რატომ გვჭირდება სასკოლო პროექტები ფემიციდისა და ქალთა მიმართ ძალადობის შესახებ

ჩვენს სკოლაში ისტორიას ერთი მაღალი, ოდნავ გამხდარი და ბეჭებში მოხრილი ცოლშვილიანი კაცი ასწავლიდა. ყოველ დილით მისი მოდური ალუბლისფერი „რენოდან“ ორნი გადმოდიოდნენ – ის და ლამაზი მეათეკლასელი გოგო. იმ მაღალ  კაცზე ცუდი ხმები დადიოდა და მალე სკოლიდან გაუშვეს, თუმცა წასვლამდე თავი ორი რამით დამამახსოვრა: ერთხელ, გარდერობის რიგში დგომის გამო, დილის გამამხნევებელ ვარჯიშზე 5 წუთით დამაგვიანდა და ამისთვის ყველას თვალწინ მთელი ძალით გამაწნა სილა, მეორედ კი, გამოცდაზე თავმდგმურობისას, ჩემს თანაკლასელ სავსე გოგოს მოზრდილი ასოებით მერხზე წარწერილ სიტყვაზე მიანიშნა და ხმამაღლა ჰკითხა, შენზე წერიაო? გოგო აილეწა, წერა ვეღარ დაამთავრა, ბოლოს კი ვნახეთ, რომ ინგლისურად „სექსბომბა“ ეწერა…

რამდენიმე წლის შემდეგ, მუშაობა რომ უნდა დამეწყო, იმ სკოლის სასწავლო ნაწილის გამგედ მომევლინა. უარი ვთქვი, თუმცა თავშეკავებაც ძვირი დამიჯდა, მას მერე ათ წელზე მეტი გავიდა და მშობლიურ ქალაქში ქართულის მასწავლებლობა ჩემთვის შეუძლებელი აღმოჩნდა.  ვინ იცის, კიდევ რამდენი ქალის ცხოვრებაში დატოვა უარყოფითი კვალი, რომლებმაც ჩემსავით ვერ ამოიღეს ხმა და დაზარალდნენ.

ასეა! არსებობს მტკივნეული გამოცდილებები, სტატისტიკაც მძიმე სურათს გვიჩვენებს და რაც უნდა ვმალოთ, ფაქტია – ქალებზე ძალადობის, მათი სექსუალური შევიწროებისა და მკვლელობის მაჩვენებლები ჩვენს ქვეყანაში ძალიან მაღალია, ამიტომ მნიშვნელოვანია, რომ ხმის ამოღების გამო ერთმანეთს კი არა, ძალადობას ვებრძოდეთ, ქალები კაცებს დამსახურებისამებრ ვაფასებდეთ და პირიქით!

მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ურთიერთდაფასებას სწავლა-სწავლება სჭირდება, უპირველეს ყოვლისა, მაგალითით. და თუ საკუთარი თავისთვის ქალთა მიმართ ძალადობის საკითხებთან დაკავშირებით არაფრის ახსნა არ გჭირდება, თუ ხარ მასწავლებელი, კლასის დამრიგებელი ან მშობელი, უთხარი ბავშვს, რომ:

* ჩვენს ქვეყანაში ბოლო ექვს წელიწადში ორასზე მეტი  ქალი მოკლეს  ოჯახში ძალადობის გზით;

* გაცილებით მაღალია ჯანმრთელობის დაზიანებისა და სხვა სასტიკი ფორმებით ჩადენილ ძალადობათა რიცხვი;

* რომ პოლიცია, უმეტესად, იყენებს დაცვის ღონისძიებებს, თუმცა, სამწუხაროდ, ოჯახში ძალადობის პრევენცია ვერ ხერხდება და დანაშაულის მატების რისკიც მაღალია;

* ამ საკითხებთან დაკავშირებული ცნობიერება კი არის ძალიან დაბალი.

რა ვქნათ? რა ვიღონოთ? საიდან უნდა დაიწყოს ამ საკითხებზე ზრუნვა? ჯერ სათავე უნდა გაიწმინდოს თუ საძირკველში  მტკიცე ფუნდამენტი ჩაიდოს?

ფუნდამენტად ნამდვილად გამოდგებოდა ემოციების რეგულაციის[1], ბრაზის მართვის  სწავლების პოლიტიკის დანერგვა, მაგრამ პროპაგანდაც და მაგალითებიც სათანადო და თვალსაჩინო უნდა იყოს. უპირველეს ყოვლისა, მნიშვნელოვანია გაცნობიერება და სწავლა-სწავლება იმისა, რომ ძალადობა არის კონტროლისა და დათრგუნვის საშუალება, რომელიც მოიცავს ემოციურ, სოციალურ, ეკონიმიკურ, ფიზიკურ ან სექსუალურ იძულებას, დათრგუნვასა თუ ზიანს. ძალადობის სახეებად განიხილება:

* ფსიქოლოგიური, ფიზიკური,  ეკონომიკური ან სექსუალური ძალადობა;

* იძულება;

* უგულებელყოფა;

* განმეორებითი ჩაგვრა/ ბულინგი.

ემოციური ძალადობა სიძულვილის ენით იწყება. კარგი იქნებოდა ჩვენს საგანმანათლებლო სივრცეებში როგორც სიძულვილის ენის საწინააღმდეგო კამპანიის წარმოება, ისე ღირებულებებზე დაფუძნებული ენობრივი თუ საგანმანათლებლო მიდგომების დანერგვაც. ერთი მარტივი აქტივობის შთაგონება ყველგან, ზეპირ კომუნიკაციასა თუ სოციალურ ქსელებში, ქალებისადმი მიმართულ ლანძღვის, ბრაზის თუ სიძულვილის ენასთან დაპირისპირება, არათუ არად ჩაგდება და შეგუება. საგანმანთლებლო სივრცეებში T- ან სხვაგვარდიაგრამებიანი პოსტერების შექმნა და გამოფენა, მაგალითები კი უხვადაა მოქმედი პოლიტიკოსებისა თუ ჟურნალისტების განცხადებებსა და კომენტარებში. მოკლედ, დახაზეთ, ჩაწერეთ, უვარგისი ფორმები წითლად გადახაზეთ, კარგები კი დატოვეთ და დიდი ფორმატით გამოფინეთ ყველგან: დერეფნებსა თუ სკოლის ეზოებში, ქუჩებსა თუ ინტერნეტში…

გაეცანით და სხვებსაც გააცანით სპეციალური ლიტერატურა, რომელშიც თეთრზე შავით წერია, რომ:

* ქალთა მიმართ ძალადობა კომპლექსური მოვლენაა, ფესვები ღრმად აქვს გადგმული კულტურასა თუ  რწმენებში, გამოხატულია სქესთა შორის ძალაუფლების უთანასწორო გადანაწილებით;

* გენდერული ნიშნით ძალადობენ ყველა საზოგადოებაში და ეს მიზნად ისახავს ერთი სქესის (უმეტესად ქალების) სოციალურ, ფსიქოლოგიურ და ეკონომიკურ დაქვემდებარებას მეორე სქესისადმი;

* ქალთა მიმართ ძალადობა გლობალური ფენომენია, რომელიც დამახასიათებელია სხვადასხვა რასის, ეთნოსის, სოციალური, კულტურული, ეკონომიკური, პოლიტიკური თუ რელიგიური კუთვნილების ადამიანებისთვის[2].

ძალადობის შემთხვევაში არსებობს სამი კომპონენტი: 1. მსხვერპლი; 2. მოძალადე; 3. ქმედება (ძალადობა). საქართველოს კანონმდებლობით, მსხვერპლი არის პირი, რომელმაც განიცადა ფიზიკური, ფსიქოლოგიური, სექსუალური ძალადობა ან იძულება. მოძალადე თავად აიძულებს ან ჩადის ფიზიკურ, ფსიქოლოგიურ, ეკონომიკურ თუ სექსუალურ ძალადობას. ეს უკანასკნელი სექსუალური შევიწროებით იწყება და  შეიძლება გამოვლინდეს სხვადასხვა ფორმით, სხვადასხვა სიტუაციაში და სხვადასხვა/ერთი და იმავე სქესისა თუ გენდერული იდენტობის ადამიანებს შორის.

დღესდღეობით სექსუალური შევიწროების სამ ძირითად ფორმას გამოყოფენ – ­ ვერბალურს, არავერბალურსა და ფიზიკურს, თუმცა თითოეული მათგანი პრაქტიკაში ქცევათა და ქმედებათა მრავალფეროვნებით ხასიათდება, რომელთა ამომწურავი ჩამონათვალი არც არსებობს. ამდენად, ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში ინდივიდუალურად უნდა შეფასდეს, არის თუ არა ქმედება არასასურველი სექსუალური კონოტაციის მატარებელი.

სპეციალურ ლიტერატურაში[3] ვერბალურად გამოხატული სექსუალური შევიწროების რამდენიმე სახეს გამოყოფენ. ვერბალურ სექსუალურ შევიწროებად მიიჩნევა:

• სექსუალური ხასიათის შეურაცხმყოფელი, დამაკნინებელი სიტყვები/ტერმინები;
• ფამილარული, ცხოველის/ფრინველის სახელით მიმართვა, მაგალითად, „თოჯინა“, „პატარა“, „საყვარელო“, „ტკბილო“, „ჩიტუნა“, და ა.შ.;
• არასასურველი კომენტარები, კომპლიმენტები ან/და ხუმრობა გარეგნობის, სხეულის ან/და ჩაცმულობის შესახებ, მაგალითად, აქცენტის დასმა ქალის წონაზე, ტუჩებზე, მკერდზე, საჯდომზე ან/და სხეულის სხვა ნაწილზე მითითება;
• კანის ფერსა და სხეულის სუნის მიმზიდველობაზე ყურადღების გამახვილება;
• არაკორექტული კითხვები ან/და კომენტარები ადამიანის პირადი და ოჯახური თუ სექსუალური ცხოვრების შესახებ;
• სექსუალური დატვირთვის მქონე ეპითეტები და მეტაფორები, მაგალითად, ქალისა და მამაკაცის გენიტალიების, სექსუალური ურთიეთობების სხვა სიტყვებით გამოხატვა;
• სექსუალურ ფანტაზიებზე, გამოცდილებასა თუ შესაძლებლობებზე საუბარი;
• სექსუალური ურთიერთობის შეთავაზება ან/და ზეწოლა სექსუალური კავშირის დამყარების მიზნით;
• სექსუალური ცხოვრების შესახებ ჭორების გავრცელება;
• სექსუალური კონოტაციის შემცველი, არასასურველი დაპატიჟება პაემანზე;
• სექსუალურად ჩაცმის მოთხოვნა/მინიშნება.

არავერბალურ სექსუალურ შევიწროებად ითვლება:

• სექსუალური მზერა და ყურადღება;
• სტვენა; ხვნეშა;
• სექსუალური კონოტაციის მქონე ჟესტიკულაცია და მიმიკა, მათ შორის – თვალის ჩაკვრა, ტუჩების გალოკვა;
• გენიტალიების ჩვენება;
• პორნოგრაფიული მასალის დემონსტრაციული ყურება/ბეჭდვა;
• პორნოგრაფიული ან/და სექსუალური შინაარსის ფოტო- ან ვიდეომასალის ტირაჟირება;
• პირადი სივრცის, მათ შორის გასახდელი ოთახების, ვიდეოკამერით თვალთვალი;
• სექსუალიზებული გარემოს შექმნა, მაგალითად, მაცდუნებელი მუსიკით, მქრქალი განათებით, სანთლებით, ბუხრით;
• სექსუალური შინაარსის მქონე, არასასურველი წერილების გაგზავნა.

ფიზიკური სექსუალური შევიწროება გულისხმობს მსხვერპლის სხეულზე არასასურველ შეხებას. მისი ყველაზე გავრცელებული ფორმებია:

• ჩქმეტა; ხელის წამორტყმა (slapping);
• კუთხეში მიმწყვდევა (cornering);
• ხახუნი (rubbing);
• ხელის გადახვევა ან/და ჩაკიდება; ჩახუტება; მოფერება; კოცნა/კოცნის მცდელობა;
• სხეულის ინტიმური ნაწილებით ან/და ნაწილებზე შეხება;
• სხეულის ინტიმურ ნაწილებზე არასაჭირო და არასასურველი მასაჟის გაკეთება;
• სხეულის ინტიმური ნაწილების არასაჭირო და არასასურველი სამედიცინო შემოწმება;
• იძულებით/შანტაჟით სექსუალური კავშირის დამყარება.

მიჩნეულია, რომ სექსუალური შევიწროება შეიძლება გამოვლინდეს როგორც ერთი, ცალკე მდგომი შემთხვევით, ისე მოიცავდეს სხვადასხვა სახის ქცევათა კასკადს. სექსუალურ შევიწროებად შეიძლება ჩაითვალოს მტრული გარემოს შექმნაც, რაც, როგორც წესი, ხასიათდება მრავალჯერადი შეურაცხმყოფელი ინციდენტით, რომელთა ინდივიდუალური შეფასებისას შესაძლოა ვერც კი შევამჩნიოთ სექსუალური შემადგენელი.

იმის მიხედვით, რა სახით ვლინდება სექსუალური შევიწროება, გამოყოფენ სერიოზულობის სხვადასხვა ხარისხის ქმედებებს. „სერიოზულია“ ქცევა, რომელიც ფიზიკურ შეხებას, კონტაქტს მოიცავს, მაგალითად, შეხება, კოცნა, მოფერება, ჩახუტება და სხვა, ხოლო „ნაკლებად სერიოზულად“ შეიძლება მივიჩნიოთ ვერბალური და არავერბალური ფორმით გამოხატული ქცევა. მიჩნეულია, რომ ამგვარი დაჯგუფება შედარებით მსუბუქი და მძიმე ფორმით გამოხატული ქმედების პროპორციულად პასუხისმგებლობის ზომის განსაზღვრას ემსახურება[4].

მთავარია, ადამიანებს კარგად ესმოდეთ სექსუალური შევიწროების ან ძალადობის დანაშაულებრივი არსი, რაც ზოგჯერ ძნელად მისაღწევია, რადგან შესაძლოა ჰქონდეთ, მაგალითად, რწყილების, სტოკჰოლმის ან მზეთუნახავის სინდრომი[5], ამიტომ უმნიშვნელოვანესია, ადრევე გამოვუმუშაოთ ასერტული ჩვევები. ასერტულობა თავდაცვის ინსტრუმენტია, რომელიც ვლინდება საკუთარი აზრის სხვისი შეურაცხყოფის გარეშე გამოხატვის უნარით, რათა სხვებთან ეფექტური კომუნიკაცია შევძლოთ.

. ასერტული ადამიანი პატივს სცემს საკუთარ თავს და სხვებს.

. ასერტულობა აძლევს ადამიანს სხვებთან ღია კომუნიკაციის საშუალებას.

. ასერტული ქცევა ადამიანს აძლევს საშუალებას, დაიცვას საკუთარი პოზიცია, მაშინაც კი, როცა სხვებს განსხავებული აზრი აქვთ.

ასერტული ქცევა გულისხმობს:

• უარის თქმას შესატყვის სიტუაციაში და შესატყვის დროს;
• საკუთარი პოზიციის გამოხატვას – „არა, არ შემიძლია“.
• მიზეზის ახსნას – „დღეს დაკავებული ვარ“.
• გაგებას – „იმედი მაქვს, თქვენთვის შესაბამის სხვა საქმეს მოძებნით“;
• გრძნობების გამოხატვას. დადებითი გრძნობების გამოხატვა: „შენ ძალიან კარგად შეასრულე დავალება“; უარყოფითი გრძნობების გამოხატვა: „შენმა საქციელმა გული მატკინა“;
• ინფორმაციის, განმარტების თხოვნა: „თქვენ მე ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო დავალება მომეცით; თუ შეიძლება, ზუსტად ამიხსენით, რა გსურთ, რომ გავაკეთო?“

ყველაზე მტკივნეული ის არის, რომ სექსუალური შევიწროება და ძალადობა ოჯახის წევრების მხრიდანაც ხდება არასრულწლოვან ოჯახის წევრზე, ამიტომ უმნიშვნელოვანესია, ბავშვებს მცირე ასაკიდანვე ვასწავლოთ თავდაცვითი ჩვევები, კერძოდ: არ დავემორჩილოთ მოძალადეს;  თავიდან ავირიდოთ და გავაპროტესტოთ არასასურველი შეხება; გავუზიაროთ დედას თუ მაწავლებელს; ვაცნობოთ პოლიციას და სხვა.

25 ნოემბერი ქალთა მიმართ ძალადობასთან ბრძოლის საერთაშორისო დღეა. კარგი იქნებოდა ამ დღისადმი მიძღვნილ პროექტებზე წინდაწინ ფიქრი იმის გაცნობიერებით, რომ აღნიშნული პრობლემისთვის ყოველი დღე ერთნაირად მნიშვნელოვანია და აუცილებლად ითხოვს განათლებაში ჩართული პირებისგან ჯეროვან ყურადღებას.

[1] მარიამ გოდუაძე, 2018, https://mastsavlebeli.ge/?p=17124;

ანა ღვინიანიძე, 2023, https://azrakibooks.ge/%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%90-%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%90-%E1%83%A6%E1%83%95%E1%83%98/ ;

[2] https://ombudsman.ge/res/docs/2019040811551549604.pdf, გვ. 6.

[3] https://ombudsman.ge/res/docs/2021031110082436854.pdf, გვ. 20.

[4] იქვე, გვ. 22.

[5] გოდუაძე, https://mastsavlebeli.ge/?p=24555