და ბრინჯი, ავსტრალიაში – კენგურუ და ცხვარი, ხოლო ოკეანეში ზღვის ცისფერ დინებებს თან მოჰქონდა არა მხოლოდ გრიგალი, პასატები, დარი და ავდარი, არამედ ვეშაპები, ალბატროსები, პინგვინები და ლომვეშაპები. ჩვენი რუკები ჭეშმარიტი ხელოვნების ნიმუშები იყო“, – ჰყვება ჯერი დარელი და ხსნის, რა აქცევდა ათი წლის ბიჭის და მისი ახალგაზრდა მასწავლებლის მიერ დახატულ რუკებს ხელოვნების ნიმუშებად.

„ამ რუკებზე სიცოცხლე იყო, მათზე შეიძლებოდა რამე გესწავლა, ჩაფიქრებულიყავი და კიდევ რაღაც დაგემატებინა. ერთი სიტყვით, ეს რუკები ნამდვილად რაღაცას ნიშნავდა“, – იხსენებს ბიჭი და გადადის ისტორიის გაკვეთილების აღწერაზე, სადაც ასევე უხვად არიან ცხოველები, სხვადასხვა დროისa და ადგილის ფლორა და ფაუნა, ბუნებრივი თავისებურებები.

„სრულიადაც არ მაწუხებდა, რამ უბიძგა ჰანიბალს ასეთი მამაცობისკენ, ან რას აპირებდა მთების გადავლის შემდეგ. ამ, ჩემი აზრით, საკმაოდ ცუდად მოწყობილ ექსპედიციაში მე მხოლოდ სპილოების სახელები მაინტერესებდა. გავიგე ისიც, რომ ჰანიბალმა სპილოების მომვლელ კაცს არა მხოლოდ მათი კვება დაავალა, ცივ ამინდში მათი ცხელი წყლით უზრუნველყოფაც უბრძანა“, – ესეც ისტორიის სწავლების მაგალითი.

მიხვდებოდით, რომ ჯერი დარელი ცნობილი საბავშვო წიგნის ავტორი და ამავე წიგნის გმირია. წიგნს, რომელსაც „ჩემი ოჯახი და სხვა ცხოველები“ ჰქვია, ჩემს შვილებს ვუკითხავ და არც კი ვიცი, მერამდენედ ვარ აღფრთოვანებული მისით. პირველად რომ წავიკითხე, მეც ჩემი გოგოების ასაკის ვიქნებოდი და მახსოვს, ყველაზე მეტად იმ ადგილმა მომნუსხა, სადაც ჯერის ოჯახი საშიშად მიიჩნევს კუნძულ კორფუს ეკლესიაში სიწმინდეების მთხვევას ინფექციების გავრცელებისა და გადადების საფრთხის გამო. იმ დროს პანდემია ჯერ კიდევ შორს იყო და ჩემ გარშემო არავინ აყენებდა ეჭვქვეშ ამ წმინდა რიტუალის უსაფრთხოებას. კარგი წიგნი ალბათ ისაა, სადაც ყოველ ჯერზე ახალ ხელმოსაჭიდს იპოვი და ამჯერად ეს ჯერის „ჰოუმსქულინგი“ აღმოჩნდა. ჯერი ჰყვება, როგორ გადაინაცვლა გაკვეთილებმა ზეთისხილის ბაღებში და ზღვის სანაპიროზე იმის გამო, რომ ბიჭს სახლში სულ ჩიტებზე, ჭრიჭინებსა და მწერებზე ეფიქრებოდა. ჩემმა შვილებმა თქვეს, რომ ისინიც სიამოვნებით დაესწრებოდნენ ასეთ გაკვეთილებს და ყველაფერს, სულ ყველაფერს ისწავლიდნენ ასეთი მასწავლებლის ხელში. მერე ჩიოდნენ, რომ სკოლაში ერთ ოთახში დიდხანს ჯდომა რთულია, გარე აქტივობა ცოტა აქვთ, საერთოდ, ქალაქებში ბავშვების ცხოვრება უფრო მოსაწყენია, ვიდრე, მაგალითად, კუნძულ კორფუზე ან რომელიმე ტყისპირა დასახლებაში, სადაც ბავშვებს შეუძლიათ მდინარეში ბანაობა, სანაპიროზე სეირნობა, ცხენით ჯირითი, კენკრის კრეფა და ასე შემდეგ.

„ჩემი აზრით, ყველაზე მეტი დრო ბუნებისმეტყველებისთვის უნდა დაგვეთმო და ჯორჯიც კეთილსინდისიერად და გულმოდგინედ მასწავლიდა, როგორ მეწარმოებინა დაკვირვებები და დღიურები. ამის შედეგად ბუნებით უთავბოლო გატაცებას გეზი მიეცა. მივხვდი, რომ შთაბეჭდილებების ჩაწერა მოვლენების უკეთესად შესწავლასა და დამახსოვრებაში მეხმარებოდა“, – წერს დარელი და ჩვენ ვთანხმდებით, რომ კარგი მასწავლებელი ისაა, ვინც ხვდება, რა აინტერესებს ბავშვს მთელი სულით და გულით და მხოლოდ ამას კი არ ასწავლის, არამედ იმასაც უხსნის, რომ ყველა საგანში, ყველა მოვლენაში, ყველა ამბავში შეიძლება იპოვოს თავისთვის საინტერესო რამ.

მასწავლებლობა რთული და საპასუხისმგებლო საქმეა და არცთუ ისე დახვეწილი სისტემის პირობებში მასწავლებლის ოსტატობაზე, მოთმინებაზე, ცნობისმოყვარეობაზე, ბავშვებისა და საქმის სიყვარულზე, მუდმივად ახლის ძიების უნარზე ათეულობით, ასეულობით ბავშვის ბედი და მომავალია დამოკიდებული. ჩვენი სისტემა, მცდელობების მიუხედავად, კარგად ვერ ხედავს ბავშვების ინტერესებს, ზოგ შემთხვევაში ვერც სასწავლო მასალა პასუხობს მათ და მოსწავლეებს ინტერნეტში ბევრად უფრო საინტერესო თავგადასავლების პოვნა შეუძლიათ, ვიდრე სასკოლო სახელმძღვანელოებში. ამ შემთხვევაში მასწავლებელს გადამწყვეტი როლი აკისრია ბავშვებისთვის იმის ახსნაში, რომ არ არსებობს მოსაწყენი ამბავი ან უსარგებლო საგანი – არსებობენ მოსაწყენი ამბის მთხრობელები და ცუდად ახსნილი გაკვეთილები და მათ გამო არ ღირს, უარი თქვა სწავლასა და შემეცნებაზე. უნდა იცოდე, როგორ გამოადნო ყველაფრიდან შენთვის საინტერესო ნაწილი, როგორ დაინახო მოვლენები შენთვის სასურველ პრიზმაში და აიძულო უფროსები, შენთვის გასაგებად აგიხსნან ყველაფერი, რაც შეიძლება თავიდან ბუნდოვანი ან რთული ჩანდეს. სკოლა და მასწავლებელი ბავშვს სწავლას უნდა ასწავლიდეს – მხოლოდ ამის შემდეგ არის შესაძლებელი კონკრეტული ცოდნის მიცემა. ბავშვმა უნდა იცოდეს, როგორ ჩამოიყალიბოს ხედვის კუთხე და როგორ გაატაროს ნებისმიერი ახალი ინფორმაცია სასურველ პრიზმაში. ამ პროცესში კი მას უფროსების დახმარება სჭირდება, მათი პატივისცემა და თანადგომა და გულწრფელობაც – რაღაც შეიძლება უფროსსაც არ ესმოდეს ან არ გამოსდიოდეს.

როცა იმაზე ვფიქრობ, რას არ აძლევს დღევანდელი სკოლა ჩვენს შვილებს, პირველ რიგში ზუსტად ის უნარები მაფიქრდება, რომლებიც ჩვენც სუსტად გვქონდა განვითარებული და რომელთა დეფიციტიც თაობიდან თაობამდე გამოწვევად რჩება. კრიტიკული აზროვნება, ცნობისმოყვარეობა, მოვლენების სხვადასხვა კუთხით დანახვა და საკუთარი პოზიციების, ინტერესების, შეხედულებების დაცვა ისე, რომ სხვას შეურაცხყოფა არ მიაყენო, სხვისი გაგებაც შეძლო. ესაა ის, რასაც სკოლაში უნდა სწავლობდეს ადამიანი, სწავლის საწყის ეტაპზე, და როგორც ჯერი დარელის მონათხრობი ცხადყოფს, ამას არც განსაკუთრებული სასწავლო მასალები და არც საგანგებო წვრთნა არ სჭირდება. მხოლოდ მონდომება, საკუთარი თავისა და მოსწავლეების ინტერესებისა და ხასიათის თავისებურებების გათვალისწინებაც კი შეიძლება საკმარისი იყოს.