ყოფა-ცხოვრებაში ხშირად გამოიყენება ოპტიკური ხელსაწყოები. ამ ხელსაწყოების ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილია ლინზები. საინტერესოა, გავარკვიოთ, რას წარმოადგენს ლინზა და რა ფიზიკური კანონზომიერებების გათვალისწინებით არის შესაძლებელი მისი საჭიროებისამებრ გამოყენება.

ლინზები მზადდება გამჭვირვალე მასალისგან, მინისგან ან პლასტმასისგან, რომელთა გარდატეხის მაჩვენებელი ჰაერის გარდატეხის მაჩვენებელზე მეტია. ლინზის ერთი მხარე მაინც არის სფეროს ნაწილი. ამოზნექილი ლინზა ცენტრში განიერია, კიდეებთან ვიწრო. ჩაზნექილი ლინზა პირიქით – ცენტრშია ვიწრო, კიდეებთან კი განიერი. ამოზნექილს შემკრებ ლინზას უწოდებენ, რადგან მასზე დაცემული სხივები გარდატეხის შემდეგ ლინზის ფოკუსში იკრიბება. შემკრები ლინზა გამადიდებელი ხელსაწყოების ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილია. მაგალითად, ის გვხვდება სათვალეებში, ტელესკოპებში, მიკროსკოპებში, ლუპებში, კამერებსა და სხვა საგნებში. ლინზის ფოკუსური მანძილის გამოთვლა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ყველა ოპტიკურ მოწყობილობაში, სათვალეებიდან დიდ ასტრონომიულ ტელესკოპებამდე. მისი შესაძლო ფოკუსური მანძილების დიაპაზონი ძალიან დიდია, რამდენიმე მილიმეტრიდან – 20 მეტრამდე.

ორმხრივ ამოზნექილ ლინზას ორივე მხარეს აქვს ფოკუსები (F). ლინზის მთავარი ფოკუსი ეწოდება წერტილს, სადაც მთავარი ოპტიკური ღერძის პარალელური სხივები იკვეთება. ამავე დროს აუცილებელია, მთავარ ოპტიკურ ღერძზე გამოვსახოთ ორი დამატებითი წერტილი, რომლებიც ორჯერ მეტია ფოკუსურ მანძილზე და ორმაგ ფოკუსს უწოდებენ ( 2F).

ნებისმიერი სხეული შეიძლება განვიხილოთ, როგორც უამრავი წერტილოვანი წყაროს ერთობლიობა, რომელთაგან თითოეული საკუთარ ან არეკლილ სხივებს ასხივებს. ამ სხივების ნაწილი ეცემა ლინზას. სხივები ლინზაში გარდატეხის შედეგად მიმართულებას იცვლის. გამოსახულების მისაღებად საკმარისია სინათლის ნებისმიერი ორი სხივის გარდატეხის კანონის ცოდნა. გამოსახულების აგება ლინზაში ყველაზე მეტად მოსახერხებელია შემდეგი სამი სხივის საშუალებით:

1. ლინზაში გავლისას არ გარდატყდება ლინზის ცენტრში გამავალი სხივი (ოდნავ გადაიხრება თავისი მიმართულებიდან, თუმცა ამ უმნიშველო გადახრას უგულებელვყოფთ);
2. მთავარი ოპტიკური ღერძის პარალელური სხივი შემკრებ ლინზაზე დაცემისას გარდატყდება და მთავარ ფოკუსში გაივლის;
3. თუ სხივი შემკრები ლინზის მთავარ ფოკუსში გაივლის, გარდატეხის შემდეგ მთავარი ოპტიკური ღერძის პარალელურად გავრცელდება.

იმის მიხედვით, თუ სად მდებარეობს საგანი, შემკრებ ლინზაში შესაძლებელია მივიღოთ გადიდებული ან შემცირებული, შებრუნებული ან პირდაპირი, ნამდვილი ან წარმოსახვითი გამოსახულება. როდესაც ერთმანეთს კვეთს ლინზიდან გამოსული სხივები, გამოსახულების მიღების ადგილზე კონცენტრირდება სინათლის წყაროდან გამოსხივებული ენერგია. შესაბამისად, ასეთ შემთხვევაში მიღებული გამოსახულება ნამდვილია.

ლინზაში გამოსახულება არ მიიღება იმ შემთხვევაში, თუ საგანი მდებარეობს ფოკუსში. ამ დროს ლინზაში გარდატეხილი სხივები ერთმანეთის პარალელურად ვრცელდება და შესაბამისად, ერთმანეთს არ გადაკვეთენ.

გამოსახულება წარმოსახვითია მაშინ, როდესაც ერთმანეთს კვეთს არა სხივები, არამედ მათი გაგრძელებები. შემკრებ ლინზაში წარმოსახვითი გამოსახულება მიიღება მაშინ, როდესაც საგანი მოთავსებულია ფოკუსის შიგნით (ფოკუსსა და ლინზას შორის). ასეთ დროს გამოსახულება მიიღება იმავე მხარეს. გარდატეხილი სხივები ერთმანეთს შორდება და ისინი ვერ გადაკვეთენ ერთმანეთს. გამოსახულება მიიღება მათი გაგრძელებების გადაკვეთით, ამიტომ ის წარმოსახვითია. გამოსახულება მდებარეობს ფოკუსსა და ორმაგ ფოკუსს შორის, ის პირდაპირია და გადიდებული.

ჩაზნექილი ლინზა კი ყველა შემთხვევაში იწვევს სინათლის გაბნევას. ლინზისკენ მთავარი ოპტიკური ღერძის პარალელურად დაცემული სხივები ლინზაში გავლის შემდეგ ისე მიემართებიან, თითქოს ფოკუსიდან გამოდიოდნენ. გამბნევ ლინზაში გარდატეხილი სხივები ვერასდროს გადაკვეთს ერთმანეთს, ამიტომ ასეთ ლინზებში ნამდვილი გამოსახულება არ მიიღება. ორმხრივ ჩაზნექილ ლინზაში მიღებული ყველა გამოსახულება წარმოსახვითია. გამოსახულების აგება შესაძლებელია ორი სხივის გამოყენებით.

პირველი სხივი გამოდის ისრის წვერიდან, მიემართება ლინზისკენ მთავარი ოპტიკური ღერძის პარალელურად. გარდატეხილი სხივის გაგრძელება გაივლის ლინზის მარცხენა ფოკუსში. ის წყვეტილით არის გამოსახული, რადგან სხივი არ არის რეალური. მეორე სხივი გამოდის ისრის წვეროდან და გაივლის ფოკუსში. სურათზე ჩანს ამ სხივების გადაკვეთის წერტილი. გამოსახულება მიიღება ერთი რეალური და ერთი არარეალური სხივის გადაკვეთით. რადგან ერთი სხივი მაინც არის წარმოსახვითი, გამოსახულება ყოველთვის წარმოსახვითი იქნება. გამოსახულება პირდაპირია და შემცირებული.

გამბნევ და შემკრებ ლინზებს ერთი და იგივე ფორმულა და გამადიდებლობის მაჩვენებელი აქვთ.

საინტერესოა სიმულაციები შემკრებ და გამბნევ ლინზებზე:

https://www.geogebra.org/m/abjm5weg

https://simtest.ck12.org/simulations/physics/contact-lens/app/index.html?lang=ge&referrer=ck12Launcher&backUrl=https://simtest.ck12.org/simulations/physics.html

https://simtest.ck12.org/simulations/physics/magnifying-glass/app/index.html?lang=ge&referrer=ck12Launcher&backUrl=https://simtest.ck12.org/simulations/physics.html

როგორც წესი, ერთი ლინზით შექმნილი გამოსახულება ხშირ შემთხვევაში არ არის საკმარისი. მაგ. ასტრონომიაში, ფოტოგრაფიაში, მიკროსკოპების გამოყენებისას. ტელესკოპებსა და მიკროსკოპებში ლინზათა სხვადასხვა სისტემას იყენებენ. მიკროსკოპში ობიექტივი მოკლეფოკუსიანი ლინზაა, ოკულარი კი გრძელფოკუსიანი. ტელესკოპებში კი პირიქითაა. ლინზათა სისტემების გამოყენებისას ხშირად წარმოიშობა აბერაცია. აბერაციას იწვევს ოპტიკურ სისტემაში სინათლის სხივების ირიბად გავლა. აბერაციები, ასტიგმატიზმი ხდება მაშინ, როდესაც ობიექტივი ვერ ახერხებს ერთსა და იმავე სიბრტყეში სხვადასხვა მიმართულებით მიმავალი გამოსახულების ხაზების ფოკუსირებას. თუ ოპტიკურ სისტემაში გავლისას სფერული ტალღა დეფორმაციას განიცდის და აღარაა სფერული, მაშინ ვიღებთ სინათლის რთულ კონას. ასეთ კონას ეწოდება ასტიგმატური, თვით მოვლენას კი — ასტიგმატიზმი.

აბერაციები იყოფა ორ კლასად: მონოქრომატული და ქრომატული. მონოქრომატული აბერაციები წარმოიქმნება როგორც სინათლის არეკვლისას, ასევე მისი გარდატეხის დროს. ისინი ჩნდებიან მაშინაც, როდესაც მონოქრომატულ შუქს იყენებენ.

ქრომატული აბერაციები გამოწვეულია დისპერსიით, ლინზის რეფრაქციული ინდექსის ტალღის სიგრძესთან ცვალებადობით. დისპერსიის გამო სინათლის სხვადასხვა ტალღის სიგრძე ფოკუსირებულია სხვადასხვა წერტილში. მონოქრომატული სინათლის გამოყენებისას არ ჩნდება ქრომატული აბერაცია. ოპტიკურ სისტემებში არაზუსტი გამოსახულების მიღება დაკავშირებულია აგრეთვე სინათლის ტალღურ ბუნებასთან და სინათლის დიფრაქციის შედეგად წარმოიშობა დიაფრაგმებზე, ლინზათა ბუდეებზე და ა.შ.

დისტორსიად წოდებული აბერაციისათვის დამახასიათებელია გამოსახულების მთელი არის ფარგლებში ხაზოვანი გადიდების არაერთგვაროვნება. ოპტიკურ სისტემას შეიძლება ერთდროულად ჰქონდეს აბერაციის რამდენიმე სახე.

აბერაციის გასწორება ხდება ოპტიკურ სისტემებში ლინზების შერჩევით და საკმაოდ რთულ ამოცანად მიიჩნევა.

მძლავრ ლინზებში მიღებული აბერაციების გამოსასწორებლად, ხშირად საჭიროა ლინზათა სისტემების გამოყენება, რომელთაგან ზოგი შეიძლება იყოს ამოზნექილი და ზოგი ჩაზნექილი. გამოყენებული ლინზები მზადდება მკვრივი, მაღალი ან დაბალი რეფრაქციული ან მაღალი დისპერსიული მინისგან. ტელესკოპებს, ბინოკლებს, მიკროსკოპებს, კამერებსა და სათვალეებს აქვთ ერთი ან მეტი ლინზა.

ლინზათა სისტემების გამოყენების შესასწავლად მნიშვნელოვანია, განვიხილოთ ექსპერიმენტი შემკრები და გამბნევი ლინზების გამოყენებით. უმარტივესია, განვიხილოთ ორი ლინზის კომბინაცია.

ჩაზნექილი ლინზა ყოველთვის გვაძლევს წარმოსახვით გამოსახულებას. ამიტომ, მისი ფოკუსური მანძილის გაზომვა ამოზნექილი ლინზის მსგავსად შეუძლებელია. ჩაზნექილი ლინზის ფოკუსური მანძილის დასადგენად გამოიყენება არაპირდაპირი მეთოდი.

განვიხილოთ გამბნევი ლინზის ფოკუსური მანძილის განსაზღვრის საინტერესო ექსპერიმენტი. ამ ექსპერიმენტში ვიყენებთ შემკრები (ამოზნექილი) და გამბნევი (ჩაზნექილი) ლინზების სისტემას. გამბნევი ლინზის ფოკუსური მანძილის გასაზომად ჯერ გამოსახულება უნდა მივიღოთ მხოლოდ შემკრები ლინზის საშუალებით. ლინზების შერჩევისას უნდა გავითვალისწინოთ, რომ შემკრები ლინზის ფოკუსური მანძილი ნაკლები უნდა იყოს გამბნევი ლინზის ფოკუსურ მანძილზე.

ექსპერიმენტისთვის საჭირო რესურსები:

1. გამანათებელი მნათი საგნით;
2. ოპტიკური მერხი (შესაძლებელია გამოვიყენოთ სახაზავი);
3. შემკრები და გამბნევი ლინზები;
4. ეკრანი.

ვთქვათ, შემკრები ლინზის საშუალებით მნათი A წერტილის გამოსახულება მიიღება B წერტილში. შემკრებ ლინზასა და ეკრანს შორის მოვათავსოთ გამბნევი ლინზა. შემკრები ლინზით მიღებული გამოსახულება გამბნევი ლინზისთვის წარმოადგენს სინათლის წყაროს. რადგან სხივები შორდებიან ოპტიკურ ღერძს, გამბნევი ლინზა გამოიწვევს გამოსახულების უფრო შორს გადატანას. შესაბამისად, მკაფიო გამოსახულების მისაღებად ეკრანი ლინზებს უნდა დავაშოროთ.

ამ ექსპერიმენტით მანძილი გამბნევ ლინზასა და ეკრანის თავდაპირველ მდებარეობას შორის შეიძლება განისაზღვროს, როგორც მანძილი სინათლის წყაროსა და ლინზას შორის (0₂B= d). ხოლო, ეკრანის გადაადგილებით, როდესაც მიიღება მკაფიო გამოსახულება, მანძილი გამბნევ ლინზასა და ეკრანს შორის უკვე განისაზღვრება, როგორც მანძილი ლინზასა და გამოსახულებას შორის (0₂B^* = f).

ექსპერიმენტში ვიყენებთ თხელი ლინზის გამოსათვლელ ფორმულას:

გამბნევი ლინზის შემთხვევაში,1/ F -ის წინ იწერება ნიშანი „–“. რადგან გამბნევ ლინზაში გამოსახულება წარმოსახვითია, ამიტომ f-ის წინ უნდა დაიწეროს ნიშანი „–“.

ჩავატაროთ ექსპერიმენტი შემდეგი თანმიმდევრობით:

ოპტიკურ მერხზე მნათ საგანსა და ეკრანს შორის მოათავსეთ შემკრები ლინზა. ლინზის გადაადგილებით ეკრანზე მიიღეთ საგნის მკაფიო გამოსახულება. შემკრებ ლინზასა და ეკრანს შორის მოათავსეთ გამბნევი ლინზა. გაზომეთ გამბნევ ლინზასა და ეკრანს შორის (0₂B= d) მანძილი. ეკრანი გადააადგილეთ მანამ, სანამ კვლავ არ მიიღებთ საგნის მკაფიო გამოსახულებას. გაზომეთ გამბნევ ლინზასა და ეკრანს შორის (0₂B^* = f) მანძილი. შესაბამისი ფორმულით გამოთვალეთ გამოთვალეთ გამბნევი ლინზის ფოკუსური მანძილი (F). ექსპერიმენტი გაიმეორეთ 3-4 ჯერ. გამოიანგარიშეთ ფოკუსური მანძილის საშუალო მნიშვნელობა. დაადგინეთ აბსოლუტური და ფარდობითი ცდომილებები.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ქუთაისის ტექნიკური უნივერსიტეტი –

„ლაბორატორიული პრაქტიკუმი ფიზიკაში – ოპტიკა“

რ. აკობიძე, თ. ბარდაველიძე, ნ. ჩხეიძე;

2. ფიზიკა XI კლასი. მოსწავლის წიგნი-

მ. ტუღუში, თ. შენგელია, თ. შენგელია, ო. ღონღაძე;

3. ფიზიკა XI კლასი. მოსწავლის წიგნი –

ქ. ტატიშვილი;

4. https://byjus.com/physics/to-find-focal-length-of-concave-lens-using-convex-lens/
5. https://www.webassign.net/question_assets/tamucolphyseml1/lab_5/manual.html
6. https://www.schoolphysics.co.uk/age16-19/Optics/Refraction/text/Lenses_focal_length_measurement/index.html
7. https://www.britannica.com/technology/lens-optics
8. https://ck12.edu.ge/maswavleblebi/tinatin-zardiashvili/mecniereba-x-xi/.

 2019 წლის 15 მარტს ეკრანებზე გამოვიდა ფილმი „ხუთი ნაბიჯით შორს“. სიუჟეტი რეალურ ამბავზეა დაფუძნებული. მთავარ გმირებს, სტელასა და ვილის, აკრძალული აქვთ ერთმანეთთან მიახლოება, რადგან ავად არიან პროგრესირებადი გენეტიკური დაავადებით – ცისტური ფიბროზით. მიახლოების აკრძალვის მიზანი კი საშიში ბაქტერიისგან ერთმანეთის დაცვაა.

ფილმი იმდენად შთამბეჭდავია, რომ ბევრს გაუჩნდა ცისტური ფიბროზის (მუკოვისციდოზი) შესახებ მეტის გაგების სურვილი.

მოცემული ქეისი ერთმანეთთან აკავშირებს დაავადებას და ქრომოსომულ მუტაციებს, ამასთან ერთად, მოსწავლე შეისწავლის მემბრანული ცილოვანი არხის მნიშვნელობას უჯრედის ნორმალური ფუნქციობისთვის.

თავდაპირველად მოსწავლეებს (მე-11-12 კლასები) აჩვენეთ ფილმი, მერე განიხილეთ ქვემოთ მოცემული ქეისი. მას შემდეგ, რაც მოსწავლეები ყველა კითხვას უპასუხებენ, უკვე ეცოდინებათ ქრომოსომული მუტაციების ტიპები, მათ შორის განსხვავება, მემბრანული ცილების მნიშვნელობა და ცისტური ფიბროზის გამომწვევი მიზეზები. ამავე დროს, გაუჩნდებათ ემპათია ქრონიკული დაავადების მქონე პაციენტების მიმართ.

ექიმმა გასინჯა ექვსი თვის პაციენტი და ჩვილი იმავე დღეს რეგიონულ სავადმყოფოში გადაიყვანეს. მშობლები ჩიოდნენ, რომ ბავშვი  ქრონიკული ხველით იტანჯებოდა და ხიხინიც აწუხებდა. სასწრაფოს ექიმმა სავადმყოფოში გადაყვანამდე ჩვილის კანზე მარილის კრისტალები შეამჩნია და ბავშვთა პულმონოლოგს დაურეკა, მან კი ივარაუდა, რომ ბავშვს ცისტური ფიბროზი ექნებოდა.

ცისტური ფიბროზი აზიანებს ეპითელურ უჯრედებს – უჯრედებს, რომლებიც ქმნიან კანში საოფლე ჯირკვლებს და ამოფენენ პანკრეასის, ფილტვების, მომნელებელი და რეპროდუქციული სისტემების გამტარ გზებს. მემკვიდრეობით მიღებული დაავადების დროს შეცვლილია CFRT (ცისტური ფიბროზის ტრანსმემბრანული რეგულატორი) ცილის მაკოდირებელი გენი. როცა ცილის სტრუქტურა დარღვეულია, ეპითელური უჯრედი ვეღარ არეგულირებს მემბრანაში ქლორიდ იონების ტრანსპორტს. ირღვევა მარილებისა და წყლის ბალანსი, რომელიც საჭიროა ლორწოს საჭირო სისქის შესანარჩუნებლად. ცილის დაზიანებისას ლორწო ხდება სქელი, წებოვანი, სადინარში მისი გადატანა ძალიან რთულდება.

1. „ვაი იმ ბავშვს, ვისაც შუბლზე კოცნის დროს მარილის გემო აქვს – ის მოჯადოებულია და მალე მოკვდება“. ეს მეთვრამეტე საუკუნის გამონათქვამია ცისტური ფიბროზის ან, როგორც წინათ უწოდებდნენ, მარილიანი კანის შესახებ.

როგორ ფიქრობ, რატომ უნდა ჰქონდეს თანამედროვე ბავშვს გადარჩენის უფრო დიდი შანსი, ვიდრე მეთვრამეტე საუკუნეში მცხოვრებს? რა თანამედროვე მეთოდები არსებობს დაავადების სამკურნალოდ ან სიმპტომების შესამსუბუქებლად?

2. რა სიმპტომმა აფიქრებინა ექიმს, რომ ექვსი თვის ჩვილს ცისტური ფიბროზი ექნებოდა?

3. განიხილე ინფექციური დაავადებების დიაგრამა. რომელი მრუდი გამოსახავს ინფექციას, რომლის გამომწვევი მიკრობების კონცენტრაცია მთელი სიცოცხლის განმავლობაში მეტ-ნაკლებად მუდმივი რჩება?

რომელი ორგანიზმი (მიკრობი) მოქმედებს ყველაზე მეტად ჩვენი ამბის მთავარ გმირზე?

4. როგორ ფიქრობ, რომელი ასაკია ყველაზე საშიში ცისტური ფიბროზისთვის? პასუხი დაასაბუთე.
   

ნაწილი II: ცისტური ფიბროზი უჯრედის მემბრანის დაზიანებაა

წარმოიდგინე კარი, რომელსაც აქვს გასაღები და კომბინირებული საკეტები ორივე მხარეს. ახლა წარმოიდგინე, რომ თვალდახუჭული ცდილობ კარის გაღებას. ასეთ გამოწვევას შეეჯახა პროფესორი დევიდ გედსბი, რომელიც მრავალი წლის განმავლობაში ცდილობდა ქლორის იონური არხის მოქმედების მექანიზმის ახსნას. სწორედ ამ ცილის სტრუქტურის ცვლილება იწვევს ცისტურ ფიბროზს.

გედსბის სტატიები ჟურნალ General Physiology-ს სამ ნომერში გამოქვეყნდა. მეცნიერი დეტალურად აღწერდა ქლორის არხის მოქმედებას ნორმალურ და პათოლოგიურ მდგომარეობაში, მათ შორის – მოლეკულების დონზე მიმდინარე პროცესს, რომელიც ქლორის არხის გახსნისას და დაკეტვისას მიმდინარეობს.

5. როგორ გაასწორებდით შეცდომას?

6. რატომ არ არის მკურნალობა ეფექტური დაავადებულების 2/3-ში?

7. საოფლე ჯირკვლები აგრილებს ადამიანის სხეულს ოფლის თხევადიდან აირულ მდგომარეობაში გადაყვანის გზით. ამ პროცესზე იხარჯება დიდი ენერგია და ორგანიზმი გრილდება. ნატრიუმისა და ქლორის იონები მონაწილეობს წყლის ტრანსპორტში, მაგალითად, სხეულის ზედაპირიდან ტენის შეწოვაში. რატომ აქვთ ცისტოზური ფიბროზით დაავადებულ ადამიანების მარილიანი კანი?

ნაწილი III: ცისტური ფიბროზის გამომწვევი მუტაციები

ადამიანების მსგავსად, უჯრედებსაც სჭირდებათ ერთმანეთსა და უჯრედგარე სივრცესთან კომუნიკაცია. კომუნიკაციის ერთ-ერთი საშუალებაა ნივთიერებათა ტრანსპორტი მემბრანული არხების გავლით. მაგალითად, კალიუმისა და ქლორის იონებს პერსონალური გასასვლელ-შემოსასვლელები აქვს. განსხვავება ის არის, რომ იონური არხი არ ჰგავს ღია კარს. ის ძლიერ საკეტს წააგავს, რომლის გასაღებად და დასახურავად „კოდური სიტყვაა“ საჭირო.

ჩვეულებრივ მომუშავე CFTR-ის შემთხვევაში ქლორიდ იონები არხის საშუალებით შედის და გადის უჯრედში და მათ მიჰყვება წყლის მოლეკულები. ცისტური ფიბროზით დაავადებული ადამიანის ორგანიზმში წყლსია და მარილის ბალანსი ირღვევა, უპირველეს ყოვლისა – ფილტვებში. ეს იწვევს ლორწოს სქელი ფენის წარმოქმნას, საბოლოოდ კი მრავალ ინფექციას. ქვემოთ იონური არხის მუშაობაა გამოსახული.

8. რომელი მუტაციის შედეგის გამოსწორება უნდა იყოს ყველაზე ადვილი? მოიყვანე არგუმენტები.

9. შეაჯამე შენი ცოდნა პროტეინების შესახებ. რა მნიშვნელობა აქვს ცილის სტრუქტურის შეცვლას, მაგალითად, გლობულინის ნაკეც-ფენოვან სტრუქტურად გარდაქმნას?

ნაწილი IV: არხის გახსნა

უჯრედის მემბრანული არხები მუშაობის პრინციპის მიხედვით ორ ჯგუფად იყოფა. პირველი ჯგუფია არხები, რომლებიც ძაბვის ცვლილების შესაბამისად იხსნება და იხურება, მეორე – არხები, რომლებიც ლიგანდს უკავშირდება და ამგვარად მუშაობს. მემბრანული არხის გახსნა-დახურვას მემბრანის გარეთა და შიგნითა მხარეს პოტენციალთა სხვაობა განსაზღვრავს, ლიგანდზე დამოკიდებულს კი „გასაღები“ სჭირდება. გასაღების როლს მცირე ზომის მოლეკულები ასრულებს.

CFTR არის ლიგანდზე დამოკიდებული არხი, თუმცა განსაკუთრებულია. მისი „გასაღები“ ატფ-ა. ატფ CFTR-თან დაკავშირებისას კარგავს ფოსფატის ერთ ჯგუფს. როდის, სად და რამდენად ხშირად ხდება არხის გახსნა, ცოტა ბუნდოვანია.

10. შეადარე ერთმანეთს ლიგანდზე დაფუძნებული არხისა და ფერმენტის მოქმედება.

11. შექმენი მემბრანული არხის მოდელი. რამ შეიძლება შეუშალოს ხელი არხის გახსნას?

12. რას წარმოქმნის ATP უჯრედში? როგორ შეუძლია მის წარმოქმნას გავლენა მოახდინოს ცისტოზური ფიბროზის სიმპტომებზე?

13. გაუკეთე წარწერები სურათზე გამოსახულ სქემებს. რა მნიშვნელობა აქვს შუაში არსებულ თავისუფალ სივრცეს?

შეაჯამე, რაც უკვე იცი ცისტოზური ფიბროზის შესახებ:

წყარო: https://www.researchgate.net/figure/Classes-of-CFTR-mutations-Distribution-of-CFTR-mutations-into-six-functional-classes_fig5_307607531

1. რა განსხვავებაა ცისტოზური ფიბროზის ფორმებს შორის?

2. რა სახის ტრანსპორტს მიეკუთვნება მემბრანული არხით ნივთიერების მოძრაობა?

CFTR გენი

ცისტური ფრიბროზის ტრანსმემბრანული განვლადობის რეგულატორი (Cystic fibrosis transmembrane conductance regulator – CFTR) მემბრანული ცილაა, ხერხემლიანებში – ქლორის იონური არხი, რომელიც კოდირდება CFTR გენით. ეს გენი აღმოჩენილია მეშვიდე ქრომოსომაში და 4400 ნუკლეოტიდის სიგრძისაა. გენი აკოდირებს CFTR ცილას, რომელიც ასევე ქლორის იონური არხის ფუნქციას ასრულებს. თუ ქლორიდ იონის კონცენტრაცია უჯრედში გაიზრდება, წყალი იმოძრავებს ოსმოსის გზით გამხსნელის მაღალი კონცენტრაციისკენ, ეს კი ლორწოს გასქელებას გამოიწვევს.

CFTR მუტაციები

ცისტური ფიბროზით დაავადებულ ადამიანებში CFTR გენის 1000-ზე მეტი მუტაციაა აღმოჩენილი. ამ მუტაციების უმრავლესობა ცვლის CFTR ცილის ერთ ამინმჟავას ან იშლება დნმ-ს ნუკლეოტიდების მცირე რაოდენობა. ყველაზე გავრცელებული მუტაციაა დელტა F508. ეს არის სამი ნუკლეოტიდის დელეცია, რაც იწვევს 508-ე ამინმჟავის დაკარგვას CFTR ცილაში. შედეგად მემბრანული არხი იშლება.

ქვემოთ მოცემულია CFTR გენის დნმ-ს ნუკლეოტიდური თანმიმდევრობა.

3. კომპლემენტარობის პრინციპის მიხედვით ააწყვე ინფორმაციული რნმ და გენეტიკური კოდის გამოყენებით შეადგინე პეპტიდური ჯაჭვი.

მუტაცია – ფრეიმშრიფტი

4. ΔF508 მუტაცია ხდება, როცა სამი ნუკლეოტიდი ამოვარდება (ეს ნუკლეოტიდები მსხვილი ასოებით არის ჩაწერილი). თავიდან გადაწერე ქვემოთ მოცემული თანმიმდევრობა ისე, რომ აღარ შეიცავდეს „წაშლილ“ ნუკლეოტიდებს. ახალი თანმიმდევრობისთვის ჩაწერე შესაბამისი ამინმჟავები.

ნორმალური დნმ: T A G T A G A A A C C T C A A A G G A T

მუტაციის შედეგი: T A G T A G A AA C C T C A A A G G A T A

ცხრილის პირველ სტრიქონში ტრიპლეტები გადაწერე მუტაციის შედეგად მიღებული თანმიმდევრობის შესაბამისად.

5. შეადარე ამინმჟავების ორი თანმიმდევრობა. რამდენი ამინმჟავა შეიცვალა? რატომ არის, რომ პირველი და მეორე ამინმჟავები შეუცვლელად გადავიდა მუტაციის შედეგად მიღებულ ცილაში?

6. მუტაციის ამ ტიპს ფრეიმშრიფტი ეწოდება. შენი სიტყვებით ახსენი, რა არის ფრეიმშრიფტი.

7. გენეტიკურ კოდში ზოგჯერ ნაჩვენებია არა ამინმჟავას სახელწოდების პირველი სამი ასო, არამედ აბრევიატურა. ფენილალანინის (phe) აბრევიატურაა F. ცისტური ფიბროზის გამომწვევი ყველაზე გავრცელებული მუტაცია აღინიშნება როგორც F508Del. ახსენი, რას გამოსახავს მუტაციის აბრევიატურა.

მისენს მუტაციები

8. CFTR G551D მუტაციები – აღნიშნული მუტაცია აქვს ცისტოზური ფიბროზით დაავადებულების დაახლოებით 5%-ს. ცხრილების მიხედვით შეადარე ამინმჟავური თანმიმდევრობები.

9. ახსენი შედარების შედეგის მიზეზი. რა არის მისენს მუტაცია?

10. რით განსხვავდება მისენსი ფრეიმშრიფტისგან? რატომ არის, რომ ათვლის ჩარჩოს გადაადგილების შედეგად ცვლილების შანსი ძალიან მაღალია, ხოლო მისენს მუტაციის დროს – უზომოდ დაბალი?

11. G551D აბრევიატურით აღინიშნება მუტაცია, როცა ამინმჟავა გლიციანი (G) ჩანაცვლდება ასპატატით 551-ე ადგილას. (D) at codon 551. შენი აზრით, რას უნდა აღნიშნავდეს მუტაციის აბრევიატურა R334W?

ნონსენს მუტაცია რაღაც სხვაა

11. პირველი ტიპის ცისტური ფიბროზი ხშირად გამოწვეულია მუტაციით, რომელსაც ჰქვია ნონსენსი. ქვედა ცხრილები g542x მუტაციას გამოსახავს.

12. შეადარე ნორმალური და მუტაციის შედეგად მიღებული თანმიმდევრობები. ახსენი ნონსენს მუტაციის აზრი.

სპლაისინგის შეცდომები

ეუკარიოტულ გენომში კოდირებული ი-რნმ შეიცავს ინტრონებს – უბნებს, რომლებიც არ აკოდირებს ამინმჟავას. ისინი სპლაისოსომების საშუალებით ამოიჭრება. ეკზონები ახდენს ამინმჟავის კოდირებას.

13. რომელი ასო აღნიშნავს სურათზე ეკზონს?

შეაჯამე ყველა მიზეზი, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს ცისტური ფიბროზის განვითარება. დაამყარე კავშირი მუტაციასა და ცილის სინთეზს შორის.

14. მეცნიერები გენეტიკური კოდის ერთ-ერთ თვისებად ასახელებენ გადაგვარებულობას. რაც იმას ნიშნავს, რომ ერთი ამინმჟავა კოდირდება ერთზე მეტი ტრიპლეტით. რა უპირატესობა აქვს გენეტიკური კოდის გადაგვარებულობას სახეობის გადარჩენისთვის?

15. თუ დნმ-ში A A A ტრიპლეტი A A G ტრიპლეტით შეიცვალა, ასეთ მუტაციას ეწოდება საილენტი. გამოიყენე გენეტიკური კოდი და ახსენი, რატომ დაერქვა მუტაციას ეს სახელი.

16. შეადარე ერთმანეთს ფრეიმშრიფტი, მისენსი, ნონსენსი. რა პოტენციურ გავლენას ახდენს თითოეული მათგანი უჯრედის ფუნქციონირებაზე? ხომ არ არის რომელიმე უფრო „გავლენიანი“?

დანართები:

ფოტოზე წარმოდგენილია გენეტიკური კოდი წრიული ფორმით, ბოლო ფოტო კი უჯრედს და მის ძირითად სტრუქტურებს გამოსახავს.

დანართი 1:

დანართი 2:

 დამხმარე რესურსი: კროსვორდი, რომელიც მოიცავს შეკითხვებს ნუკლეინის მჟავების სტრუქტურისა და ფუნქციის შესახებ.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. საკითხავი მასალა – ცისტური ფიბროზი;
2. ცისტური ფიბროზი – ქეისი;
3. ფილმის მიმოხილვა ინგლისურ ენაზე;
4. ქრომოსომული აბერაციები – edu.ge;

მეოცე საუკუნეს უამრავი გენიალური მოაზროვნე ჰყავდა. დიდი გარდატეხა, ომები, იმპერიების აღდგენა და დაშლა განსაკუთრებული ადამიანებისა და მათი წვლილის გამოკვეთას უწყობს ხელს. უმაღლესი რანგის მოღვაწეთა მთელს არმიაში მაინც შეიძლება მოწინავე ფიგურების გამორჩევა. ევროპაში ბევრი თანხმდება, რომ გასული ასწლეულის ყველაზე ძლიერი ინტელექტუალი თომას მანი გახლდათ. შეიძლება ბევრი ვიდავოთ თომას მანის მოწინავეობის შესახებ, მაგრამ მის ელვარე გონებასა და ლიტერატურული მემკვიდრეობის ეპოქალურ მნიშვნელობას ვერავინ უარყოფს.

„ბუნდენბროკების“ ავტორმა არაერთი მისი თანამედროვე დაჩრდილა, თომას მანის ჩრდილი ყველაზე უმოწყალოდ დიდი მწერლის ოჯახის წევრებს გადაეფარა. თუმცა, შესანიშნავი ქართველი გერმანისტის – ნოდარ კაკაბაძის თავდაუზოგავი შრომის შედეგად საბჭოთა ქართველმა მკითხველმა მაინც გაიცნო ჰაინრიჰ მანი, რომელიც შეიძლება თავისი ძმის სიმაღლეებს ვერ სწვდებოდა, მაგრამ უდავოდ მიეკუთვნებოდა ბრწყინვალე შემოქმედთა კოჰორტას. მგონი დროა, დამოუკიდებელ საქართველოშიც გავიხსენოთ გერმანიის ყველაზე გულწრფელი და მართალი მწერალი.

ევროპაში ჰაინრიჰ მანის სახელის გაგონებისას უმრავლესობას ერთი და იგივე აზრი ამოუტივტივდება გონებაში. ჰაინრიჰ მანი მთელი თავისი მოღვაწეობის განმავლობაში მტკიცედ იდგა დემოკრატიისა და მშვიდობის იდეალების სადარაჯოზე. მაშინ, როდესაც სხვა მწერლები „გერმანული სულის“ რომანტიკულ განდიდებაში იყვნენ გადავარდნილი და მსოფლიო ომებს თავიანთი სამშობლოსთვის სასიცოცხლო სივრცის მოპოვების არგუმენტით ამართლებდნენ, უფროსი მანი შეუდრეკლად იდგა ანტიმილიტარისტულ პოზიციაზე. მაგალითად, თომას მანი მხოლოდ მეორე მსოფლიო ომის დროს განუდგა გერმანიის იმპერიალისტურ ამბიციებს, 1914 წელს კი ღიად გულშემატკივრობდა მეზობელი სახელმწიფოების დაპყრობის გზით სახელმწიფოს განვითარების იდეას. ჰაინრიჰ მანი კი ორივე შემთხვევაში ხმალამოღებული იბრძოდა თავისი ქვეყნის ხელისუფლების წინააღმდეგ, რადგან წინსვლის უმთავრეს წინაპირობად ერთიანი და მშვიდობიანი ევროპის არსებობას მიიჩნევდა. თომას მანის მორალური კომპასი მეოცე საუკუნის ათიან წლებში კარგად არ მუშაობდა, ჰაინრიჰისა კი ყველა დროსა და ყველა ეპოქაში სწორ მიმართულებას უჩვენებდა ძმასაც და თანამემამულეებსაც.

მწერალი საკუთარი სამოქალაქო პოზიციისა და პოლიტიკური შეხედულებების წარმოჩენად უმძაფრეს სატირასა და უბასრეს გროტესკს იყენებდა. პროფესორი კაკაბაძე ჰაინრიჰ მანის შემოქმედებიდან ორ პერსონაჟს გამოარჩევს, რომელთაც თავისუფლად შეგვიძლია ვუწოდოთ გადაგვარების გზაზე შემდგარი გერმანიის ჭეშმარიტი სახე.

გერმანელები დიდ გამარჯვებასაც და საბედისწერო მარცხსაც მასწავლებელთა საქმიანობას უკავშირებენ. ჰაინრიჰ მანის სატირისა და გროტესკის პირველი სამიზნე სწორედ მეოცე საუკუნის დასაწყისის გერმანელი მასწავლებელია. 1905 წელს იგი აქვეყნებს რომანს „პროფესორი უნრატი“. რომანის მთავარი პერსონაჟი, პრუსიული გიმნაზიის პედაგოგი სინამდვილეში გვარად რაატია, მაგრამ შეგირდები და კოლეგები მან უნრატად მოიხსენიებენ, რადგან „Der Unrat” გერმანულად „ჭუჭყს“, „ნაგავს“ ნიშნავს.

პროფესორი გერმანიის უდიდეს პატრიოტად და იმპერიის უერთგულეს მოქალაქედ არის აღიარებული. მისი ერთგულება და პატრიოტიზმი სწავლების მეთოდებსა და პედაგოგიურ მრწამსში გამოიხატება. პროფესორ უნრატს ერთადერთი მიზანი აქვს: გაზარდოს „მორჩილი, ბრმად დამჯერე, უკრიტიკო ადამიანების მთელი ბატალიონი“. მიზნის მისაღწევად კი ძალასა და ენერგიას არ იშურებს, რათა მოწაფეებში ჩაკლას კრიტიკული აზროვნება, შემოქმედებითობა, მეცნიერული ინტერესი, საგანთა მრავალფეროვნების აღქმის უნარი. უნრატი დიდი სიამოვნებით ძალადობდა ბავშვებზე და სასტიკად ჩაგრავდა მოზარდებს, რომელთაც ყველაფერი უნდა დაეზუთხათ, შაბლონები უნდა დაეზეპირებინათ და არაფრის ახსნის, განმარტების უნარი არ უნდა ჰქონოდათ. ცხადია, იუმორი და სილაღე ვილჰელმისეული სისტემის ჭანჭიკისთვის კატეგორიულად მიუღებელი მოვლენები გახლდათ.

რომანში ჰაინრიჰ მანი უზუსტესად აღწერს პედანტებისა და მორალისტების, სხვების განსჯისა და გაკრიტიკების ოსტატთა ნამდვილ ხასიათს. მცირე ცდუნებაც კი საკმარისია, რომ ისინი ერთი უკიდურესობიდან მეორეში გადაეშვან და წვრილმან ხულიგნებად, ავანტიურისტებად და გარყვნილების თანამონაწილეებად იქცნენ. შანსონეტ ქალთან შეხვედრა სწორედ ამგვარ ტრანსფორმაციას გამოიწვევს მწვალებელ პროფესორში.

პროფესორ უნრატის მსგავსი ფსევდომორალისტები ზრდიდნენ ფანატიკოსებსა და ქვეშევრდომებს, რომლებიც მომავალში ადვილად დაექვემდებარნენ ჰიტლერის ხორცის საკეპ მანქანას.

ჰაინრიჰ მანის მთავარი სატირული რომანი მოგვიანებით დაიწერა. „ქვეშევრდომი“ პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ, რესპუბლიკურ გერმანიაში გამოქვეყნდა. ნოდარ კაკაბაძე თავის ერთ-ერთ სტატიაში რომანის შესახებ გერმანელი კრიტიკოსის ციტატას მოიხმობს: „შიმშილობის წლებში ადამიანები ისე ეძებდნენ ამ წიგნს, როგორც გირვანქა კარტოფილს“.

რამ განაპირობა „ქვეშევრდომის“ არნახული პოპულარობა?

კითხვაზე პასუხის მისაღებად კვლავ ქართული გერმანისტიკის ფუძემდებლის არგუმენტები უნდა მოვიხმოთ.

წიგნის პოპულარობის მთავარი მიზეზი, ალბათ, ის იყო, რომ რომანში ვილჰელმის ეპოქის ტიპური გერმანელი და ნაცისტის პირველსახეა აღწერილი. მთავარი მოქმედი გმირი – დიდერიჰ ჰესლინგი „არ ცნობს არაფერს, რისი ხელით შეხებაც არ შეიძლება, სძაგს ყველაფერი, რაც უხილავია, რაც ადამიანის სულში, ცნობიერებაში არსებობს“. აქვს შიში ხელისუფლებისადმი და უყვარს ყველა, ვისიც ეშინია. ძალაუფლების მქონეთა მიმართ პირფერობა და ქლესობა მისი დნმ-ის ნაწილია. დიდერიჰი დაუმორჩილებელთა დასჯისა და დათრგუნვის თავგანწირული მომხრე გახლდათ, სკოლის ასაკიდანვე აღფრთოვანებული აკვირდებოდა მასწავლებელთა მიერ მოწაფეთა გაროზგვას.

„დიდერიჰი თავხედი და დიდგულა ხდებოდა სუსტების მიმართ, უზომო სიამოვნებას ანიჭებდა ებრაელი თანაკლასელის ფიზიკური და მორალური წვალება, როცა მან ამ მხრივ მასწავლებლის მხარდაჭერა და თანაგრძნობა ჰპოვა, ებრაელის გვემა წესად შემოიღო. იგი ზევიდან დაჰყურებდა მუშებსა და ღარიბებს.“ ცხადია, თანატოლთა დაბეზღება შოვინისტი მოსწავლისათვის ჩვეულებრივი ამბავი იყო.

„რომანში გროტესკული დეტალებით რელიეფურადაა დახასიათებული გლახაკი ადამიანის ბუნება, რომელიც სხვების ნაკლოვანებებში საკუთარი მანკიერებების გამართლებას ეძებს.“

როგორი ბასრია ჰაინრიჰ მანის სატირა! რა პროფესიის შეიძლება იყოს გერმანული შოვინიზმის მთავარი სიმბოლო და ვილჰელმის უერთგულესი ქვეშევრდომი? დიდერიჰ ჰესლინგი ტუალეტის ქაღალდის ქარხანას ფლობს და საკუთარ ფაბრიკაში ცდილობს იმპერატორის როლის შესრულებას.

„ქვეშევრდომის“ კიდევ ერთი მთავარი თვისება სიბრიყვეა. დიდერიჰი სრულიად გაუნათლებელი ადამიანია, სძულს კითხვა, პოეზია და ლიტერატურა, ყალბად ეტრფის მუსიკას და ვაგნერის ოპერის მოსმენის შემდეგ, გარდაცვლილ კომპოზიტორს მისასალმებელ დეპეშებს უგზავნის.

ნოდარ კაკაბაძე უზუსტესად შენიშნავს და გვეუბნება, რომ დიდერიჰ ჰესლინგი ერთდროულად არის მონაც და ტირანიც. იგი მასზე ზემდგომ პირებს უსიტყვოდ ემორჩილება, მის დაქვემდებარებულ მოქალაქეებს კი ტყავს აძრობს. სწორედ ასეთ მონებსა და ტირანებზე იდგა „მესამე რაიხი“.

ევროპელ თათქარიძეებს პროფესორ უნრატისა და დოქტორ ჰესლინგის სახე ჰქონდათ.

საბჭოთა პერიოდში ჰაინრიჰ მანის რამდენიმე რომანი ქართულად ითარგმნა და მრავალათასიანი ტირაჟით გამოიცა. სამწუხაროდ, ჩემი ნაცნობი ბუკინისტები მათ შოვნას ვერ ახერხებენ, არც თანამედროვე გამომცემლები ფიქრობენ ჰაინრიჰ მანის ძველი თარგმანების თუნდაც მცირე რაოდენობით გამოცემას. არადა, თომას მანის უფროსი ძმის შემოქმედება ძალიან გაგვიადვილებდა ევროპული აზროვნების ახალი მიმართულებების ხელახლა აღმოჩენას. ჩვენ გვაქვს ფუფუნება იმისა, რომ თომას მანის გარდა ჰაინრიჰ მანის ნაწარმოებებიც გვქონდეს ქართულად, მაგრამ განძი დაკარგულია და არც არავინ ცდილობს მის პოვნას.

წინამდებარე წერილში ვაგრძელებთ საუბარს, თუ როგორ უნდა წავუკითხოთ ბავშვებს წიგნები მანამ, სანამ ისინი სკოლაში სიარულსა და კითხვის სისტემურ შესწავლას დაიწყებენ. პირველ წერილში ზოგადად ვისაუბრეთ ბავშვისთვის ხმამაღლსა წაკითხვის არსსა და მნიშვნელობაზე. მეორე წერილში მიმოვიხილეთ ის სამი სტრატეგია, რომელიც უნდა გამოვიყენოთ წიგნის უშუალოდ წაკითხვამდე: 1. საუბარი ყდაზე, 2. მოდი გავიხსენოთ (წინარე ცოდნის გააქტიურება), 3. ვარაუდების გამოთქმა სათაურისა და ილუსტრაციების მიხედვით. მესამე წერილში განვიხილეთ მე-4 სტრატეგია — შეკითხვების დასმა, ხოლო მეოთხე წერილი ეძღვნებოდა შემდეგ მეთოდებს: 5. წარმოსახვა (ვიზუალიზაცია) და 6. ხელახლა წაკითხვა. 

ჩვენს წერილებში სტრატეგიები/აქტივობები წარმოდგენილია შემდეგი ფორმატით: ჯერ აღწერილია სტრატეგიის ძირითადი არსი, შემდეგ ვუპასუხებთ შეკითხვას, თუ რატომ უნდა გავაკეთოთ ეს, შემდეგ საუბარია, თუ როგორ უნდა მოვიქცეთ ამ კონკრეტული ქმედების განხორციელებისას და ბოლოს განიხილულია კონკრეტული ნიმუში. კიდევ ერთხელ გავიხსენოთ, რომ ამ სტრატეგიების მოკლე ვერსიები შემოთავაზებულია პორტალზე chemiskola.emis.ge.

ამ წერილში განვიხილოთ ხმამაღლა ფიქრის სტრატეგია, რომელიც დაგვეხმარება, როგორც წიგნის უშუალოდ წაკითხვამდე, ასევე წაკითხვის პროცესში და წაკითხვის შემდეგ მსჯელობისთვისაც.

ხმამაღლა ფიქრი ბრწყინვალე სასწავლო მეთოდია, რომლის გამოყენების არეალი შეუზღუდავია, როგორც საგნობრივი, ასევე ასაკობრივი თვალსაზრისით. სასწავლო ამოცანების გადაწყვეტისას ოსტატი მასწავლებლები ორგანულად იყენებენ ამ მიდგომას, თუმცა სრულიად შესაძლებელია სკოლამდელ ასაკშიც მიზანმიმართულად შევთავაზოთ ჩვენს ბავშვებს, თუკი ქვემოთ წამროდგენილ რეკომენდაციებსა და ნიმუშებს გავითვალისწინებთ.

როგორც წესი, ჩვენს წერილებში კონკრეტული სტრატეგიები განხილულია კონკრეტული ტექსტის კონტექსტში (წინა წერილებში ჩვენ ,,კომბლე” დავამუშავეთ სხვადასხვა მეთოდით.). ამჟამად გვინდა სამიზნე სტრატეგია წარმოვადგინოთ ,,ნაცარქექიას” დამუშავებისას. მართლაც, რა ტექსტი შეიძლება გაგვახსენდეს ,,ხმამაღლა ფიქრზე” საუბრისას, თუ არა ეს ყველაზე პოპულარული ქართული ხალხური ზღაპარი?!

7. ხმამაღლა ფიქრი

რა არის ეს?

რა არის მშობლების (ან მასწავლებლების) მთავარი დანიშნულება წიგნების ხმამაღლა წაკითხვის პროცესში? ბავშვებს განვუვითაროთ მეტყველება, გავუმდიდროთ ლექსიკური მარაგი, მივაჩვიოთ წარმოსახვას და ვასწავლოთ სხვადასხვა შეკითხვის მიხედვით ფიქრი. დიახ, ვუბიძგოთ ბავშვებს დაფიქრებისკენ, ეს არის უმთავრესი. ადამიანი ყველაზე უკეთ მაშინ სწავლობს, როდესაც თავად აკვირდება სამიზნე ქმედებას. ამ შემთხვევაში ბავშვი უნდა დავაკვირვოთ ჩვენი ფიქრის პროცესზე. ეს კი შესაძლებელია ხმამაღლა ფიქრის სტრატეგიის გამოყენების დროს.

იმისთვის, რათა ჩვენი ფიქრები „დასანახი“ გავხადოთ პატარებისთვის, ხმამაღლა უნდა გამოვთვათ ის აზრები, რომლებიც ფიქრის დროს გაგვიელვებს.

რატომ უნდა გავაკეთოთ ეს?

თუკი რაიმე გვინდა ვასწავოთ ადამიანს, პირველ ეტაპზე ის აუცილებლად უნდა ვაჩვენოთ. ვასწავლით კითხვას? უნდა წავუკითხოთ ხმამაღლა. ვასწავლით წერას? უნდა ვაჩვენოთ, წერის პროცესი. ვასწავლით ფიქრს? უნდა ავუხმოვანოთ ფიქრი. ახმოვანებულ ფიქრზე დაკვირვებისას, ბავშვი აცნობიერებს, რომ შეკითხვებზე პასუხის გაცემას დაფიქრება სჭირდება. შეიძლება პასუხი მაშინვე ვერ მოვიფიქროთ და სხვა რამის გახსენება დაგვჭირდეს. ბავშვი აგრეთვე აკვირდება თავად ამ გახსენების პროცესს და პასუხის ნაბიჯ-ნაბიჯ ჩამოყალიბების გზასაც.

ხმამაღლა ფიქრის პროცესზე დაკვირვების შემდეგ ჩვენ არ უნდა გვქონდეს ილუზია, რომ ბავშვები ასეთივე გონებრივი ოპერაციების შესრულებას მაშინვე დაიწყებენ, თუმცა დროთა განმავლობაში ამას ნამდვილად მოახერხებენ. ეს დრო სხვადასხვა შემთხვევაში სხვადასხვა იქნება და, შესაძლებელია, წლების შემდეგ გამოიღოს სათანადო ნაყოფი.

როგორც აღვნიშნეთ, ხმამაღლა ფიქრით შეკითხვებზე პასუხის გაცემა სასარგებლოა როგორც წიგნის წაკითხვამდე, ასევე წაკითხვის დროს და წაკითხვის შემდეგ, რადგან სამივე ეტაპზე დაისმის ისეთი შეკითხვები, რომლებიც მსჯელობისა და ამ პროცესის გახმოვანების კარგ საშუალებას იძლევა.

როგორ ვიფიქროთ ხმამაღლა?

წიგნის წაკითხვის დროს ისმება ბევრი შეკითხვა (ნაწილს ჩვენ, უფროსი მკითხველები ვსვამთ, ნაწილს — ბავშვები), რომლებზეც პასუხებს კითხვის პროცესშივე მოვიფიქრებთ. პასუხების საბოლოო ვერსიამდე ხმამაღლა უნდა გამოვთქვათ მოსაზრება (შეიძლება გვქონდეს სხვადასხვა ვარიანტიც) და ასევე ხმამაღლა უარვყოთ ან დავეთანხმოთ ჩვენსავე მოსაზრებას.

ამ დროს სასარგებლოა ხოლმე შემდეგი ფრაზების გამოყენება:

• ნეტავ, ასე მოხდებოდა? ალბათ, ასე უნდა მომხდარიყო…
• მე მგონი, ამიტომ უნდა გაეკეთებინა… იქნებ, მართლა ამიტომ გააკეთა…
• არა, ასე არ იქნებოდა… კი, კი, ნამდვილად ასე იქნებოდა…
• იქ არ წავიდოდა, რადგან… ასე მოიქცეოდა, ვინაიდან…
• რადგან ასე თქვა, ესე იგი…

ასე რომ, კარგი იქნება, თუკი ასეთი ფრაზებით გავახმოვანებთ ჩვენს ფიქრს წიგნის ხმამაღლა კითხვის დროს წამოჭრილ შეკითხვებზე პასუხების მოფიქრებისას. 

ქვემოთ, ცხრილში წარმოდგენილია ზღაპარ „ნაცარქექიას“ კითხვისას წარმართული შესაძლო ხმამაღლა ფიქრის პროცესი. აქ შემოთავაზებულია ჩვენ მიერ გადამუშავებული ტექსტი, დასმული შეკითხვები, ხმამაღლა ფიქრის ჩანაწერი და სავარაუდო პასუხები. აღსანიშნავია, რომ ხმამაღლა ფიქრის მიდგომის გამოყენება სასარგებლოა სხვადასხვა ტიპის შეკითხვებზე საპასუხოდ, იქნება ეს ტექსტის გააზრებაზე ორიენტირებული, სიტყვის მნიშვნელობაზე დამაფიქრებელი, თუ ვარაუდების გამოთქმაზე დამიზნებული…

ცენტრალური ტენდენციის საზომი არის სტატისტიკური მნიშვნელობა, რომელიც აღწერს მონაცემთა განლაგებას ცენტრის მიმართ. საშუალო, მედიანა და მოდა ცენტრალური ტენდენციის საზომებია, გამოიყენება მოცემული მონაცემთა ნაკრების სხვადასხვა პარამეტრების დასადგენად და იძლევა მნიშვნელოვან დასკვნას შესწავლილი მონაცემების შესახებ, გვეხმარება მომავალი მოვლენებისა და ქცევების შესახებ პროგნოზების გასაკეთებლად. სტატისტიკა გამოიყენება ნებისმიერი ტიპის მონაცემების შესასწავლად,  იგი ჩვენი ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია, ყველგან არის და გვეხმარება ჩვენს ირგვლივ არსებული სამყაროს გაგებაში.

გიზიარებთ საშუალოს, მედიანისა და მოდის გამოყენების კონტექსტურ მაგალითებს მე-6 კლასელთათვის

თემა: მონაცემი, მონაცემთა ანალიზი. (მონაცემთა მოწესრიგება და ინტერპრეტაცია)

სამიზნე ცნება/ ქვეცნებები:

მათემატიკური მოდელი: მონაცემთა საშულო, მედიანა, მოდა

კანონზომიერება: რიცხვითი მახასიათებლების პოვნა; შერჩევა (ეფექტური მეთოდის შერჩევა)

ლოგიკა: კლასიფიკაცია (მონაცემთა კლასიფიკაცია) მსჯელობა/ ანალიზი

საკითხთა კლასტერი: მონაცემთა ანალიზი.  მოდა, მედიანა, საშუალო

საკვანძო შეკითხვა: როგორ გვეხმარება მონაცემთა ორგანიზებისა და  დამუშავების ხერხები  საკვლევი საკითხების შესახებ დასკვნის გაკეთებაში?

მიზანი: მოსწავლეებმა უნდა შეძლონ მათემატიკური ცნებების (მოდა, მედეანა, საშუალო) გაგება და მათი გამოყენება ცხოვრებისეულ სიტუაციებში; ლოგიკური მსჯელობა თავიანთი პასუხების ასახსნელად, მსჯელობის შეფასება და ინტერპრეტირება.

სტანდარტის მიხედვით მისაღწევი შედეგები:

თემის ფარგლებში შედეგების მიღწევის ინდიკატორები სამიზნე ცნებების მიხედვით:

მათემატიკური მოდელი, კანონზომიერება, ლოგიკა   – მოსწავლემ უნდა შეძლოს:

1. საკითხის შესწავლასთან დაკავშირებით საკვლევი კითხვის ფორმულირება, რომელზე პასუხის გასაცემად საჭიროა მოწესრიგება;   საკვლევი კითხვის განსხვავება არასაკვლევი კითხვისგან
2. მონაცემთა განაწილების ძირითადი მახასიათებლების (მონაცემთა საშუალო,  მედიანა, მოდა) მოძებნა;

3. მონაცემთა ანალიზი და საკვლევ კითხვაზე არგუმენტირებული პასუხის გაცემა;

1. მონაცემების ანალიზის საფუძველზე ინფორმირებული გადაწყვეტილების მიღება, ან სავარაუდო პროგნოზის გაკეთება;

გთავაზობთ თემის ფარგლებში განცორციელებულ რამდენიმე საინტერესო აქტივობას, რომელიც ჩემს მოსწავლეებს ძალიან მოეწონათ, სიამოვნებით იყვნენ ჩართულნი სწავლების პროცესში, რამაც ხელი შეუწყო ცნებების კონცეპტუალურ გაგებას.

აქტივობა1. წინარე ცოდნის გააქტიურება.

წინარე ცოდნის გააქტიურებლად, სასწავლო პლათფორმის matific.com -ზე მათემატიკური აქტივობები/თამაშები გამოვიყენე. მოსწავლეებმა ონლაინ, ინტერაქტიული თამაშების საშუალებით გაიხსენეს ცნებები. მონაცემთა წარმოდგენის ხერხები. დიაგრამა. პიქტოგრამა.

მოსწავლეები პასუხობენ ფაქტობრივ (რა?) და კონცეპტუალურ შეკითხვებს (როგორ? რატომ?)

• მონაცემთა შეგროვების რომელ ხერხებს იცნობ?
• რას ნიშნავს შევაგროვოთ მონაცემები?
• როგორ ვარჩევთ მონაცემთა შეგროვების მეთოდს?
• როგორ გამოიყენებ მიღებულ მონაცემებს?
• როგორ შეიძლება წარმოვადგინოთ მონაცემები თვალსაჩინო ფორმით? აღწერე თითოეული მათგანი
• რა არის სვეტოვანი დიაგრამა?
• რა არის პიქტოგრამა?
• კიდევ რა ხერხით შეიძლება მონაცემების წარმოდგენა?
• რამდენად ეფექტურია დიაგრამები ამოცანაში მოცემული პირობის წარმოსაჩენად და როგორ გვეხმარება ის მონაცემების გააზრებაში?

გთავაზობთ სასწავლო აქტივობების ბმულებს, რაც დაეხმარათ მოსწავლეებს ხალისით აღედგინათ მონაცემებთან დაკავშირებული უკვე ნასწავლი ცნებები და პროცედურები

https://www.matific.com/ar/en-us/home/maths/episode/FishTankGraphingScaledBarGraphUpTo50/?grade=grade-4

https://www.matific.com/ar/en-us/home/maths/episode/LinePlotFromTableMetricUnits/?grade=grade-5

აქტივობა 2. ძირითადი ცნებები:

მოსწავლეებს ვაცნობ ძირითად ცნებებს რამდენიმე რეალური მაგალითის მოყვანით და განმარტავ (ზოგჯერ თავადაც აღმოაჩენენ) მათი პოვნის პროცესს მოცემულ მონაცემებში.

აქტივობა 3. სავარჯიშოები:

აქტივობა 4. სავარჯიშოები ინდივიდუალური მუშაობისათვის, ამოწმებს  რამდენად გაიაზრეს ცნებები. (თითოეული მოსწავლისათვის ერთი ბარათი)

აქტივობა 5. ცენტრალური ტენდენციის საზომები ზოგჯერს  არასაკმარისა მონაცემთა დასახასიათებლად?

მოსწავლეებს ეძლევათ კონტექსტური ამოცანა, სადაც უნდა გამოიყენონ ცენტრალური ტენდენციის საზომები კონკრეტული სიტუაციის მიხედვით, იმსჯელონ და  მიიღონ გადაწყვეტილება

დისკუსიის შემდეგ გამოაქვთ დასკვნა რომ, ცენტრალური ტენდენციის ზომები არ იძლევა საერთო სურათს და შეიძლება იყოს შეცდომაში შემყვანი.

ცენტრალური ტენდენციის საზომები ზოგჯერს  არასაკმარისია მონაცემთა დასახასიათებლად. ცენტრალურ ტენდენციაზე დიდ გავლენას ახდენს სხვა ფაქტორები, რომელთა შესახებ ცოდნას მომდევნო წლებში გავაფართოვებთ.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ეროვნული სასწავლო გეგმა https://mes.gov.ge/content.php?id=3929&lang=geo
2. დაწყებითი საფეხურის დეტალური განაწილება მასწავლებლებისთვის, ინდიკატორებით https://math.ge/kurikulumi/
3. მათემატიკის გზამკვლები მე-6 კლასი. შედგენილი ქეთი ცერცვაძის მიერ, ზოგადი განათლების რეფორმის ფარგლებში. https://math.ge/meegvse-klasi/
4. https://www.expii.com/t/word-problems-when-to-use-mean-median-and-mode-4645
5. https://www.matific.com/gb/en-gb/home/

(ქეისი ბიოლოგიის სწავლებისთვის)

ჩემი წერილი ჰორმონების შესწავლისთვის სასარგებლო და საინტერესო რესურსს წარმოადგენს. ერთი წლის წინ ინგლისურად შემხვდა ეს ქეისი და მეცხრე კლასში ჰორმონების სწავლების დროს გამოვიყენე. მოსწავლეები უამრავ კითხვას სვამდნენ საკუთარი და ახლობლების პრაქტიკიდან. მით უმეტეს, ფარისებრი ჯირკვლის ამა თუ იმ პრობლემას ნებისმიერ ოჯახში ერთი წევრი მაინც უჩივის. შესაძლოა, ეს გაზვიადებად მოგეჩვენოთ, მაგრამ უამრავ ჩვენგანს აქვს პრობლემა და არც იცის. წერილის წაკითხვისას ბევრმა შესაძლოა საკუთარი თავიც ამოიცნოს.

ჩემს მოსწავლეებს ყოველთვის ვეუბნები, რომ ბიოლოგიის სწავლა მხოლოდ იმისთვის არ არის, დღეს მიიღოს ნიშანი – საკითხები მათ ჯანმრთელობას ეხება და ბიოლოგია თუნდაც იმიტომ უნდა გაიაზრონ, რომ ექიმს დაუსვან კარგი შეკითხვა, მის პასუხში კი გაარჩიონ მთავარი, მეორეხარისხოვანი და უსარგებლო ინფორმაცია.

ეს ქეისი ერთ თინეიჯერს ეხება. საინტერესოდ არის წარმოჩენილი ექიმისა და პაციენტის ურთიერთობაც. ქართული პრაქტიკიდან უმეტესად დედა, ბებია, მეუღლე ესაუბრებიან ექიმს, კაცი კი ჩუმად უსმენს. ესეც ერთგვარი კულტურაა და ქეისი ჩვენს მოსწავლეებს მის შეძენაშიც დაეხმარება.

ქეისი სამი ნაწილისგან შედგება. ყოველ მათგანს მოსდევს შეკითხვები, რომლებიც აზროვნების სხვადასხვა დონეს მოითხოვს და ავითარებს.

I ნაწილი

ტიმოთი ყოველთვის აქტიური ბიჭი იყო. 12 წლისა უკვე მცირე ლიგაში თამაშობდა, ისე კარგად, რომ მომდევნო დივიზიონში გადაყვანას ჰპირდებოდნენ. დედამ შეამჩნია, რომ შვილს ყველაფერი რიგზე არ ჰქონდა. 14 წლის ასაკში თავი იჩინა კოორდინაციის პრობლემებმა, ბიჭის მოძრაობები უწინდებურად სხარტი აღარ იყო, ტიმოთის თამაშიც მობეზრდა და მეტ დროს სათადარიგოთა სკამზე ატარებდა. დაიწყო სწრაფი ზრდა, სახსრები სტკიოდა. ოჯახის წევრები მიიჩნევდნენ, რომ ეს ზრდის ტკივილი იყო. მასწავლებლებიც ატყობდნენ ბიჭს სწავლაში ჩამორჩენას. სხვა თინეიჯერი ბიჭები ინტერესს იჩენდნენ გოგოების მიმართ, ტიმოთი – არა. ის საკუთარ თავში ჩაიკეტა, ინტროვერტი გახდა. სწავლების მესამე საფეხურზე რომ გადავიდა, 2 მეტრი სიმაღლისა იყო, 100 კგ-ს იწონიდა და გოლიათს ეძახდნენ. ცდილობდა წონის დაკლებას, ვარჯიშობდა, მაგრამ უშედეგოდ. მუდამ გაღიზიანებული დადიოდა, ბევრჯერ შინ დარჩენას ამჯობინებდა. საჭმლის მონელებაც გაურთულდა.

დედამ ტიმოთის ექიმთან წაყვანა გადაწყვიტა. ექიმის პირველივე რეკომენდაცია სისხლში ჰორმონების დონის შემოწმება იყო, ფოკუსში კი ფარისებრი ჯირკვლის ჰორმონები მოექცა.

1. ჩამოწერე, რა სიმპტომები აქვს ტიმოთის და მიუწერე ორგანო / ორგანოთა სისტემები, რომელთა ფუნქციის მოშლაც ამ სიმპტომების მიზეზი უნდა გამხდარიყო.
2. სად მდებარეობს ფარისებრი ჯირკვალი? რატომ მიიჩნია ექიმმა საჭიროდ მისი ფუნქციის შემოწმება?
3. ექიმმა ტიმოთის ურჩია კორტიზოლის რაოდენობის განსაზღვრაც. შენი აზრით, რატომ?

II ნაწილი

ანალიზის პასუხი

ექიმი: ანალიზები აჩვენებს, რომ ჰიპერთირეოზი გაქვს. პრობლემის მოსაგვარებლად TSH-ის დონემ უნდა აიწიოს.

ტიმოთი: ჰიპერ- ნიშნავს „მეტს“ და რა საჭიროა მისი აწევა, თუ ისედაც ჰიპერთირეოზი მაქვს? ასევე მაღალი მაქვს ტრიიოდ- და ტეტრაიოდთირონინიც.

ექიმი: ადამიანის ენდოკრინული სისტემა უარყოფითი უკუკავშირის მექანიზმით იმართება. ყველა ჯირკვლის მუშაობას ჰიპოფიზი აკონტროლებს, ჰიპოფიზს კი ჰიპოთალამუსიდან მოსდის საკონტროლო სიგნალები. ჰიპოფიზი შეიგრძნობს სისხლში თიროქსინის დონეს. თუ დაბალია, გამოიმუშავებს თიროიდმასტიმულირებელ ჰორმონს (TSH), ის ფარისებრი ჯირკვლის სტიმულაციას იწყებს და უბიძგებს მას თიროქსინის გამომუშავებისკენ.

ტიმოთი: ესე იგი ჰიპოფიზი სისტემის ნორმალურ მდგომარეობაში დაბრუნებას უზრუნველყოფს?

ექიმი: თუ ამ დიაგრამას დააკვირდები, მიხვდები რომ სწორი დასკვნა გამოიტანე. თუ ფარისებრი ჯირკვალი ზედმეტად აქტიურია, თიროქსინს დიდი რაოდენობით გამოყოფს, ამის საპასუხოდ ჰიპოფიზში ნაკლები TSH წარმოიქმნება და სისხლში გადადის. წამალი შეამცირებს თირეოიდული ჯირკვლის აქტივობას და სისხლში მოიმატებს ერთი ჰორმონის დონე.

1. რომელი ჰორმონის რაოდენობა უნდა გაიზარდოს? სად სინთეზდება ის?
2. რომელი ჰორმონის რაოდენობა უნდა შემცირდეს? სად წარმოიქმნება ის?
3. ექიმს არ უხსენებია კორტიზოლი, თუმცა ისიც ჩართულია უკუკავშირში. შექმენი მოცემულის მსგავსი სქემა, მასში ერთმანეთს დაუკავშირე ჰიპოთალამუსი, ჰიპოფიზი, თირკმელზედა ჯირკვალი და ჰორმონი კორტიზოლი.

ნაწილი III

ტიმოთიმ იმკურნალა. სიმპტომებიც შეუმსუბუქდა. 28 წლისა დაქორწინდა. ორი წლის შემდეგ კი პრობლემებმა ისევ იჩინა თავი. ნერვული აგზნებადობის დონემ მოიმატა, ტიმოთი გასუქდა. ცოლ-ქმარს ბავშვი უნდოდა, მაგრამ ორსულობა არ დგებოდა. ტიმოთიმ ისევ ექიმს მიაკითხა.

ექიმი: რადგან ტანზე თმების რაოდენობა შემცირდა, ტესტოსტერონის დონე შეიმოწმე.

ექიმი: ყველა ჰორმონის დონე ნორმაზე მაღალი გაქვს, ტესტოსტერონი კი ძალიან დაბალი. ამიტომაც არ დგება ორსულობა. კორტიზოლის დონე ნორმის ფარგლებშია, თირეოიდული ჰორმონი კი ნორმაზე დაბალია და, ვფიქრობ, წამლის დახმარებით აიწევს. საჭიროდ მიმაჩნია ჰიპოფიზის სტრუქტურული შემოწმების ჩატარება.

ტიმოთი: ის ხომ ტვინშია?

ექიმი: კი, MRI ყველაფერს გვეტყვის ჰიპოფიზის მდგომარეობის შესახებ.

MRI-იმ ჰიპოფიზში მცირე ზომის სიმსივნური ჩანართი აჩვენა. ის აწვებოდა ჯირკვალს და ხელს უშლიდა ფუნქციონირებაში. ნუთუ ექიმი შეცდა?

ტიმოთიმ დასხივება გაიკეთა.

1. რატომ ახდენს გავლენას ჰიპოფიზის სიმსივნე თიროიდული ჯირკვლის ფუნქციონირებაზე?
2. რატომ ახდენს გავლენას სიმსივნე სისხლში ტესტოსტერონის რაოდენობაზე?
3. კიდევ რომელი ჯირკვლების მოქმედებას აკონტროლებს ჰიპოფიზი?
4. ორივე ეტაპზე ნერვული აგზნებადობა მომატებული იყო. რატომ?
5. ექიმმა ტიმოთის ურჩია, მიეღო ადამიანის ქორონული გონადოტროპინი, რომელიც მალუთეინიზებელი ჰორმონის ანალოგია. ეს უკანასკნელი ჰიპოფიზში გამომუშავდება. რატომ დაუნიშნა ექიმმა ეს ჰორმონი? რა პრობლემას გადაჭრის ის?
6. როგორ ფიქრობ, თავდაპირველი დიაგნოზი მცდარი იყო? დაასაბუთე როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი პასუხი.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. https://www.biologycorner.com/
2. მარეგულირებელი სისტემა თავი 16 CK-12
3. ბიოლოგია, მოსწავლის წიგნი, ზაალიშვილი, გამომცემლობა „ტრიასი“
4. ბიოლოგია, მასწავლებლის წიგნი (მატრიცა N1) ზაალიშვილი, ზარდიაშვილი, გამომცემლობა „ტრიასი“

 ბავშვობის დღიურებში ჩახატული თითოეული ნახატი მახსოვს. მაშინ ვფიქრობდი, რომ კარგად ვერ ვხატავდი და საკუთარ შესაძლებლობებს ჩემივე წარმოდგენების ჩარჩოში ვამწყვდევდი.

– მასწავლებელო, თქვენ მხატვარი ხართ? – თითქმის ყოველთვის მეკითხებიან ბავშვები, როდესაც მათთვის რამეს ვხატავ  (უმეტესად ვიხატავ). უარყოფით პასუხს ისხლეტენ და არ იჯერებენ, რომ მე კარგად ვერ ვხატავ. მართლაც, რას ნიშნავს კარგად ხატვა? თუკი ხატვას, როგორც თვითგამოხატვის ერთ-ერთ საშუალებად მივიჩნევთ, ჩვენი დამოკიდებულება შეიცვლება.

ხშირად ვხედავ, როგორ ხატავენ მოსწავლეები გაკვეთილებზე „სკეჩბუკში“ (სახატავ ლბომში). თუ რატომ შეიძლება ხატავდნენ ბავშვები გაკვეთილზე, ამის შესახებ შეგიძლიათ წაიკითხოთ ქრისტინა სურგულაძის სტატია. ძალიან მომწონს, როგორ იცვლება ბავშვების გამომეტყველება ხატვისას. მსიამოვნებს მათი ნახატების თვალიერება. ერთ მშვენიერ დღეს კი, ჩემი მოსწავლეების გავლენითა და მიბაძვით, „სკეჩბუკი“ ვიყიდე და ჩემი ყოველდღიური ამბების ჩახატვა დავიწყე.

თავდაპირველად სურვილს მივყევი, შემდეგ კი სახატავ ალბომში ხატვამ გარკვეული ფორმა მიიღო და ამბის თხრობის, ცხოვრების გამორჩეული მომენტების შემჩნევისა და ასახვის, გაზიარების საშუალებად იქცა. თავად პროცესიც არანაკლებ მნიშვნელოვანია – ხატვა ძალიან მსიამოვნებს და საერთოდ არ ვფიქრობ იმაზე, თუ როგორ ვხატავ. მთავარია, ფურცელზე ამბის ვიზუალურად გაცოცხლება შევძლო. ზოგჯერ ისიც კი მიფიქრია, რომ ჩემი ნახატები ჰგავს დღის განმავლობაში მობილური ტელეფონით გადაღებულ ფოტოებს, განსხვავება კი უზარმაზარია – საკუთარი ხელებით შექმნილი „კადრი“ დამუხტულია სხეულის ენერგიით, რომელსაც სხვებიც გრძნობენ.

სკოლაში მასწავლებელი ვარ, სახლში – დედა. ბავშვები მუდმივად მაკვირდებიან, რას ვაკეთებ, როგორ ვატარებ თავისუფალ დროს. “სკეჩბუკში” პირველი ჩანახატი მოსწავლეებს და შვილებს ვაჩვენე. მომისმინეს, გაუკვირდათ, დაფიქრდნენ და აღფრთოვანდნენ. ვხატავ ამბებს, რომლებსაც ვამჩნევ და გულში მრჩება. ამბების ჩახატვა არის საკუთარ თავთან მეგობრობა და ფიქრი იმაზე, რას ვხედავთ, ვყვებით, რა გვესიზმრება.

დღის ამბების მინიმალისტური ნახატები ქართულის გაკვეთილებს დავუკავშირე და სწავლა-სწავლების პროცესში ჩავრთე. თხრობა და წერა – ამ ორი უმთავრესი უნარის განსავითარებლად შეგვიძლია გამოვიყენოთ ჩემ მიერ აღწერილი მეთოდი, ამასთანავე, შემოქმედებით უნარების გამოვლენასაც ხელს უწყობს.

პირველი ნახატი

ვუყურებ ნახატს და მოვლენებს ვიხსენებ. დღიურებში დატოვებულ თარიღებს რომ ვპოულობ, ვმშვიდდები. 4 დეკემბერს ძალიან ბევრი რამ მოხდა. ჩემს მეოთხე შვილს მუცლით ვატარებდი. სკოლიდან დაბრუნებული საცურაო აუზისკენ გავეშურე. ორსულობის ბოლო ექვსი თვე აქტიურად ვცურავდი. ვუყურებ ფურცელზე დახატულ აუზს და მიხარია იმ დღეების გახსენება. ცურვისას ძალიან ბევრს ვფიქრობდი. ცნობიერების ნაკადს ემსგავსებოდა ჩემი ფიქრები წყალქვეშ. ავტობუსში უცხო ადამიანებს შორის გამომწყვდეულმა წამლეკავი სიყვარული ვიგრძენი იქ მყოფი მგზავრებისადმი. ისიც კი ვიფიქრე, ნეტავ, ნამდვილად ცოცხლები თუ ვართ-მეთქი. ვიცი, რომ შემთხვევითი გადაკვეთის წერტილები არ არსებობს. ჭურჭლის მაღაზიაში ჩემი სადამრიგებლო კლასისთვის ვიყიდე საათი, რომლის ციფერბლატზე ტროპიკული მცენარის ფოთლები იყო გამოსახული. საათი დაფის თავზე დავკიდეთ, მაგრამ მალევე გაფუჭდა. მაღაზიის კიბეზე ალკოჰოლით გაბრუებული მამაკაცი შევნიშნე. თავი მის ადგილას წარმოვიდგინე და გული მომეწურა. ვიწრო კიბეებზე ამოდიოდა ასაკოვანი ქალი, რომელიც უჩვეულოდ მოხრილიყო და მოწყალებას თხოულობდა. ნეტავ, ვინ ხარ-მეთქი, გავიფიქრე და კიბეზე თავქვე დავეშვი.

მეორე ნახატი

5 დეკემბერს სკოლისკენ მივრბოდი. იმ პერიოდში სკვერში მუშები ფუსფუსებდნენ. ერთ-ერთი მათგანი 12-13 წლის ბიჭს კალათბურთს ეთამაშებოდა და ბურთს ფარისკენ ისროდა. ისეთი ახალგაზრდული შემართებით თამაშობდა, განწყობა მეც გადმომედო. გაელვებისას დაჭერილი მომენტი ნახატად ვაქციე და როცა ბავშვებს ვაჩვენებ, ვგრძნობ, როგორ გაყუჩდებიან ხოლმე. მგონია, რომ მათი წამიერი დაფიქრებაც კი უკვალოდ არ ჩაივლის. ამ ნახატის უკან დავხატე წიგნი, რომელიც ჩემი ქმრის მეგობრის აგარაკზე აღმოვაჩინე და მაჩუქეს. არჩილ სულაკაურის „ჯადოსნური კაბის“ შესახებ მანამდე არაფერი ვიცოდი.

მესამე ნახატი

„ლილეს ვუყიდე პრინცესული კაბა, თაკოს და ნიკოს საჩუქრები, ავტობუსში შავი ცუგა ამოხტა და ახმეტელამდე გამომყვა. ნაძვის ხის განათება ვიყიდე“. – ეს მინაწერი 23 დეკემბრის ნახატზე დამიტოვებია. უზომოდ მიყვარს ჩემი შვილებისა თუ მოსწავლეებისთვის საჩუქრების ყიდვა. ყურსასმენებიანი გოგო დამიხატავს კიდევ. საზოგადოებრივი ტრანსპორტით მგზავრობისას მუსიკას ხშირად ვუსმენ. მგზავრობა საკუთარ თავთან განმარტოების დროა.

მეოთხე ნახატი

თანდათან ჩემი შვილებიც დაინტერესდნენ, რას შევარჩევდი დასახატად. დეკემბრის ბოლოს გაბრიელთან და ლილესთან ერთად შინ ვბრუნდებოდი. საღამოვდებოდა. სიცივე ძვლებში ატანდა. ერთი სული გვქონდა, ლიფტს სახლისკენ გავექროლებინეთ. ამ დროს შევნიშნეთ ტროტუართან დადგმული ხის ყუთიდან გადმოყრილი ძაღლის თათები და გული აგვიჩუყდა. ცოტა ხანს შევჩერდით და დავრწმუნდით, რომ მძინარე ძაღლის თათები სამივემ შევამჩნიეთ. როცა  ეს ნახატი დავხატე, ბავშვებმა ულამაზესი ღიმილით დამაჯილდოვეს.

მეხუთე ნახატი

მაღაზიიდან შინისკენ მივიჩქაროდი. შორიდან დავინახე ახალგაზრდა მამაკაცი და ქალი – ხელჩაკიდებულებს ბავშვი მოჰყავდათ. უეცრად ეს კაცი ჩარლი ჩაპლინივით ამოძრავდა და ბავშვმა სიცილი ატეხა. ისეთი საოცარი იყო, მათი გართობა რომ დავინახე. ახლაც მაბედნიერებს უცნობი ადამიანების სიხარულის გახსენება.

მეექვსე ნახატი

ძილიდან რეალობაში დაბრუნება ხშირად პატარა დეტალებით გაოცებას უკავშირდება. თითქოს სამყარო მიღიმის და კარს ფართოდ მიღებს. ამ ნახატზეც ერთ-ერთი გამოღვიძებაა ასახული. თვალი გავახილე თუ არა, ფარდებს შორის შემომავალი მზის სხივები დავინახე. სულ ოდნავ რომ გამეტოკებინა თავი, მზის სხივების ნათება იკარგებოდა. გული მადლიერებით მევსება, როცა ასეთი პატარა ამბებს ვამჩნევ.

მეშვიდე ნახატი

ზოგჯერ უჩვეულოდ მშვენიერ სიზმრებს ვხედავ. ამ ნახატზე გავაცოცხლე შუადღის სიზმარი. მდინარეს წიგნებით სავსე მაგიდა მიაქვს სახლისკენ, სადაც ცხოვრობს გოგო. წიგნებს შორის ბიჭს დაუტოვებია წარწერა “love is…”. გოგოს საჩუქარი ძალიან გაუხარდა. – უცნობი წყვილის სასიყვარულო ისტორიას სიზმარშივე რადიოში ვისმენ და მოსმენილს კადრებად ვხედავ. ჩემი სიზმარი ძალიან შევიყვარე, შვილებს მოვუყევი და დავხატე. გავიდა დრო და ჩემმა ხუთი წლის გოგომ ჩემი ნახატის გვერდით თავისი თვალთახედვით აღქმული ჩემი სიზმარი დახატა.

მერვე ნახატი

„ლილე პაწია კალიამ შეაშინა. ცოცხით დავდევდი დასაჭერად და უეცრად სიცილი აგვიტყდა“. – მერვე ნახატის ამბავი ასეთი იყო. დავხედავთ ამ ნახატს და ისევ გვეცინება. ყველაზე მეტად ეს ნახატი გვიყვარს მე და ლილეს ამ ალბომიდან.

მეცხრე ნახატი

ლილემ ნოემბრის ამბავი ივნისში გამახსენა. ერთ საღამოს შინ ვბრუნდებოდით. სკოლის ღობესთან შემაჩერა და ხიდან გამომავალი ჩიტების გაბმული ჭიკჭიკი მომასმენინა. დავაკვირდით და მარადმწვანე ხის მიღმა დავინახეთ უამრავი ბეღურა. ლილე რომ არა, მე ვერც ჩიტების ჭიკჭიკს შევნიშნავდი და ვერც ბეღურებს დავინახავდი. რამდენ რამეს ვერ ვამჩნევთ?

მეათე ნახატი

ბოლო ნახატი დღეს საღამოს დავხატე. ეს სოფელი უწერაა, სადაც სამი წელი ვცხოვრობდი და „Mastsavlebeli.ge”-ს ავტორობამდე აქ გატარებულმა დღეებმა მომიყვანა. ჩემი დახატული სახლი ევგენი ბაბუას და ეთერი ბებოს აშენებულია. უწერაში ყოფნისას მათ შესახებ ხშირად ვწერდი. ახლა არცერთი მათგანი ცოცხალი აღარაა. დღეს მათი სახლის ეზოში მყოფს თვალწინ კადრებად გამირბინა, როგორ შედიოდა ჭიშკარში ტყიდან დაბრუნებული ევგენი ბაბუა ზურგზე აკიდებული გოდრით და ძალიან მომენატრა. სახლის დახატვის სურვილი დაბინდებისას მეწვია. სამი თვის ბიჭი გულზე მყავდა ჩამოკიდებული, ვიდექი ეზოში და სოფელში გატარებულ დღეებს ვიხსენებდი.  ჰაერში დატრიალებულმა კვამლმა მოგონებები გამოიხმო. სევდისგან გული მომეწურა, რას ვერ ვამჩნევდი მაშინ? რა დავკარგე? რა ვერ მოვიხელთე? სად არიან ადამიანები, რომლებიც ამ სოფელში ცხოვრობდნენ?

ხატვისას ლილე თავს დამტრიალებდა. ვიცი, რომ მაკვირდება და იმახსოვრებს ჩემს ქმედებებს. ვიცი, რომ ეს ნახატიც აუცილებლად აირეკლება მასზე.

ასე რომ, შეგვიძლია, ხატვა ამბის თხრობას დავუკავშიროთ. ამ ეტაპზე სახატავ ალბომში  იმისთვის ვხატავ, რომ ამბვი მოვყვე, გავიხსენო, არ დავივიწყო და ისევ განვიცადო

ენაგრამი – Enagram (https://enagram.ai/tools/spellchecker ) არის ენობრივი ტექნოლოგიების პლატფორმა, რომელიც ხელოვნური ინტელექტის დახმარებით ავითარებს და ქმნის მაღალი ხარისხის ენობრივ ხელსაწყოებს ქართულსა და სხვა ენებზე.

ენობრივი ტექნოლოგიებით შესაძლებელია:

• ბეჭდვითი შეცდომების შესწორება.
• ტექსტის გახმოვანება.
• საუბრის ტექსტად გადაქცევა.

განვიხილოთ თითოეული მათგანი:

1. მართლმწერი: ბეჭდვისას შეცდომები დაუშვი? – შეასწორებინე.

• შეამოწმე ბეჭდვითი შეცდომები.
• შეამჩნიე და გაასწორე ორთოგრაფიული შეცდომები.
• გადმოეცი სათქმელი გამართულად ქართულ და 60-ზე მეტ ენაზე.

ენაგრამის მართლმწერი (შესაძლებელია მისი ულიმიტოდ გამოყენება) ამოწმებს ნებისმიერი სირთულის ტექსტს და  წითელი ხაზით მონიშნავს დაშვებულ შეცდომებს. მათზე დაწკაპუნებით  მარჯვენა კუთხეში ჩნდება სწორი ფორმით ჩაწერილი სიტყვები.

2. ამლაპარაკებელი: ტექსტის ალაპარაკება გინდა? – გაახმოვანებინე.

• კითხვას მოსმენა გირჩევნია? – მოგასმენინებთ.
• მოსმენა გეხმარება, აღიქვა და შეაფასო, როგორ ჟღერს შენი ნაწერი სხვისთვის.
• მოსმენასთან ერთად შეგიძლია, ბევრი სხვა საქმე აკეთო.

თითოეული მოთხოვნის დროს შესაძლებელია  200 სიმბოლოს გახმოვანება (თვეში ლიმიტი – 20 000 სიმბოლო). ამისთვის  უნდა დავბეჭდოთ სასურველი ტექსტი. შემდეგ დავაწკაპოთ ღილაკზე „გაშვება“ და მოვითხოვოთ აუდიოჩანაწერის მიღება მეილზე, რომელსაც რამდენიმე წუთში გამოგვიგზავნის პროგრამა.

საცდელად მცირე მოცულობის ტექსტი შევარჩიე და ჩავსვი ენაგრამის სივრცეში.

თხუთმეტი საუკუნის წინათ, მეხუთე საუკუნეში, საქართველოს ძლევამოსილი მეფე იყო ვახტანგ გორგასალი. ყველაზე დაუვიწყარი სახსოვარი მეფემ თბილისის დაფუძნებით დატოვა. ის ადგილი, სადაც ახლა თბილისია, მანამდე ეჭირა ატეხილ ტყეს, რომელშიც მრავალი ნადირ-ფრინველი ბუდობდა.

დაახლოებით 7 წუთში ელფოსტაზე მივიღე გახმოვანებული აუდიოჩანაწერი (საუკეთესო ხარისხით).

გახმოვანებული ტექსტი – თბილისი

3. საუბარმწერი: საუბრის ტექსტად გარდაქმნა გინდა? – დააწერინე

• თუ უფრო სწრაფად ლაპარაკობ, ვიდრე წერ, დააწერინე.
• ხანგრძლივ აუდიოს თუ უსმენ, ზოგჯერ გადაკითხვა ჯობია.
• საუბრის „გატექსტება“ ხშირად აუცილებელია.

საუბარმწერის თითოეული მოთხოვნისთვის განკუთვნილია 60 წამი (თვეში ლიმიტი – 1800 წამი).

ჩემ მიერ ჩაწერილი საუბარი სრული სიზუსტით აისახა ტექსტში.

იმავდროულად, მოვსინჯე youtube-ის ბმულის ჩასმა. დაახლოებით 5-7 წუთში ელფოსტაზე მივიღე ტექსტად ქცეული ვიდეოჩანაწერი.

შენიშვნა: ამ ეტაპზე, ტექსტს მცირეოდენი რედაქტირება სჭირდება,

სამი მარტივი ნაბიჯით შესაძლებელია, ენაგრამის მართლმწერი დავამატოთ Microsoft Word-ში, რომელიც უფრო მეტად კომფორტულს გახდის ჩვენს საქმიანობას.

1. გავხსნათ Microsoft Word–ის დოკუმენტი და დავაწკაპოთ Add –ins–ზე

2. საძიებო ველში მოვძებნოთ Enagram და დავაჭიროთ ღილაკს Add

3. Word–ის დოკუმენტის ჩანართში გამოჩნდება ტექსტის შემოწმების ღილაკი.

მასზე დაწკაპებით ენაგრამის მართლმწერი გააქტიურდება.

მეტი ინფორმაციის მისაღებად ეწვიეთ პლატფორმას https://enagram.ai/aboutus

შეგვიძლია, ავირჩიოთ სასურველი პაკეტი: ძირითადი  ან პრემიუმი (სატესტო რეჟიმში პრემიუმ პაკეტით სარგებლობა უფასოა, დეტალებს ვებგვერდზე გაეცნობით).

მე ავირჩიე პაკეტი ძირითადი – მცირე ტექსტებისთვის.

სცადეთ თქვენც!

გამოყენებული რესურსი:

https://enagram.ai/tools/spellchecker