STEM (მეცნიერება, ტექნოლოგია, ინჟინერია და მათემატიკა) განათლება დღითიდღე უფრო მნიშვნელოვანი ხდება  მომავალი თაობისთვის. ჩვენი სკოლის კლუბი სწორედ ამ მიმართულებას ეხმარება მოზარდებს განვითარებაში და სთავაზობს მათ მრავალფეროვან ექსტრაკურიკულარულ აქტივობებს, რომლებიც აუმჯობესებს პრაქტიკულ უნარ-ჩვევებს და ავითარებს შემოქმედებით აზროვნებას.

STEM პროექტების განხორციელება მოსწავლეს ეხმარება აღმოაჩინოს და შეისწავლოს ბუნების კანონზომიერებები, იმისათვის რომ ეს ცოდნა ადამიანების საკეთილდღეოდ გამოიყენოს.

ტექნოლოგიების შექმნა ამარტივებს ყოველდღიურობას და ხელშესახებს ხდის იმას, რაც ადამიანისთვის მხოლოდ ფანტაზიის ნაყოფი შეიძლება ყოფილიყო.

ინჟინერია ბუნების კანონზომიერებების პრაქტიკული დანიშნულებით გამოყენებასა და შესაბამისი ტექნოლოგიების შექმნაში გვეხმარება.

მათემატიკური უნარები და ლოგიკური აზროვნება  ბუნების მოვლენების აღწერის,  ალგორითმების შემუშავებისა და ინჟინრული პრობლემების გადაჭრის შესაძლებლობას  იძლევა.

კლუბის წევრები კლუბში მუშაობისას ეცნობიან ელექტრობის საწყისებს: ელექტრული მუხტი და ელექტრული დენი, ელექტრული ძაბვა, წინაღობა, ომის კანონი, ელექტრული სიმძლავრე, ელექტრული წრედის კომპონენტები, მიმდევრობითი და პარალელური შეერთება, შერეული შეერთება, ნახევარგამტარები და მათი გამოყენება ტექნოლოგიებში.

ხდება, საჭირო პლატფორმის შესწავლა და გამოყენება: ელექტრული წრედის კომპონენტების შესწავლა და საზომი ხელსაწყოების მუშაობის პრინციპის გაცნობა Tinkercad-ში, მიკროკონტროლერ arduino-ს მუშაობის პრინციპის შესწავლა, პროგრამული კოდებისა და ალგორითმების შესწავლა.

კლუბში, მოსწავლეების ეცნობიან მიკროკონტროლერი arduino და მის კომპონენტებს: წნევის, ტემპერატურისა და ტენიანობის სენსორებით ინფორმაციის მიღება, დამუშავება და ეკრანზე გამოტანა, ულტრაბგერითი სენსორით ინფორმაციის მიღება და პროცესების მართვა, ფოტორეზისტორით ინფორმაციის მიღება და პროცესების მართვა

Arduino-ს გამოყენება იტალიური სკოლის  რობოტოტექნიკის კლუბში ხელს უწყობს ტექნოლოგიებისა და ინჟინერიის სწავლებას პრაქტიკული და ინტერაქტიული გზით. ეს მიკროკონტროლერი მოსწავლეებს საშუალებას აძლევს, რეალურ სამყაროში გამოიყენონ თავიანთი ცოდნა და შექმნან ინოვაციური პროექტები, რომლებიც მათი ფანტაზიით და კრეატიულობით არის გაჯერებული.

რატომ Arduino?

1.  Arduino არის ხელმისაწვდომი და მარტივი ინსტრუმენტი, რომელიც მოსწავლეებს სწრაფად შეუძლიათ აითვისონ.
2. Arduino-ს უამრავი გამოყენების შესაძლებლობა აქვს, დაწყებული მარტივი პროექტებიდან რთულ სისტემებამდე.
3. Arduino-ს დიდი და აქტიური მომხმარებელი ყავს და  უამრავი რესურსი და იდეა შეიძლება მოიძებნოს.

Arduino-ს გამოყენების გზები სკოლის კლუბებში

1. პროექტებზე დაფუძნებული სწავლება

Arduino-ს გამოყენება სხვადასხვა პროექტებში მოსწავლეებს ეხმარება უკეთ გაიგონ და განავითარონ თავიანთი ცოდნა ტექნოლოგიებსა და ინჟინერიაში. კლუბში ხშირად ხორციელდება შემდეგი პროექტები:

შუქნიშნის აწყობა –  მოსწავლეები სწავლობენ, როგორ მართონ LED შუქნიშანი მიკროკონტროლერის მეშვეობით.

ლიფტის სისტემა – Arduino-ს გამოყენებით ლიფტის პროტოტიპის შექმნა, რომელიც გადატვირთვის ტესტს გაუძლებს.

გარე განათება-  მიკროკონტროლერით გარე განათების სისტემების მართვა, რომელიც რეაგირებს სინათლისა და სიბნელის დონეზე.

ხაზზე მავალი რობოტი- პროექტი, სადაც მოსწავლეები ქმნიან რობოტს, რომელიც განსაზღვრული ხაზის მარშრუტს მიჰყვება.

გალვანური ელემენტები –  ექსპერიმენტები, სადაც ელექტროქიმიური ელემენტების საშუალებით სტუდენტები ქმნიან ენერგიის წყაროებს.

2. შემოქმედებითი პროექტები

Arduino საშუალებას აძლევს მოსწავლეებს, გამოიყენონ თავიანთი ფანტაზია და შექმნან უნიკალური და შემოქმედებითი პროექტები:

ინტერაქტიული ხელოვნება –  მოსწავლეები  ქმნიან ინტერაქტიულ ხელოვნების ნამუშევრებს, რომლებიც რეაგირებენ მოძრაობაზე ან ხმაზე.

მუსიკალური ინსტრუმენტები –  Arduino-ს გამოყენებით შექმნილი ელექტრონული ინსტრუმენტები, რომლებიც ქმნიან განსხვავებულ ხმებსა და მელოდიებს.

3. STEM განათლება და ექსპერიმენტები

Arduino-ს გამოყენება STEM განათლებაში მოსწავლეებს ეხმარება უკეთ გაიგონ სამეცნიერო და ტექნოლოგიური პრინციპები:

• სიმკვრივის დადგენა: Arduino-ს სენსორების გამოყენებით შესაძლებელია სხვადასხვა ნივთიერებების სიმკვრივის განსაზღვრა.
• საპნისა  წარმოება: მოსწავლეები სწავლობენ საპნის წარმოების პროცესს და მასთან დაკავშირებულ ქიმიურ რეაქციებს.
• ფერადი რეაქციები: ექსპერიმენტები ინდიკატორებით, რომლებიც ქმნიან ფერად რეაქციებს და მოსწავლეებს  აჩვენებენ ქიმიური პროცესების მიმდინარეობას.

4. ინჟინერიის პროექტები

Arduino-ს დახმარებით, მოსწავლეები სწავლობენ ინჟინერიის პრინციპებს და ქმნიან სხვადასხვა კონსტრუქციებს:

• ხის ჩხირებისგან ხიდის გაკეთება: მოსწავლეები ქმნიან ხიდს, რომელიც კონკრეტული წონის ტვირთს გაუძლებს.
• ლიფტის შახტის კონსტრუირება: ლიფტის შახტები, რომლებიც კონკრეტული წონის ტვირთს გაუძლებს და ფუნქციონალურად იმუშავებს.

Arduino-ს გამოყენება სკოლის კლუბებში ხელს უწყობს მოსწავლეთა  ტექნოლოგიური, სამეცნიერო და ინჟინერიული უნარების განვითარებას, ამავდროულად მათ აძლევს შესაძლებლობას, გამოიყენონ თავიანთი ფანტაზია და კრეატიულობა. ეს მიკროკონტროლერი ქმნის მრავალფეროვან და ინტერაქტიულ სასწავლო გარემოს, რომელიც მოსწავლეებს შესაძლებლობას აძლევს, აქტიურად ჩაერთონ და შექმნან ახალი და საინტერესო პროექტები.

ეს კადრები ასახავს სკოლის კლუბში 2023-2024 სასწავლო წელს მიმდინარე მეცედინეობებს.

ჩვენი სკოლის კლუბი უზრუნველყოფს უნიკალურ შესაძლებლობებს ბავშვებისთვის, რათა მათ შეძლონ საკუთარი ინტერესების განვითარება და პრაქტიკული უნარების გაუმჯობესება STEM მიმართულებით.

არაფერი ვიცით. გადამწვარი ქვეყნიერების ერთ-ერთ კუთხეში, ფერფლის სქელი ფენით დაფარულ მიწაზე ვდგავართ და მხრებს უმწეოდ ვიჩეჩთ: როგორ შეიძლება გაგრძელდეს აქ დაწყებული ამბავი? სადამდე მიიყვანს მწერალს ეს უცნაური არჩევანი?
წიგნი კი გზაზეა, მრავალგვარი განსაცდელის დაძლევასა და გულში მოგიზგიზე ცეცხლის გადარჩენაზეა. სასიკვდილო საფრთხისგან თავდახსნილს ყველა საყრდენი ხელუხლებლად უნდა დახვდეს, ნაკვერჩხალს სულის ერთი შებერვა უნდა ეყოს.
მამა და შვილი. მამაშვილობის სიმართლე შემზარავად სახეშეცვლილ სამყაროში.
კორმაკ მაკართის „გზა“ ძალიან ნელა უნდა წაიკითხო – სიტყვები, ფრაზები გონებაში უნდა დააყოვნო, მოულოდნელად გაჩენილ აზრს კი ბოლომდე მიჰყვე, თუნდაც ყველაზე შემაძრწუნებელს, გულისგამხეთქავს. მხოლოდ ასე თუ ჩასწვდები, რატომ აიძულებს ავტორი მთავარ გმირებს გამუდმებით სიარულს, მეტ-ნაკლებად უსაფრთხო თავშესაფრების სწრაფად მიტოვებას, ერთ ადგილას ჩასუნთქვას და სხვაგან ამოსუნთქვას.

„რით განსხვავდება ყოვლად შეუძლებელი არასოდეს არსებულისგან?“
„მაინც ვინ აქცია ეს სამყარო მხოლოდ ტყუილად და სიყალბედ?“

შეკითხვას შეკითხვა მოსდევს, მთავარი ეჭვი კი მაინც ბავშვის პირით გაცხადდება: „მაგრამ ჩვენ ისევ კარგი ადამიანები ვართ?“ რა თქმა უნდა, მამა ბიჭუნას დარწმუნებას შეეცდება – არ შევცვლილვართ და ეს არც მერე დაგვემუქრებაო, თუმცა მათ საუბარს რაღაც ისეთიც ახლავს, რაც ჩრდილქვეშ აქცევს ყველა იმედიან ვარაუდს.
გეზი სამხრეთისკენ აუღიათ. ზღვის სანაპიროსკენ. ჩრდილოეთში გადარჩენას ვერ მოახერხებდნენ, რა ღონეც უნდა ეხმარა უკვე ჯანმრთელობაშერყეულ კაცს, რომლის გონებაც გამალებით მუშაობს შესაძლებლობებისგან ყველაზე ხელსაყრელის გამოსარჩევად. ისეთი წამიც დგება, როცა ნაცრისფერი დღის შუქში „მთელი სამყაროსეული სიმართლის დასანახი თვალი“ ეხილება: „გათოშილ უსასრულობაში უანდერძოდ გადაგებული დედამიწის უაზროდ ბრუნვის, მარადიული უსულგულო წყვდიადის, უმზეობაში ბრმად და ალალბედზე გაუთავებელი წანწალის, სულშემხუთავი შავი უჰაერობის“ ერთ მოცემულობად აღქმა და გაცნობიერება რთულ ამოცანას აღარ წარმოადგენს. ნაცნობი გამოსახულებებიც მკაფიოდ ჩანს სურათში: „და ამის ფონზე საბოლოოდ ყველა გზამოჭრილი მამა-შვილი ცახცახებდა სადღაც, ორ მელიასავით სოროში მომწყვდეული“.

მაინც რა ძალა აიძულებს კაცს, რომ უმომავლო სამყაროში განთიადს დაელოდოს, წამოდგეს, წყალი მოსვას, შვილის გაღვიძებამდე სასოწარმკვეთი ფიქრები თავიდან მოიშოროს, მერე კი გასამხნევებელ სიტყვებს მიაგნოს – სწორსა და უბრალოს? იმედს მხოლოდ პატარა არ ეძებს – უფრო და უფრო გულდამძიმებული მკითხველიც ნატრობს, რომ სინათლის სხივმა ამ უღრანში შემოაღწიოს. თუნდაც მცირე ხნით. თუნდაც ყველაზე მოკლემ. რაღაც სასწაულის მსგავსიც ხომ მომხდარა – კონსერვის ქილებითა და საყოფაცხოვრებო ნივთებით სავსე სამალავისთვის მიუგნიათ, მიტოვებულ გემზე ასპირინსა და სხვა წამლებს გადასწყდომიან, გაბოროტებულ, გამხეცებულ ადამიანებს ხელიდან დასხლტომიან…

ბოლოს კი ის დროც დგება, როცა შვილის შეკითხვას – ყველაზე დიდი ვაჟკაცობა რა ჩაგიდენიაო? – კაცი გულახდილად პასუხობს: ამ დილით ადგომა იყო დიდი ვაჟკაცობაო.
მელიები. ვიწრო სოროში ერთმანეთს მიკრულნი, თვალებში შიშჩამდგარნი.
„თუ უნდა მოვკვდეთ, წინასწარ ხომ მეტყვი?

არ ვიცი. არ მოვკვდებით“.

როცა ზღვის სანაპიროს მიაღწევენ, ცხადი ხდება, რომ გზა უნდა გააგრძელონ, სხვა სამხრეთი უნდა მოძებნონ. იქ კი, ვინ იცის, რა დახვდებათ, რა ქარ-წვიმა და ძნელად წარმოსადგენი განსაცდელი…
მთავარია, რომ ისევ კარგი ადამიანები არიან, გულში ცეცხლის შემნახველნი.

გასაოცარ სამყაროში გვიწევს ცხოვრება: ერთი მხრივ, სოციალური გარემო თავისი ყოველდღიური პრობლემებით და, მეორე მხრივ, ციფრული ეპოქა და ტექნოლოგიები, რომლებიც გვთავაზობენ განუსაზღვრელ შესაძლებლობებს. მიუხედავად იმისა, რომ ვიცით, არსებობს ტექნოლოგია, რომელიც დაგვეხმარება, ხშირად უფროსი თაობა თავს იკავებს  მისი გამოყენებისგან.

ციფრული თაობა კი ამასობაში უკვე გაწაფულია AI პლატფორმებზე. მახსოვს, პირველად რომ ChatGPT და მსგავსი ჩატბოტები გამოჩნდა, მოსწავლეებმა და სტუდენტებმა სწრაფად აიტაცეს მათი გამოყენება. TikTok-სა   და Facebook – ზე ხშირად მხვდებოდა ვიდეოები, რომლებშიც სტუდენტები და მოსწავლეები აცხადებდნენ, რომ „მასწავლებლებს და ლექტორებს ამის შესახებ, გთხოვთ, არ  გააგებინოთო.  ეს, ერთი შეხედვით, ირონიული განაცხადი, სიმართლესთან ახლოს იყო, რადგან „ხელოვნური ინტელექტი დაგვიპყრობს“, „მერე ჩვენ რა უნდა ვაკეთოთ, თუ ისინი ამდენ რამეს გააკეთებენ?“ – არსებობდა/არსებობს ასეთი შიშები. უმრავლესობა ელოდება, როდის ეტყვიან: რომ ეს კარგი და სასარგებლოა მისი საქმიანობისათვის. ეს კი შეიძლება, არასდროს მოხდეს… ამიტომ მნიშვნელოვანია, თავად გამოვცადოთ ეს სიახლეები და მერე გადავწყვიტოთ, გვჭირდება თუ არა? მით უფრო, გასათვალისწინებელია ეს ამბავი, რომ AI ჩატბოტები ქართულად გაწაფულად ამეტყველდნენ! ასეთებია, მაგალითად: ChatGPT და  Claude.ai . ისინი არა მხოლოდ საუბრობენ ქართულად, არამედ, ქართულ ტექსტებსაც დაგირედაქტირებენ და წიგნებსაც შეგიფასებენ.

და მაინც, რას წარმოადგენენ  AI ჩატბოტები?

AI ჩატბოტები არის პროგრამები, რომლებიც იყენებენ ხელოვნურ ინტელექტს ადამიანებთან ტექსტური დიალოგისთვის. ისინი აანალიზებენ  ტექსტს, იგებენ კონტექსტს და შინაარსს, და პასუხობენ ბუნებრივი ენის მსგავსად. ძირითადი მახასიათებლები: ენის გაგება და გენერირება, კონტექსტის შენარჩუნება, საუბრისას სწავლა და ადაპტირება ინტერაქციებიდან. გამოიყენება: კლიენტთა მომსახურებაში, ინფორმაციის მიწოდებაში, პერსონალურ ასისტენტებად და ასე შემდეგ.

როგორ მუშაობენ ჩატბოტები?

მონაცემთა დასწავლა: AI ჩატბოტები სწავლობენ დიდი  მოცულობის ტექსტური მონაცემებს, რათა გაიგონ კონტექსტი და უპასუხონ კითხვებს ადექვატურად.

ბუნებრივი ენის დამუშავება: AI ჩატბოტები აანალიზებენ ბუნებრივ ენას, მათ შორის, ტონს, იუმორს და კონტექსტს..

ტექსტის გენერირება: AI ჩატბოტები ქმნიან გააზრებულ და კონტექსტურ პასუხებს ღრმა  სწავლების მოდელის გამოყენებით;

თუ ჰკითხავთ Claude.ai-ს, გაგეცნოთ, ის დაგიწერთ: „მე შემქმნა კომპანიამ Anthropic-მა, შევიქმენი იმისთვის, რომ დავეხმარო ადამიანებს სხვადასხვა ამოცანის შესრულებაში – ინფორმაციის მოძიებაში, ანალიზში, კითხვებზე პასუხის გაცემაში, წერაში და ა.შ. ჩემი ცოდნის ბაზა ბოლოს განახლდა 2023 წლის აპრილში;  მე ვარ Claude 3.5 Sonnet-ის ვერსია, რომელიც არის Claude 3-ის მოდელების ოჯახის ნაწილი“.

ChatGPT – მ კი ასე მიპასუხა: „მე ვარ ChatGPT, დიდი ენის მოდელი, შექმნილი OpenAI-ს მიერ. ჩემი მიზანია მომხმარებლებს დავეხმარო სხვადასხვა დავალებაში, როგორიცაა: კითხვებზე პასუხების მიცემა, ტექსტების შედგენა, თარგმნა, რედაქტირება და სხვა…“

დამერწმუნეთ, რომ ციფრული ტექნოლოგიები, მათ შორის, AI ჩატბოტები, ფუნდამენტურად ცვლიან ჩვენს ცხოვრებას და სამუშაო გარემოს. ისინი ქმნიან ახალ შესაძლებლობებს განათლებაში, ჯანდაცვაში, ფინანსებსა და სხვა სფეროებში. ამ ტექნოლოგიების ცოდნა და გამოყენება ხდება აუცილებელი უნარი კონკურენტუნარიანობის შესანარჩუნებლად თანამედროვე შრომის ბაზარზე – ეს კი ყველასთვის სასარგებლოა.

დღეისთვის ხელოვნური ინტელექტის ჩატბოტების გამოყენების ცოდნა აღარ არის ფუფუნება, არამედ აუცილებლობაა 21-ე საუკუნის მოქალაქისთვის. ეს ტექნოლოგია გვთავაზობს უნიკალურ შესაძლებლობებს პირადი განვითარებისთვის, კარიერული წინსვლისთვის და ინოვაციური იდეების რეალიზებისთვის – ამაზე უარს კი ვერავინ იტყვის! ხოლო ის, ვინც დროულად აითვისებს ამ ინსტრუმენტებს, მოიპოვებს მნიშვნელოვან უპირატესობას სწრაფად ცვალებად, ტექნოლოგიებით მართულ მსოფლიოში.

ახლა კი ჩამოგითვლით, რაში შეუძლიათ გამოიყენონ მასწავლებლებმა ხელოვნური ინტელექტის ჩატბოტები:

1. ინტეგრირება სხვადასხვა საგნებში:
– ენის გაკვეთილებზე AI-ს გამოყენება წერის უნარების გასაუმჯობესებლად;
– მათემატიკაში პრობლემების გადაჭრის ახალი მეთოდების დემონსტრირება;
– ისტორიაში ისტორიული სცენარების სიმულაცია და ანალიზი;

2. პროექტებზე დაფუძნებული სწავლება:
– სტუდენტების წახალისება, შექმნან AI-ზე დაფუძნებული პროექტები;
– ჯგუფური მუშაობა AI ინსტრუმენტების გამოყენებით;

3. კრიტიკული აზროვნების განვითარება:
– AI-ს პასუხების ანალიზი და შეფასება;
– ეთიკური დისკუსიების წამოწყება AI-ს გამოყენების შესახებ;

4. პერსონალიზებული სწავლების ხელშეწყობა:
– AI-ს გამოყენება ინდივიდუალური სასწავლო გეგმების შესაქმნელად;
– სტუდენტების პროგრესის მონიტორინგი AI ანალიტიკის საშუალებით;

5. კვლევითი უნარების გაუმჯობესება:
– AI-ს გამოყენება ინფორმაციის მოძიებისა და ანალიზის პროცესში;
– წყაროების სანდოობის შეფასების სწავლება AI კონტექსტში;

6. ინტერდისციპლინური სწავლება:
– AI-ს გამოყენება სხვადასხვა საგნის დასაკავშირებლად;
– კომპლექსური პრობლემების გადაჭრა AI-ს დახმარებით;

7. ციფრული მოქალაქეობის სწავლება:
– ონლაინ ეთიკისა და უსაფრთხოების სწავლება AI კონტექსტში;
– დეზინფორმაციის ამოცნობის უნარების განვითარება;

8. კრეატიულობის სტიმულირება:
– AI-ს გამოყენება ხელოვნების, მუსიკის და ლიტერატურის შექმნაში;
– ინოვაციური იდეების გენერირება AI-სთან თანამშრომლობით;

9. პრაქტიკული უნარების განვითარება:
– რეზიუმეების შექმნა და სამუშაოს ძიების პროცესის სიმულაცია AI-ს დახმარებით;
– ბიზნეს გეგმების შემუშავება AI ანალიტიკის გამოყენებით;

10. მთელი სიცოცხლის მანძილზე სწავლის ხელშეწყობა:
– AI-ს გამოყენება, როგორც დამხმარე ინსტრუმენტი უწყვეტი განათლებისთვის;
– ახალი უნარების სწრაფად ათვისების სტრატეგიების სწავლება;

ხელოვნური ინტელექტი და AI ჩატბოტებიც ელვის უსწრაფესად ვითარდება. შესაძლოა, ამ სტატიის დაწერიდან გამოქვეყნებამდე დროშიც კი შეიცვალოს. ისინი ცხოვრების ყველა სფეროსთვის ხსნიან ახალ შესაძლებლობებს.

რა ტრენდებია და როგორი იქნება ახლო მომავალი? რა მიმართულებები განვითარდება?

მულტიმოდალურობა: ხმოვანი, ვიზუალური და ტექსტური ფორმების ინტეგრაცია მოხდება და კომუნიკაცია გახდება უფრო ბუნებრივი და მრავალმხრივი;

პერსონალიზაცია: AI ჩატბოტები მომხმარებელთა მოთხოვნების სულ უფრო სიღრმისეულ ანალიზს გააკეთებენ და   შესთავაზებენ მათ  ინდივიდუალურად შერჩეულ მომსახურებას და რეკომენდაციებს;

ემოციური ინტელექტი: AI ჩატბოტები ამოიცნობენ მომხმარებელთა ემოციებს, ექნებათ მათზე რეაგირება და დიალოგიც უფრო მეტად ემპათიური და ბუნებრივი გახდება;

პროგნოზირება: AI ბოტები გამოიყენებენ მონაცემებს მომხმარებლის ქცევის პროგნოზისთვის, შესთავაზებენ პროაქტიულ გადაწყვეტილებებს და გაფრთხილებებს.

“უმაღლესი განათლების მუდმივად ცვალებად ლანდშაფტში, Chat GPT-ის შემოსვლა წარმოადგენს გარდამტეხ მომენტს, რაც სწავლა-სწავლების ახალი ერის დასაწყისს მოასწავებს. ეს რევოლუციური ტექნოლოგია, რომელიც ხელოვნური ინტელექტისა და ლინგვისტური პროგრამირების დახვეწილ ნაზავს წარმოადგენს,  აფართოებს სწავლის, სწავლებისა და აკადემიური კვლევის საზღვრებს. Chat GPT, თავისი შესაძლებლობით დაამუშაოს და შექმნას ადამიანის მსგავსი ტექსტი, წარმოუდგენელ პერსპექტივებს სთავაზობს როგორც მასწავლებლებს, ისე სტუდენტებს, რათა მათ აღმოაჩინონ ცოდნის შეძენისა და გავრცელების ახალი ჰორიზონტები.”[1] (Richard La Faber)

AI ჩატბოტების „ჰალუცინაცია“

უნდა გვახსოვდეს, რომ პასუხების გენერირებისას AI ჩატბოტებმა შეიძლება „აურიოს“. ამ პროცესს „ჰალუცინაცია“ ეწოდება.

“ჰალუცინაცია” ხელოვნური ინტელექტის კონტექსტში ნიშნავს, რომ AI სისტემა, როგორიცაა ჩატბოტი, აგენერირებს ინფორმაციას, რომელიც არასწორია ან არ შეესაბამება რეალობას. ეს ხდება მაშინ, როცა სისტემა ქმნის ტექსტს, რომელიც გრამატიკულად და სტილისტურად გამართულია, მაგრამ შინაარსობრივად მცდარი ან გამოგონილია.

თუ აღმოაჩენთ ასეთ ტექსტებს, შეამოწმეთ ინფორმაცია სანდო წყაროებში ყურადღება მიაქციეთ უჩვეულო ან საეჭვო დეტალებს დასვით დამაზუსტებელი კითხვები, რომლებზეც თავად ჩატბოტი გიპასუხებთ, რომ მცდარია (როცა მცდარია).

Vectara-ს 30-კაციანმა გუნდმა,  28.5 მილიონი დოლარის საწყისი დაფინანსებით, გამოიკვლია წამყვანი ჩატბოტები ისეთი კომპანიებიდან, როგორიცაა OpenAI, Google, Meta და Anthropic.  კვლევამ აჩვენა, რომ OpenAI-ის ChatGPT-ს ყველაზე დაბალი ჰალუცინაციების მაჩვენებელი აქვს – 3%, ხოლო Google-ის Palm-ში ეს მაჩვენებელი 27%-მდეა. Meta-ს და Anthropic-ის ჩატბოტები შუა მაჩვენებლებში აღმოჩნდნენ 5-8%-ის შუალედში.[2]

მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ AI სისტემები, მიუხედავად მათი სიძლიერისა, არ არიან უცდომელნი. კრიტიკული აზროვნება და ინფორმაციის გადამოწმება აუცილებელია მათი გამოყენებისას.

ჰალუცინაციების შესამცირებლად, მკვლევრები აღნიშნავენ, რომ გენერაციული AI ხელსაწყოები უნდა იყოს დაკავშირებული ფაქტების შემმოწმებელ სისტემებთან, რათა არცერთი ჩატბოტი არ დარჩეს ზედამხედველობის გარეშე.[3]

P.S. და ბოლოს, ამ შესავლის შემდეგ, შეგვიძლია დავიწყოთ AI ჩატბოტებთან კომუნიკაცია. ამისათვის კი მოგვიწევს ვისწავლოთ ის ენა და ალგორითმები, რომლებიც განაპირობებენ ეფექტურ კომუნიკაციას. იმის გათვალისწინებით, რა გვჭირდება, AI ჩატბოტებს ვაძლევთ ტექსტურ დავალებას, რომელსაც ეწოდება: ინსტრუქცია, მითითებები ან უნივერსალურ ენაზე რომ ვთქვათ, პრომპტები/prompts. შემდეგ წერილში ვისაუბრებთ ჩატბოტებთან ეფექტური კომუნიკაციის ენობრივ მოდელებზე.

[1] https://www.linkedin.com/pulse/ai-chat-gpt-higher-education-richard-la-faber-wdccc

[2] https://news.outsourceaccelerator.com/chatbots-prone-to-hallucination/

[3] https://www.scientificamerican.com/article/chatbot-hallucinations-inevitable/

 შორენა ფხაკაძე აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასისტენტ-პროფესორი და ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორია, თან სკოლაშიც ასწავლის. ჩვენი მრავალწლიანი ფეისბუქმეგობრობის მანძილზე არც ვიცოდი, რომ ის ლექსებს წერდა. ერთხელაც რამდენიმე ლექსი გამომიგზავნა შესაფასებლად. ზოგადად, როცა საკუთარ ტექსტებს გიგზავნიან წასაკითხად (ძირითადად – ახალგაზრდა ავტორები), ე. ი. შენი აზრი მათთვის რაღაცას ნიშნავს და ეს სასიამოვნოა, მაგრამ მე კრიტიკული შენიშვნებისგან თავს ვიკავებ, რადგან მტკიცედ მწამს, რომ რჩევები ამ საქმეში არაფრის მომცემია, ლიტერატურა სპორტი არ არის, გამოცდილმა სპორტსმენმა გამოცდილება გაგიზიაროს. ავტორი თავისით უნდა მივიდეს რაღაცამდე, რჩევა და შენიშვნა შეიძლება, გულსატკენიც კი იყოს, ამიტომ მე მხოლოდ კარგს ვეუბნები ყველას. შორენას ლექსები კი ჩემთვის აღმოჩენა იყო, ძალიან აღვფრთოვანდი ამ მოულოდნელობით.

ვიცი, რომ ის ბავშვობიდან წერს და ძველი ლექსები გაანადგურა, მე კი ვგიჟდები ავტორებზე, რომლებსაც განადგურება შეუძლიათ, დოსტოევსკის თქმის არ იყოს, “ვისაც განადგურება შეუძლია, ბევრს მიაღწევს”, და შორენამ მიაღწია კიდეც – ის სრულიად უნიკალურ პოეტად ჩამოყალიბდა. ამ ბლოგის დაწერამდე, თავისი ყველა ლექსის გამოგზავნა ვთხოვე, კრებული არ აქვს გამოცემული, ამიტომ ვორდის ფაილით გამომიგზავნა. ვორდის ფაილის 41 გვერდი – აი, ეს არის მთელი მისი პოეტური შემოქმედება. ასე, ერთიანად წაკითხულმა ამ ლექსებმა დაუვიწყარი შთაბეჭდილება მოახდინა ჩემზე, ყველა ლექსი შესანიშნავია, მაგრამ რამდენიმე ლექსი ნამდვილი პოეტური მარგალიტია.

შორენა საერთოდ ცოტას წერს, წერს მხოლოდ შინაგანი აუცილებლობის შემთხვევაში, როცა სათქმელი წარმართავს შემოქმედებით პროცესს. ლექსის დაწერის მოთხოვნილება ერთია, მაგრამ ეს აღტკინება კოჰერენტულ თანხვედრაში თუ არ არის სათქმელთან, მკვდრადშობილ პოეტურ ბოდვას ვიღებთ, რომლისგანაც სრულიად ემისირებულია ემოციაც, ექსპრესიაც და კონცეპტიც. შორენა კი ელოდება ჭეშმარიტ სუგესტიურ ნაპერწკალს, რომელიც ლექსს დააწერინებს, სწორედ ამიტომაა მისი ყველა ლექსის სათქმელით და ემოციით სავსე. ამ მხრივ მე მას ბიშოპს და შიმბორსკას შევადარებდი, რომლებიც ასევე ცოტას წერდნენ. არა მხოლოდ – ამ მხრივ, ხსენებულ ორ კლასიკოსს შორენას პოეზია აზრის სინათლითაც და მხოლოდ და მხოლოდ სათქმელზე ორიენტირებითაც ენათესავება. შორენას პოეზია კონცეპტუალური პოეზიაა, ისეთი, როგორიც უნდა იყოს ოცდამეერთე საუკუნის პოეზია. მისი პოეტური მეტყველება მთლიანად ავტოლოგიურია, სრულიად ან თითქმის სრულიად გამორიცხავს ტროპულ აზროვნებას იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ ამ ლექსებში ბიჟუტერიის ადგილი არ არის. პოეტური მეტყველების თვალსაზრისით, ოცდამეერთე საუკუნის პოეტს ორი გზა აქვს: ან მთლიანად ავტოლოგიურობას, უმეტაფორობას მიჰყვეს, ან შექმნას ორიგინალური პოეტიზმების თუ ტროპების სისტემა (ათასჯერ გადამღერებული სახე-მეტაფორების მუდმივი რეპრეზენტაცია და ორიგინალურობას მოკლებული ინტერპრეტაცია თანამედროვე პოეზიის პრობლემაა). შორენა პირველ გზას ირჩევს – მისი პოეტური ხედვა მთლიანად სათქმელზეა ზუმირებული და შედეგად ვიღებთ კომპოზიციურად უნაკლო ლექსებს, რომლებსაც დასაწყისი, ლოგიკური განვითარება და ლოგიკური კადენციურ-საფინალო აკორდი აქვთ, ეს განსაკუთრებული ნიჭია. ვერლიბრში (შორენა ვერლიბრებს წერს) ზოგიერთ პოეტს, რომელიც ლექსს კონცეპტუალური აუცილებლობით კი არა, უბრალოდ, ხელოვნურად წერს, უჭირს თავის მოთოკვა და შედეგად ვიღებთ უშველებელ, თავისუფალი ლექსის გრაფიკის მქონე, სრულიად უინტერესო ფსევდომედიტაციურ და ფსევდოინტროსპექციურ წუწუნს, რომელსაც არც თავი აქვს, არც – გაგძელება და არც – ბოლო. შორენას ლექსებში კი საგრძნობია ემოციურ-აზრობრივი დინამიკა და ამით მოტივირებული რეგლამენტურობა, მათში არც ერთი ზედმეტი სიტყვა და ფრაზა არ არის.

“… ხანდახან გჭირდება განმარტოება,
ყოველდღიური საქმეებისაგან თავის დაღწევა.
მერე იბადებიან ლექსები, რომლებიც,
როგორც ამბობენ,
„მშვენიერია“. – წერს ის ერთგან. დიახ, მისი ლექსები ნამდვილად მშვენიერია. ესაა რიტმული ვალდებულებებისგან თავისუფალი ვერლიბრები, რომლებსაც გასდევს ინტიმურ-მონოლოგური, უპრეტენზიო ინტონაციები და სწორედ ეს ქმნის მათ უნიკალურობას. ავტორს აშკარად ტკივილები და დისკომფორტი აწერინებს ლექსებს, ზოგიერთი ლექსიდან პირდაპირ – ადამიანური ტრაგედია, ზოგიერთიდან კი პატარა თუ დიდი ყოფითი ტკივილები ილანდება. ლამის ლექსიდან ლექსში გადადის გარდაცვლილი მამის აჩრდილი, ერთი ბრწყინვალე ლექსი კი მთლიანად მამის გასვენების დღის ტრაგიკულ-წარუშლელი ქრონოლოგიაა:

***

მამაჩემმა ვერ მოასწრო დაბერება,
გაჭაღარავდა, როგორ არა,
ცოტა მოიხარა კიდეც
მაგრამ ეს არ იყო ის სიბერე,
რომელიც ელოდა,
როგორიც ელოდა,
რომ მოეთმინა,
რომ მოეცადა
და არ ეჩქარა მეორე ნაპირზე გასვლა.

მეორე ნაპირი უფრო ახლოს აღმოჩნდა,
ვიდრე გვეგონა,
იოლად მიაგნო
და მარტივად გადაწყვიტა წასვლა.

ვზივარ, უჩვეულოდ მუქ კუბოს ვუყურებ
(არც კი ვიცი, რატომ წარმომედგინა ღია ფერის),
სუდარის მიღმა სახეწაშლილი მამაჩემია,
ძნელი წარმოსადგენია და კიდევ უფრო
ძნელი დასაჯერებელი.

„ვერ დავატევ ყვავილებს მანქანაზე“ – ამბობს კატაფალკის მძღოლი
და მე ახალი საზრუნავი მიჩნდება –
სხვა მანქანა უნდა მოიძებნოს.
„კიბეზე ჩაყვანისას სუდარა არ დაცურდეს“ – ღმერთო,
საიდან შემრჩა ამდენის ფიქრის თავი. . .

წავიდა მამაჩემი.
„სხვების მამებიც მიდიან.“
„ყველას მამა წავა.“
„მამები უნდა წავიდნენ.“
კიდევ რას მეტყვით, მეგობრებო,
მეზობლებო, ნათესავებო,
კოლეგებო?

ყველას მამა წავა,
ოღონდ,
მამაჩემმა ვერ მოასწრო დაბერება.

გარდაცვლილი მამის გარდა, სხვა ძვირფასი გარდაცვლილებიც შემოდიან ლექსებში, მიღმიერზე, ტრანსცენდენტურზე ფიქრი არ ასვენებს ავტორს. ამ და სხვა ონტოლოგიურ საფიქრალში თუ რუტინაში ზოგჯერ ასეთი ირონიულ-თვითირონიული მოტივიც გაკრთება (ამ შესანიშნავ ლექსსაც თავიდან ბოლომდე მოვიყვან):

***
ბატონებო და ქალბატონებო,
მინდა შეგახსენოთ, რომ
ყველა გოგოს აქვს
გოგოდ დარჩენის უფლება.
ნუ დაგვამძიმებთ
ისეთი სიტყვით, როგორიცაა
„ქალბატონო!“
ჩვენ, გოგოებად დარჩენილებს
გარკვეული შეღავათები უნდა გაგვიწიოთ ამ მხრივ.
უნდა გვაპატიოთ ასაკის შეუფერებელი სამოსი
და სამკაული.
რა ვუყოთ, რომ სამეგობროდაც უმცროსებს ვირჩევთ
და არა მხოლოდ სამეგობროდ.
რა ვუყოთ, რომ არ გვიყვარს ჩვენი დაბადების დღეები?
ყოველი განვლილი წელი ხომ კიდევ უფრო გვაშორებს გოგოობას.

ბატონებო და ქალბატონებო,
გთხოვთ, მოგვიტევოთ,
გვეპატიება ნამდვილად
გოგოობა.
არ გვინდა ეს შლეიფიანი „ქალბატონო“,
ადრეა ჯერ,
ძალიან ადრე.

ასეთია შორენა ფხაკაძის პოეზია, შეუძლებელია, წაკითხვის მერე გულგრილი დარჩეს მკითხველი-რეციპიენტი. ამ ბოლო დროს მისი ლექსები “ლიტერატურულ გაზეთში” დაიბეჭდა, ეჭვიც არ მეპარება, მალე სხვა ჟურნალ-გაზეთებიც დაბეჭდავენ, და, საერთოდაც, დროა, მისი ლექსები წიგნად გამოვიდეს, ეს ნამდვილად განსაკუთრებული მოვლენა იქნება თანამედროვე ქართული პოეზიისთვის.

(მარტინ ჰაიდეგერის „დასაბამი ხელოვნების ქმნილებისა“ და რიუნოსკე აკუტაგავას „ხელოვნებით შეპყრობილი“)

„რაღაცის დასაბამი არის მისი არსების წარმომავლობა (Ursprung)“– წერს ჰაიდეგერი. ქმნილება წარმოდგება ხელოვანისგან, მაგრამ ეს უკანასკნელი? „მხოლოდ ქმნილება აძლევს დასაბამს ხელოვანს, ვითარცა ხელოვნების ოსტატს“, – ანუ ესაა ურთიერთგანპირობებული არსებობა – ერთი არაა მეორის გარეშე. თუმცა დამოუკიდებლად ისინი ერთმანეთს ვერ წარმოშობენო, ვერ იარსებებენო… და „მესამეც“, ანუ პირველი – ხ ე ლ ო ვ ნ ე ბ ა!

სადა ჰგიებს და როგორ ჰგიებს ხელოვნება? შეუძლია თუ არა მას, იყოს დასაბამი? იქნებ ის მხოლოდ კრებითი წარმოდგენაა? რა არის ხელოვნება? ხელოვნება დაუნჯებულია ხელოვნების ქმნილებაში; მოკლედ, წრეში ტრიალს ჰგავს ეს…

„სურათი ისე ჰკიდია კედელზე, როგორც სანადირო თოფი ან ქუდი. მაგ., ვან გოგის ის ნახატი, რომელზეც ერთი წყვილი ყელიანი წაღაა გამოსახული, გამოფენიდან გამოფენაზე მოგზაურობს. ლაშქრობის დროს ჰილდერლინის ჰიმნები ზუსტად ისევე ჩააგდეს ზურგჩანთაში, როგორც იარაღის საწმენდი ხელსაწყო. ბეთჰოვენის კვარტეტები ისევე ალაგია გამომცემლობათა სათავსოებში, როგორც კარტოფილი სარდაფში.

ყველა ქმნილებას აქვს ნივთიერი სახე, მაგრამ ჩვენ გვეჩოთირება მათზე ასე ზერელედ საუბარი, ამგვარი წარმოდგენები დაკნინებად მიგვაჩნია. მათში ხომ ესთეტიკური ტკბობაცაა? განცდები, მათგან მოგვრილი? ჩვენ ხომ თუნდაც მუზეუმებისა და საექსპედიციო კანტორათა დამლაგებელი ქალებივით ვერ ვიმსჯელებთო, ჰაიდეგერმა. ნივთიერება მათი, ხელოვნების, გამოსახვის საშუალებაა – ფერი, ბგერა, ჩუქურთმა, მერქანი. ეს ქმნილებები ალეგორიებია, სიმბოლოები, ხოლო ნივთიერი სახე ამ უკანასკნელთა გამჟღავნება.

მოკლედ, ძნელია თქმა, რომ ხელოვნების ქმნილება მარტოოდენ ნივთია…

ნივთი და ქმნილება

რა არის ნივთი? ნივთია გოროხი მიწაში, მაგრამ ღრუბელი ცაში? შემოდგომის ფოთოლი ქარში? ბუ ტყეში?

თუმცა, კანტის მიხედვით, ღმერთიც ნივთიაო, რადგან ყოფაშიც ვლინდება. ამ კონცეფციით უკანასკნელი ნივთები იქნება: სიკვდილი და სამსჯავრო. ამ მნიშვნელობით ხელოვნების ქმნილებაც ნივთია, რადგან რაღაცა ყოფიერიცაა მასში. თუმცა, ვშიშობთ, ნივთად მივიჩნიოთ ღმერთი, გვეუხერხულება ნივთად მივიჩნიოთ ყანაში მომუშავე გლეხი, ტყის განაკაფში მობალახე შველი ან თუნდაც მასწავლებელი სასწავლო ოთახში. „ადამიანი არ არის ნივთი“ – ასკვნის ჰაიდეგერი. მაგალითად, ნივთია მარმარილოს ლოდი, მაგრამ მიქელანჯელოს „დავითი“?!

„მასალასა და ფორმას შორის განსხვავება, ამასთან მთელი მისი ძალზე სხვადასხვაგვარი ნაირსახეობები, არის ხელოვნების ყველა თეორიისა და ესთეტიკის ცნებითი სქემა“ (31) – ფორმასა და შინაარსში, ამ სამყაროსეულ საყოველთაო ცნებებში, შეიძლება გაერთიანდეს ყველა და თითოეული.

გამოსადეგობა, ანუ მოხმარების ხარისხი ის ძირითადი ნიშანია, რომლიდანაც ყოფიერება შემოგვყურებს. თუმცა არის ცოტა განსხვავებული ყოფიერებაც – ბიბლიური რწმენის საფუძველზე ბევრი ყოფიერი არის ქმნილი და არა დამზადებული, როგორც, მაგალითად, დოქი, ნაჯახი ან ფეხსაცმელი. ღვთის მთელი შესაქმე სხვანაირად წარმოსადგენია, ვიდრე ხელოსნის მიერ რაიმეს კეთება; თუმცა ესაა „სამყაროს განჭვრეტა მასალისა და ფორმის მიხედვით“(35).

ჰაიდეგერი განმარტავს ე.წ. „შიშველ“ ნივთს, რომელსაც ჩამორთმეული აქვს გამოსადეგარ-ხელოვნურობა და განძარცვულია „ხელსაწყური ყოფიერებისგან“. ხელსაწყო გამოსადეგია და საიმედო. ის ცვთება და იხარჯება. ამ გაცვეთილი ჩვეულებრიობის შემდეგ გვრჩება გაცვეთილი ნივთი, თუმცა მასში უკეთ ვხედავთ, რა არის ხელსაწყო ჭეშმარიტად; ანუ ჩვენ მოვიპოვეთ ხელსაწყოს ხელსაწყური, უფრო არსობრივი ყოფიერება.

მოდი, ვთქვათ ახლა ქმნილების ქმნილებრივ ყოფიერებაზეც. ჩვენ უკვე რაღაცა გავიგეთო ამ უკანასკნელზე, ჰაიდეგერმა – ხელსაწყოს ხელსაწყური ყოფიერება აქაც მოვიპოვეთო – არა ყელიანი წაღების დამზადების პროცესზე ინფორმაციის შეგროვებით; არა ფეხსაცმლის ნამდვილ, სადმე მოხმარებაზე დაკვირვებით, არამედ მხოლოდ იმის შემწეობით, რომ დავდექით ვან გოგის ნახატის წინაშე და იგი ამეტყველდა!!! ანუ ჩვენ ქმნილების სიახლოვეს უცებ არა იქ აღმოვჩნდით, სადაც ჩვეულებრივ ვართ ხოლმე, არამედ „სხვაგან“. ხელოვნების ქმნილებამ გვამცნო, რა არის ჭეშმარიტად ფეხსაცმელი და მეტიც, მან შეიძლება სრულიად ყოფიერების არსშიც და მის სიღრმეებშიც „გვაყურყუმალაოს“; – ქმნილებამ, ნახატმა! აქ ჩანს, ვან გოგის წაღებში, ის, რაც ყოფიერების გარეთ გამოვიდა, ანუ თავისი ყოფიერების დაუფარაობაში, როგორც წერს ჰაიდეგერი; ამას ბერძნები alelheia-ს უწოდებენ. ჩვენ ვამბობთ, ჭეშმარიტებაო. გამოდის, ქმნილებაში ხორცშესხმულია ჭეშმარიტების ხდომილება, გნებავთ, ყოფიერების ჭეშმარიტება, ყოფიერების „შუქი“.

ხელოვნებას საქმე აქვს მშვენიერებასთან. ეს კაზმული ხელოვნებაა და არა კუსტარული, რომლითაც ხელსაწყოები მზადდება. კაზმული ხელოვნება კი მშვენიერებას წარმოშობს. ჭეშმარიტება კი ლოგიკის კუთვნილებააო, ხოლო მშვენიერება ესთეტიკას რჩება.

ხელოვნება ასახავს არსებულს, ყოფიერებასთან შესაბამისობაში, homoiosis – როგორც იტყვის უკვე არისტოტელე. ჭეშმარიტების არსებაც ყოფიერებასთან შესატყვისობაა.

ასე რომ, ვან გოგის ნახატი არის არა მხოლოდ ყოფიერის ასახვა, არამედ მასში გადმოცემულია ნივთის საყოველთაო არსი, იდეა, ხელოვნებაში დავანებული.

„ხელოვნების ქმნილებაში დადგენილია ყოფიერების ჭეშმარიტება. ხელოვნება არის ჭეშმარიტების მიერ თავისი-თავის-თვით-დადგინება-ქმნილებაში. მაგრამ რა არის თვითონ ჭეშმარიტება, რომ ის ჟამიდან ჟამს ხელოვნების ქმნილებაში ხვდება? რას მოასწავებს თავის-თავის-თვით-დადგინება-ქმნილებაში?“ – ეს უკვე სხვა საუბრის თემაა…

მოდით, ახლა ვნახოთ, ყოველივე ზემოთქმული როგორაა გაშლილი ლიტერატურაში, მხატვრული და არა ლოგიკური აზროვნებით.

რიონოსკე აკუტაგავა „ხელოვნებით შეპყრობილი“

მოთხრობის მთავარი გმირია ცნობილი იაპონელი მწერალი ბაკინ საკიტაი ტაძიკავა. ეს გმირი, ვგონებ, მწერლის ფანტაზიის ნაყოფია და ძალიან საინტერესოდ მიმაჩნია, რომ სხვა პერსონაჟებად აკუტაგავს გამოყვანილ/მოხსენიებული ჰყავს რეალური ხელოვანნი, მწერლები და მხატვრები. ეს მეთოდი, თითქოს, წარმოაჩენს იმ ზღვრის ეფემერულობასა და პირობითობას, რომელიც რეალურსა და შემოქმედებითად გამოგონილ სამყაროებს შორის არსებობს, ისე, რომ ვერ იგებ კაცი, რომელი უფრო ნაღდი და რეალურია („სინამდვილეს არ ვემდური:/ არ ყოფილა თითქმის./არყოფილზე საყვედური არასდროს არ ითქმის“).

ბაკინი ხელოვნებითაა შეპყრობილი იმდენად, რომ თუნდაც პოეზიას ქედმაღლური ზიზღით უყურებს და ძალიან მცირედად მიაჩნია საკუთარი ნააზრევის დასატევად. იგი პოეზიას მეორეხარისხოვან ხელოვნებად თვლის, თუმცა „ლექსების წერისას იმ ბრმად მიაჩნდა თავი, ღობის ჭუჭრუტანაში შეხედვას რომ ცდილობს“(9).

ხელოვნება ცხოვრების რეალისტური, ზოგ შემთხვევაში, ნატურალისტურიც, ასახვაა? თუ ამ ცხოვრების გამხატვრულება, იდეებთან გატოლება? რა მოეთხოვება ხელოვანს? სვამს ქვეტექტურად კითხვას იაპონელი მწერალი და იქვე აღწერს „კეთილშობილ ყაჩაღს“, რომელიც, არც მეტი, არც ნაკლები, ცხოვრების (და არა ხელოვნების) რომანტიკაა: „ცნობილი ყაჩაღი იყო, ვაჟკაცობით მთელ ქვეყანაში სახელგანთქმული. ამ წლის მეხუთე თვეს დაიჭირეს, მერვე თვის შუა რიცხვებში კი ყაჩაღის თავი ციხის კარიბჭეზე გადმოკიდეს ხალხის დასანახავად. ყაჩაღი მხოლოდ თავადებს ძარცვავდა და ნაძარცვს ღარიბებს ურიგებდა“ (23) – ხალხი ამ ყაჩაღზე შეყვარებულია, ისევე, როგორც დათა თუთაშხიასა ან არსენა ოძელაშვილზე. ცხოვრებაც სამართლიანიცაა ზოგ შემთხვევაში და უსამართლოც, როგორც ყოფიერება: ლოტოსის ყვავილების, ზეთისხილის მდელოების სურნელთან ერთად, თუნდაც ბავშვების ცრემლს, შიმშილსა და სიკვდილს რომ გვთავაზობს. რა არის ნიშანდობლივი ხელოვანისთვის სიცოცხლის, წუთისოფლის ამ „ოქსიმორონების“ აღსაწერად? ალბათ გულწრფელობა და ზომიერება. ისიც, ვინ მოიაზროს აუდიტორიად: მასა თუ ელიტარული მკითხველი, ლიტერატურის შემთხვევაში. „ხელოვნება მასებსო“, როგორც გაჰკიოდა საბჭოთა პროპაგანდის წყეული მუშტებშემართული „მანქანა“, სრული „ბლეფი“ და მარაზმი იყო ან „ოპიუმი“, როგორაც ისინი რელიგიას მოიხსენიებდნენ უდიერად. ეს იმიტომ, რომ არ შეიძლება ასე მკაცრად განსაზღვრო, ვისთვის იქმნება ხელოვნება – მაგალითად, ჯეიმს ჯოისსი „ულისეს“ კი გაიგებს უკეთ ელიტარული, განათლებული მკითხველი, ბერძნულ-რომაული მითოლოგიის მცოდნე; მაგრამ ვაჟა ამბობდა, რომ ერთმა უსწავლელმა მთიელმა ასე შთააგონა: განა, საქართველოს მომავალს არ გულისხმობო, როცა ამბობ: „ეღირსებაო ლუხუმსა ლაშარის გორზე შედგომა“. არის ხელოვნების ნაწარმოებები, რომელთა მშვენიერება ისეთივე, თუ ინტელექტუალურად არა, ინტუიციურად მაინც, საყოველთაო, უმაღლესი სიამოვნებაა, როგორც თუნდაც ულამაზესი ედელვაისის ხილვა კლდის ქიმზე – ჭეშმარიტება თუნდაც, განა, ყველაზე უკეთ ბავშვებისთვის არაა საცნაური, როგორც ბიბლიური სენტენცია ამბობს?! სულის სისუფთავეს გააჩნია და „ღიაობას“ დიდი ხელოვნებისადმი.

თუმცა არიან ხელოსნებიც, რომელთა შემოქმედება მასაზეა გათვლილი. ამას ამბობს სწორედ მოთხრობის ერთ-ერთ პერსონაჟად რეალობიდან გამოხმობილი იაპონელი მწერალი ტამენაგა სუნსუი (1789-1844), პროზაიკოსი – „მე მწერალი არ გახლავართ. მხოლოდ ხელოსანი ვარ, რომელიც ბრბოს მოთხოვნილებათა დასაკმაყოფილებლად წერს სასიყვარულო წიგნებს“(24). თუმცა „კვლა აქაცა ეამებისო“, კი თქვა დიდმა რუსთველმა და მისმა პოემამ ეს კონცეფციაც დაიტია…

მწერალი იმითაც იზომება, რამდენად ასხვავებს და წარმოაჩენს ამ განსხვავებულობას – იდეალურსა და რეალურს შორის, – რომლებიც ასე შეზრდილია, უმეტესწილად, წუთისოფელში; – „ბაკინმა ანაზდად განსაკუთრებული სიცხადით შეიგრძნო ადამიანთა არასრულყოფილება, ესოდენ რომ არ ეხმიანებოდა ბუნების ამ სურათს. მიწაზე მცხოვრებ ადამიანთა უბედურების სათავე ხომ ის არის, რომ სამყაროს არასრულფასოვნება ტანჯავთ და, მაინც, მისი ზემოქმედებით წამოისვრიან ხოლმე ავ სიტყვას ან საძრახის საქციელს ჩაიდენენ“(26). ადამიანი უნდა ამაღლდეს ბუნებამდე, ღმერთამდე. ხელოვნება კი სწორედ ამისი საუკეთესო საშუალებაა.

ახლა უკვე პრინციპზე ხელოვნებისა და, ზოგადად, საკაცობრიო კულტურის განვითარებისა, რომელსაც რიუნოსკე აკუტაგავა ამ მოთხრობაში გვთავაზობს: „წინ თუ არ წახვალ, აუცილებლად დაეცემი“(33). ანუ თუ არ ამაღლდები ყოფიერებაზე, მისი მსხვერპლი ხარ, ბიბლიური იონასავით გადაგსანსლავს ის. ამას აკუტაგავა ძალდაუტანებელი, ფილოსოფიური და ოსტატური თხრობით, ჩუმად „გვაპარებს“ სიღრმისეულ სათქმელად.

ბოლოსკენ ვთქვათ, რომ არის ამ სამყაროში ისეთი მოცემულობები, რომლებშიც მხოლოდ ადამიანის ხელი ურევია და განმკარგავიც ისაა. ესააო თუნდაც სიკვდილით დასჯა ან ლიტერატურული ცენზურა – ისინი იარსებებს, სანამ იქნება კაცთა მოდგმა. ხოლო როცა ღმერთის ხელიც გაერევა, უკვე ადამიანიც შთაგონებულია და ქმნის კიდეც ამაღლებულს, რითაც ფასდება კაცობრიობა – ესაა ხელოვნება. ბიკინიც, ხანდახან ხვდება, რომ ღმერთისგან „იცლება“, მისი სამწერლობო თხრობა ხდება მოუხერხებელი, ქაოსურად მიმოფანტული: „ეს იყო პეიზაჟი, არანაირ ხილულ სახეს რომ არ იწვევდა, იყო აღფრთოვანება, ჭეშმარიტ გრძნობას რომ არ გადმოსცემდა, იყო კამათი, აზროვნების ლოგიკას რომ არ ემორჩილებოდა. ყოველივე, რასაც ამ ბოლო ხანს წერდა, ახლა სიტყვების უაზრო რახარუხად ეჩვენა. ენით გამოუთქმელი ტანჯვით შეეკუმშა გული“(37). მაგრამ მოდის შთაგონებაც მასთან, ვინც ამისი ღირსია და ხელიც შეუჩერებლივ „მიუსრიალებს“ ქაღალდზე, თითქოს „ღმერთი და კაცი შერწყმოდა მასში ერთურთს“. ესაა კალმის სტიქიონი, რომელში ჩაშვებაც ამქვეყნიურ სიბნელეებს გვავიწყებს, ზეციური სიხარულით „გვიციმციმებს თვალებს“ მწერალსაც და მკითხველსაც.

„ვისაც მსგავსი აღმაფრენა არ განუცდია, ვერაფრით მისწვდება იმ საოცრებას, ხელოვნებით პყრობა რომ ეწოდება… სწორედ ამგვარ წამს სწვდება მწერლის მზერა ყოველგვარი ზედმეტობისა და ზიზილ-პიპილებისგან გათავისუფლებული ცხოვრების არსს, ესოდენ რომ ჩამოჰგავს ახლად დაბადებულ, ძვირფას ქვას…“(44). ესეც ჰაიდეგერისეული ქმნილება და ჭეშმარიტება.

1. S. თუმცა ბოლოში გამოკრთება აკუტაგავას რომანტიკულ-ამაღლებულში მოქნილად, მაგრამ ძალიან სევდიანად შეპარებული „მჭრელი“ რეალიზმი:

„– რა ბედენაა! ოჯახისთვის რიგიანი შემოსავალი რომ მაინც მოჰქონდეს…“

ამას ამბობს ბაკინის შვილი, ალბათ მამაზე პრაგმატული.

რას ვიზამთ, ეს მარადი პრობლემაა. თუ ხელოვნებას შესჭიდებიხარ, ყოფაც უნდა დაამარცხო. ხშირად სიკვდილიც გამარჯვებაა ხოლმე ამ „ბრძოლაში“ – ნაღვლიანი, მაგრამ მოზეიმე გამარჯვება…

ციტატები: ფილოსოფიური კრებული „ლარი“, ხელოვნება, 1991;

რიუნოსკე აკუტაგავას „ხელოვნებით შეპყრობილი“, პალიტრა, 2021

– „გოგო, ნახე რა მომხდარა?“

– „გოგო, „იმან“ რა დაწერა, წაიკითხე?“

– „გოგო, უყურე ამ ვიდეოს?“

ასე, როგორც წესი, ჩემი მეგობარი მწერს ხოლმე, რაღაც დრამატულ ამბებს მიზიარებს. არადა, ვერაფრით ისწავლა, რომ მე უკვე აღარაფერზე ვქოთქოთებ. ცხოვრების იმ ეტაპს მივაღწიე, როცა ქოთქოთს შევეშვი და ვცდილობ, ყველაფერს წყნარად ვადევნო თვალი. აი, ჩვენი პორტუგალიასთან გამარჯვება ხომ გულით გამიხარდა, მაგრამ ჩემთვის წარმოუდგენელია, რომ ამის შემდეგ ქუჩებში ყიჟინით მერბინა. არა, სიხარულით გამოწვეული ხმაურის საწინააღმდეგო არაფერი მაქვს, უბრალოდ მე უხმაუროდ გახარებულმა დავიძინე.

თუმცა, კვლავ ჩემს მეგობარს დავუბრუნდეთ. იმ დღესაც ჩვეულებისამებ მომწერა, არ არის ეს კარგი ნიშანი და მეშინიაო. გამოგზავნილი ლინკის გახსნა ჯერ დამეზარა, შემდეგ მაინც გავხსენი და მეც რაღაცნაირად ნირწამხდარი დავრჩი…

ალავერდში ტორნადო დატრიალებულა, ტაძრისთვის გუმბათიც შემოუძარცვავს და ჯვარიც დაბლა ჩამოუგდია.

მეწყინა…

ამ ადგილთან ჩემი დამოკიდებულება მაქვს და ძალიან ადრეულ ბავშვობაში ყველას ვარწმუნებდი, რომ ალავერდი კოტე პაპამ ააშენა.

დიახ, დიახ, არ მოგესმათ. ჩემმა კოტე პაპამ ააშენა!

კოტე პაპას გარდაცვალებიდან რამდენიმე თვის შემდეგ დავიბადე. სიკვდილის წინ უთქვამს, რა მოხდებოდა ეს მესამეც დამეჭირა ხელშიო („ორში“ ჩემზე უფროსი ორი დეიდაშვილი იგულისხმა). იმის თქმა მინდა, რომ არ ვიცნობდი, მაგრამ ჩემი ქეთო ბებოს მონდომებით, ფაქტობრივად ყველაფერი ვიცოდი მასზე და კითხვაზე: დედა უფრო გიყვარს თუ მამა, დაუფიქრებლად ვპასუხობდი -კოტე პაპა-მეთქი.

ჰოდა, ალავერდის მიმდებარედ რაღაც დანგრეული მეურნეობა ჩაუბარებიათ მისთვის. აღუდგენია, აუმუშავებია და არაერთი მადლობაც დაუმსახურებია. ეტყობა, ეს მითხრა ბებომ. მე კი გადავწყვიტე, რომ ალავერდიც მან ააშენა.

1974 წლის 3 აპრილს ოჰაიოს შტატის ერთ პატარა ქალაქში მუსიკალური სკოლის მოსწავლეები, რომელიღაც მიუზიკლის რეპეტიციას გადიოდნენ. დღის მეორე ნახევარი იყო და ქალაქი ნელ-ნელა სამუშაო დღის დამთავრებისთვის ემზადებოდა. ამ დროს ერთი პატარა ბიჭი ყიჟინით შევარდა დარბაზში და დაიყვირა: ტორნადოს ნახვა გინდათ? მასწავლებლიანად ყველა ფანჯრისკენ გაიქცა და მათკენ წამოსული შავი ფერის მბრუნავი სვეტი დაინახეს. რამდენიმე წამში ტორნადო სკოლაში შემოიჭრა და ყველაფერი ყირაზე დააყენა. სკოლის სამი დიდი ავტობუსი ჰაერში აიტაცა და დააბზრიალა. აქედან, ერთი პირდაპირ სკოლის სააქტო დარბაზის სცენას დაანარცხა. სკოლის ბავშვები გადარჩნენ, მაგრამ ქალაქში 32 ადამიანი დაიღუპა, მთლიანად შტატში – 39; ქვეყანაში კი, 24 საათის განმავლობაში უმაღლესი ხარისხის სიძლიერის ტორნადოს 335 ადამიანი შეეწირა. ამ 24 საათში ამერიკის 13 შტატში და კანადის ონტარიოში 148 ტორნადო დაფიქსირდა, მათ შორის შვიდი მაქსიმალური სიძლიერის იყო, F5. ხოლო, უშუალოდ ამ ტორნადოს, სკოლა და მთელი ქალაქი რომ აათამაშა, ჯერ F6 სტატუსი მიანიჭეს. შემდეგ, კვლავ F5-ზე ჩამოიყვანეს, რადგან F6 უბრალოდ არ არსებობს.

როდესაც ყველაფერი მიწყნარდა, გამოჩნდნენ ექიმები, მაშველები, მოხალისეები და მათთან ერთად ხანში შესული იაპონელი, რომელიც თავიანთი ყოფილი სახლების ნანგრევებთან მჯდომ გაოგნებულ ადამიანებთან მიდიოდა და ეკითხებოდა, სად იყვნენ ისინი ტორნადოს დაწყებისას, რას აკეთებდნენ, რამდენად დაზიანდნენ, დაიღუპა თუ არა ვინმე მათი ოჯახიდან. ხალხიც ყველაფერს უყვებოდა, ესეც ყველაფერს იწერდა და მაშინვე სხვებთან გადადიოდა. ეს კაცი პროფესორი ტედ ფუძიტო ამ დღიდან მომავალი ექვსი თვის განმავლობაში თავის მასშტაბურ გამოკვლევას დაასრულებს ტორნადოების შესახებ. სწორედ ამ ნაშრომზე დაყრდნობით უზარმაზარ ნახტომს გააკეთებს განვითარებაში მეტეოროლოგია და საფუძველი ჩაეყრება ტორნადოს შესაძლო წინასწარმეტყველებას. თავად კი ისტორიაში შევა მეტსახელით „ბატონი ტორნადო“.

ტორნადოს ჩამოყალიბებისთვის ამინდის რამდენიმე ფაქტორის დამთხვევა არის საჭირო. ყველაფერი იმით იწყება, რომ ცივი, მშრალი ჰაერის უზარმაზარი მასა სწრაფად გადაადგილდება ნოტიო თბილი ჰაერის მასებისკენ. ნოტიო ჰაერის მასებს შორის სხვაობა იმდენადვე მნიშვნელოვანია, რამდენადაც სხვაობა ტემპერატურას შორის. როდესაც ცივი ჰაერი ეჯახება თბილს ჰაერს, მას ნელ-ნელა ზემოთკენ წევს. უბერავს ქარი, ნელ-ნელა აცივდება, ცა ღრუბლებით იფარება, იწყება წვიმა ან თოვლი. თუ თბილი მშრალი ჰაერი სწრაფად ავა ატმოსფეროს ზედა ნაწილში, იქ სწრაფადვე ცივდება და დაბლა იწყებს დაშვებას. თან გზაზე თბილ ნაკადებს ანაცვლებს. თუმცა, თუ ეს ჰაერი დაშვებას ტროპიკულ ადგილებში იწყებს, მაშინ გაჯერდება დიდი რაოდენობის წყლის ორთქლით. ეს ორთქლი კონდენსირდება, წარმოქმნის წყლის წვეთებს. ამ დროს გამოთავისუფლდება ენერგია, რომელიც გარემოს ათბობს. როცა ნოტიო ცხელი ჰაერი ზევით მიდის, კიდევ უფრო ცხელდება, მასში ნესტის კონდენსაციის გამო. ძალიან დიდ სიმაღლეზე ასვლა შეუძლია. წარმოიქმნება მძლავრი აღმავალი ნაკადები, ვერტიკალური ქარები, რომლებსაც, უფრო მაღლა, გარეთ გამოაქვს ეს ნოტიო თბილი ჰაერის მასები. წარმოიქმნება გიგანტური ღრუბლები, რომლებიც შეიძლება ჰორიზონტალურად გაბრტყელდეს. ეს ნიშნავს, რომ ღრუბელი ტროპოსფეროსთან არის მიახლოებული. იქ ტენი ჩერდება, რაც ნიშნავს – ელოდე წვიმებს, ჭექა-ქუხილსა და სეტყვას. თუმცა, ეს ტორნადოსთვის საკმარისი არ არის. აი, თუ ამ დროს ამ ტერიტორიაზე ცივი მასები შემოიჭრება, ცივი ჰაერი ქაოსურად ჩაანაცვლებს თბილს. ატმოსფერო ძალიან არასტაბილური გახდება. დიდ სიმაღლეზე სხვადასხვა ქარი სხვადასხვა მიმართულებით ქრის და ერთმანეთს ანაცვლებს. ამ ერთმანეთის საპირისპიროდ მორბენალ ქარებს შორის წარმოიქმნება ატმოსფერული მორევი. მათ შორის მოძრავი ჰაერი იხვევა, დაახლოებით ისე, როგორც პლასტილინი დაიხვევა ორივე ხელით რომ გავაბრტყელოთ/დავაგორგოლაოთ. მაღლა ჰორიზონტალური საჰაერო მორევი წარმოიქმნება. თუ ასეთი ჰორიზონტალური მორევი აღმავალ ნაკადს შეეჯახება და თუ ეს აღმავალი ნაკადი ძლიერია, მორევი მას უერთდება და ვერტიკალურად დატრიალდება. მომენტი, როდესაც ამ სვეტის თავზე ძაბრივით ჩაღრმავება გაჩნდება, იმის მაუწყებელია, რომ შიგნით წნევა მკვეთრად შეიცვალა და ის „გიგანტურ საჰაერო მტვერსასრუტად“ გარდაიქმნა, რომელიც ყველაფერს შეიწოვს ქვემოდან და ზემოთ ძალიან მაღლა ატყორცნის. შეიწოვს მტვერს, ფოთლებს, ტოტებს და ყველაფერს, რასაც კი ზედ გადაუვლის და გაანადგურებს. ტორნადოს წარმოქმნის მექანიზმი სრულად ამოცნობილი არ არის. თუ ვინმემ იცის, რომ არსებობს, წერილის კომენტარში მიუთითეთ. ანუ, იმის თქმა მსურს, რომ ეს თეორიები ჯერ კიდევ ვითარდება და რაც მე დავწერე, ეს სწორედ ტედ ფუძიტოს ვერსიაა, ისიც ძალიან შემოკლებით და პოპულარულ ენაზე აღწერილი.

ტეცუე ფუძიტო 1920 წლის 23 ოქტომბერს იაპონიაში დაიბადა. 1944 წელს პატარა ქალაქ კიტაკუსუს უნივერსიტეტში ფიზიკის დოცენტად აირჩიეს. სხვათა შორის, ამერიკელებს ბომბის ჩამოგდება სწორედ ამ ქალაქში სურდათ (მაშინ კოკურა ერქვა), თუმცა ღრუბლიანობის გამო სამიზნე შეცვალეს და ნაგასაკისკენ გადაინაცვლეს. მოგვიანებით, დანგრეული ქალაქების შესასწავლად ფუძიტოც წავა, რათა გამოიკვლიოს, როგორ იმოქმედა დაზიანების ტალღამ კონსტრუქციებზე. შემდეგ ტაიფუნების მექანიზმით ინტერესდება. სწორედ მან შექმნა ქარიშხლების პირველი მეტეოროლოგიური რუკები. მოგვიანებით, კვლევებსა და განვითარებას ამერიკაში აგრძელებს. „ბატონი ტორნადოსაც“ აქ შეარქმევენ.

ყოველ 40-50 წელიწადში ერთხელ ტორნადოთა მძლავრი სერიები იწყება. ამას სუპერ-აფეთქებას უწოდებენ. ამ დროს რომელიღაც ადგილას დღეში შეიძლება 50-მდე ტორნადომ „ჩამოიაროს“. ასეთმა „აფეთქებამ“ შეიძლება მინიმუმ 100 ადამიანის სიცოცხლე შეიწიროს. აღარაფერს ვამბობ, დანგრეულ და განადგურებულ სახლებზე, მანქანებზე და ა.შ. ტორნადოების ასეთი სერია სულ სამჯერ არის დაფიქსირებული: 1932 წლის 21 მარტს, 1974 წლის 3 აპრილს, 2011 წლის 27 აპრილს.

თუმცა, ერთი სხვაც აღსანიშნავია, 1965 წლის ტორნადოს მეორენაირად „ბზობის“ ტორნადოსაც უწოდებენ, რადგან ბზობის დღეს მოხდა ოჰაიოში, ინდიანასა და აიოვაში.

მკაცრი ზამთრის შემდეგ, აპრილში გამოიდარა და ადამიანებმაც გაიხარეს. მექსიკის ყურიდან წამოსული ჰაერის ნოტიო თბილმა მასებმა ჩრდილოეთით საკმაოდ შორ მანძილზე გადაინაცვლეს. ქვეყნის ცენტრში წარმოიქმნა დაბალი წნევის მასიური უბანი. უცებ ამ ჰაერს ზემოდან გადაეფარა მშრალი და კიდევ უფრო თბილი ჰაერის მასები. სხვა სიტყვებით, რომ ვთქვათ, ადგილი ჰქონდა ინვერსიას, ტემპერატურული ფენების ნორმალური ურთიერთგანლაგება ამოყირავებულია და თბილი ჰაერი ცივზე უფრო მაღლაა.

11 აპრილს, ბზობის კვირას, ცივმა ქარმა თბილი ჰაერის მასა გვერდით მოისროლა, რის შედეგადაც მის ქვეშ არსებული ღრუბლის მასები წინ წამოვიდა, გამოვარდა უძლიერესი აღმავალი ნაკადი, რომელიც ჰორიზონტალურს შეუერთდა და პირველი ტორნადოც აიოვაში მზად გახლდათ. აქ და სხვა ტერიტორიებზე, 16 საათის განმავლობაში 55 ტორნადომ გაიარა. გარდაიცვალა 266 ადამიანი. ზარალზე, რომ აღარაფერი ვთქვათ.

შემდეგ დღეებში პროფესორი ფუძიტო პატარა თვითმფრინავით შემოივლის მთელ ტერიტორიას, ყველაფერს სურათს გადაუღებს, ჩაინიშნავს, ციფრებად, გრაფიკებად და ცხრილებად აქცევს და მრავალგზის გაანალიზების შემდეგ გამოიყვანს ტორნადოს ინტენსივობის შკალას. ამ შკალას ფუძიტის შკალა ეწოდება და ტორნადოს დამანგრეველი ხასიათი სწორედ მისით განისაზღვრება.

F 0 – სუსტი ქარიშხალი, ხეები დაამტვრია, სადმე სახლს სახურავი ახადა;

F 1 – სტაბილური სიძლიერის;

F 2 – მნიშვნელოვნად ძლიერი და დამაზიანებელი;

F 3 – ძალიან ძლიერი;

F 4 – დამანგრეველი;

F 5 – კატასტროფული.

დღეს უკვე ტორნადოს წინასწარმეტყველებაც შეიძლება, რადგან შექმნილია გაფრთხილების სისტემები.

მაგრამ… მაინც რა ესაქმებოდა კახეთში ტორნადოს?… ეგ მიკვირს…