ინფორმაციის წვდომისთვის უცხოელი ექსპერტები მიგვითითებენ, გამოვიყენოთ ისეთი მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტი, როგორიცაა ალტერნატიული ტექსტი — Alt Text. ეს არის ტექსტი, რომელსაც ვხედავთ ან გვესმის, ვიზუალური გამოსახულების ნაცვლად. სხვა განმარტებით, ალტერნატიული (Alt) ტექსტი შინაარსის ხელმისაწვდომობის მნიშვნელოვანი ნაწილია. სურათების, სქემების, ხატების ან სხვა გრაფიკული ელემენტების დამატებისას, აუცილებლად უნდა დაემატოს ალტერნატიული ტექსტიც, რათა უზრუნველყოს ხელმისაწვდომი შინაარსის შექმნა ყველა მომხმარებლისთვის, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც საერთოდ ვერ ხედავს, მცირედმხედველია ან მისი მდგომარეობით (აუტიზმის ზოგიერთი ფორმა, მეასთენია და სხვ…) სხვაგვარად არ შეუძლია გვერდზე სურათების ნახვა. მაშასადამე, Alt Text არის სურათის მოკლეტექსტური აღწერა და იკითხება ეკრანის წამკითხველების (ან სხვა დამხმარე ტექნიკის) მიერ, რათა მკითხველს მიაწოდოს ინფორმაცია სურათის მიზნის შესახებ. Alt ტექსტი არ უნდა აღწერდეს მხოლოდ იმას, თუ რას შეიცავს სურათი, არამედ უნდა მიუთითებდეს კონტექსტში იმის შესახებ, თუ როგორ უკავშირდება სურათი გვერდის შინაარსს. იგი რამდენიმე ძირითადი მიზნით გამოიყენება. ესენია:

1. ალტერნატიული ტექსტი მომხმარებლებს საშუალებას აძლევს, იცოდნენ, რა უნდა იყოს ნაჩვენები, როდესაც სურათი ვერ იტვირთება.
2. ალტერნატიული ტექსტი წვდომის საშუალებას აძლევს ადამიანებს, რომლებიც შეიძლება იყვნენ მხედველობადაქვეითებული.
3. Alt ტექსტი საშუალებას აძლევს საძიებო სისტემებს, აღმოაჩინონ და აჩვენონ ჩვენი სურათები სურათები ძიების შედეგებში.

ალტერნატიული ტექსტის დართვა აუცილებელია, რათა ყველა მომხმარებელს, მათი მდგომარეობის მიუხედავად, შეეძლოს ჩვენი სურათების მართებულად აღქმა. მხედველობის დარღვევის მქონე ადამიანები, რომლებიც ეკრანის წამკითხველებს იყენებენ, ამ გზით მეტ ინფორმაციას მიიღებენ ამა თუ იმ ვებგვერდსა თუ დოკუმენტში განთავსებული სურათებიდან.

გარდა ამისა, საძიებო სისტემები, როგორიცაა Google, იყენებს ალტერნატიულ ტექსტს იმის დასადგენად, თუ რა არის ნაჩვენები თქვენს სურათებში და/ან რას უკავშირდება ისინი. თუ სწორად გამოიყენება, ალტერნატიული ტექსტი მნიშვნელოვნად გააუმჯობესებს ამ საძიებო სისტემებში ჩვენი შინაარსის გაგებას, რაც მეტ მომხმარებელს მისცემს საშუალებას, იპოვოს ჩვენი შინაარსი ძიების შედეგებში. გარდა ამისა, ალტერნატიული ტექსტი განსაკუთრებით გამოსადეგია გამოსახულების SEO-სთვის, ანუ მაღალი რანგის Google Images-ში და სხვა გამოსახულების შედეგებში.

ალტერნატიული აღწერილობების წერისას მნიშვნელოვანია შემდეგი ფაქტორების გამოყენება. ესენია:

• ალტერნატიული ტექსტი ყველა სურათს უნდა დაემატოს;
• აღწერეთ, მაგრამ — ლაკონიურად;
• მოერიდეთ ზედმეტ სიტყვებს;
• დასაწყისშივე დაწერეთ ყველაზე მნიშვნელოვანი ინფორმაცია;
• ზომიერად გამოიყენეთ საკვანძო სიტყვები;
• წერეთ გრამატიკულად სწორი ფორმებით, ეკრანის წამკითხველებისთვის ეს მნიშვნელოვანია;
• უნდა ჩანდეს ბმა;
• ყოველთვის გადახედეთ შეცდომებს.

რატომ არის მნიშვნელოვანი, ალტერნატიული ტექსტის ყველა სურათისათვის დამატება?

ექსპერტების აზრით, ალტ ტექსტი მაშინაც კი უნდა დავამატოთ, როდესაც სურათი, უბრალოდ, დეკორაციულია და არ ემსახურება რეალურ მიზანს, ამან შეიძლება გამოიწვიოს ზედმეტი დაბნეულობა საიტის იმ მომხმარებლებისთვის, რომლებიც იყენებენ ეკრანის წამკითხველებს. როგორც ითქვა, alt ტექსტის ცარიელი დატოვება რეალურად არ არის საუკეთესო პრაქტიკა. ამ სცენარში, თქვენ გსურთ, გამოიყენოთ “Null Alt ტექსტი”. როდესაც ეკრანის წამკითხველი წააწყდება ნულოვან ალტერნატიულ ტექსტს, ის მთლიანად გამოტოვებს სურათს, ხოლო თუ ჩვენ მთლიანად გამოვტოვებთ alt ატრიბუტის დამატებას, ეკრანის მკითხველი წაიკითხავს სურათის ფაილის სახელს, რაც შეიძლება კიდევ უფრო დამაბნეველი იყოს.

 აღწერეთ, მაგრამ — ლაკონიურად.

ზედმეტად არ ვფიქრობთ, ვწერთ მოკლედ, ჩვეულებრივ, 1-2 წინადადებას. ალტერნატიული აღწერილობების დაწერისას, უნდა გვახსოვდეს, რომ მხოლოდ 125 სიმბოლოს გამოყენება შეგვიძლია. ამაზე მეტს ეკრანის წამკითხველების უმეტესობა ვერ წაიკითხავს და კითხვას შეწყვეტს, რამაც შეიძლება მომხმარებლების დაბნეულობა გამოიწვიოს. ამ 125 სიმბოლოთი, რაც შეიძლება, სრულად უნდა აღწეროთ ესა თუ ის სურათი. თუმცა ეს სულაც არ ნიშნავს ფოტოს უზუსტეს აღწერას. ალტერნატიული ტექსტი არ უნდა იყოს ვიზუალურად ნანახის ობიექტური აღწერა. მას შეუძლია ნიუანსების, დეტალების და ემოციების გადმოცემა, თუ ისინი შეესაბამება მომხმარებლის გამოცდილებას.

 მოერიდეთ ზედმეტ სიტყვებს, როგორებიცაა: „ფოტო“, „სურათი“, „გრაფიკა“ და ა.შ.

ეკრანის წამკითხველები ავტომატურად აცხადებს სურათს სურათად. ასე რომ, თუ რვაფეხას ფოტოსთვის ალტერნატიული ტექსტი შეყვანილია, როგორც „რვაფეხას ფოტო“ ეკრანის წამკითხველი წაიკითხავს, როგორც — „რვაფეხას სურათის სურათი“. ამიტომ, გვირჩევენ, უბრალოდ, დავტოვოთ „რვაფეხა”.

თუმცა, ამავდროულად, უნდა ითქვას, არის თუ არა ეს ლოგო, ილუსტრაცია, ნახატი ან მულტფილმი.

დასაწყისშივე დაწერეთ ყველაზე მნიშვნელოვანი ინფორმაცია

ალტერნატიული ტექსტის დასაწყისშივე განათავსეთ ყველაზე რელევანტური ინფორმაცია, რათა მომხმარებლებს მისცეთ მხოლოდ საჭირო ინფორმაცია. არ გააკეთოთ ტექსტის დუბლიკატი, რომელიც მდებარეობს დოკუმენტში ან ვებსაიტზე

 ზომიერად გამოიყენეთ საკვანძო სიტყვები

შესანიშნავია საკვანძო სიტყვის ჩართვა, რომლისთვისაც გსურთ რეიტინგი თქვენს ზოგიერთ ალტერნატიულ ტექსტში, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ისინი შეესაბამება კონკრეტულ ფოტოს. ეს არ ნიშნავს, რომ ყველა სხვა სიტყვა ყველა alt აღწერილობაში უნდა იყოს თქვენი ერთ-ერთი საკვანძო სიტყვა. ეს აბნევს მომხმარებლებს და საძიებო სისტემებს. ზოგადად, თქვენ მხოლოდ გსურთ, შეიტანოთ სამიზნე საკვანძო სიტყვა თქვენი კონკრეტული გვერდისთვის/პოსტის/სტატიისთვის და — მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ის ადვილად შედის თქვენს ალტერნატიულ ტექსტში.

 გამოიყენეთ სწორი გრამატიკა ეკრანის წამკითხველებისთვის

რაც შეეხება ნებისმიერ ტექსტს, ტექსტის ალტერნატივაში პუნქტუაციის გამოყენება აადვილებს ინფორმაციის გაგებას. კერძოდ, დაიმახსოვრეთ ალტერნატიულ ტექსტში ინტერვალის სიმბოლოების დამატება. თუკი სურათსა და მიმდებარე ტექსტს შორის ინტერვალი არ არის, სიტყვები გაბმით იკითხება და მათი აღქმა ჭირს.

თუ იყენებთ null (ცარიელი) ტექსტის ალტერნატივას (alt=””) დეკორაციული სურათების დასამალად, დარწმუნდით, რომ ციტატებს შორის ინტერვალი არ არის. მაგალითად, ზოგიერთი ეკრანის წამკითხველი მაინც გამოაცხადებს გამოსახულების არსებობას, თუ ციტატებს შორის ინტერვალი იქნება[1]. ალტერნატიული ტექსტის წინადადება წერტილით დაასრულეთ.

 უნდა ჩანდეს ბმა

თუკი სურათები რაიმეს ებმის, საუკეთესო იქნება ამის მითითება, ასევე იმისა, თუ სად ებმის, ასეთ შემთხვევაში, აღწერა არ არის საჭირო.

 ყოველთვის გადახედეთ შეცდომებს

ყოველთვის გადაამოწმეთ თქვენი ალტერნატიული ტექსტი იმავე დონეზე, რასაც გააკეთებდით თქვენი საიტის დანარჩენი შინაარსისთვის. ალტერნატიულ ტექსტში არასწორად დაწერილმა სიტყვებმა შეიძლება ზიანი მიაყენოს მომხმარებლის გამოცდილებას და/ან დააბნიოს საძიებო სისტემები, რომლებიც თქვენს საიტზე მცოცავია.

დასარწმუნებლად, რამდენად კარგად მოვახერხეთ ჩვენი სურათის აღწერა, ჰეილი ა. არნტსონი გვირჩევს, ჩვენი ალტერნატიული აღწერილობის ერთ გენერატორში ჩართვას და ნახვას, რამდენადაა წვდომა ჩვენს თავდაპირველ სურათთან. ქვემოთ რამდენიმე ინსტრუმენტია მოცემული[2].

სურათების დამატებისას გაითვალისწინეთ, რატომ აირჩიეთ ეს სურათი და რის გადმოცემა გსურთ. ცუდ ალტერნატიულ ტექსტად მიიჩნევა: “Harvard Runners”. სასარგებლო ალტერნატიულ ტექსტად მიიჩნევენ: „ჰარვარდის სტადიონი ორი მარტოხელა მორბენალით, რომლებიც საზღვრავენ საფეხურებს“.

სურ 1.

გამოქვეყნებული ინფორმაციის თანახმად, ინტერნეტის 12 მილიონ მომხმარებელს აქვს მხედველობის დაქვეითება ან კარგვა. თუმცა ეს ადამიანები მუდმივად აცხადებენ, რომ ინტერნეტი საუკეთესოდ იციან. მსოფლიოში მათი დიდი ნაწილია შრომისუნარიანი. ზოგადად კი, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებს კუმულაციურად აქვთ $490 მილიარდი გადასახადის შემდგომი, განკარგვადი შემოსავალი. ხელმისაწვდომობის საჭიროების მქონე ადამიანების 83% ყიდულობს მაღალი ხელმისაწვდომობის სტანდარტების მქონე საიტებს, მიუხედავად მათი მზარდი ფასისა, და იკვეთება, რომ საწყისი გვერდების 97.4%-ს აქვს ხელმისაწვდომობის შეცდომები. ალტ ტექსტის გამოტოვება მთავარი გვერდის ხელმისაწვდომობის ყველა შეცდომის 61%-ს შეადგენს.

2021 წელს შეერთებულ შტატებში დღეში 10 სარჩელი შედიოდა ხელმისაწვდომობის საკითხებთან დაკავშირებით. მხედველობის დაქვეითების, დაბალი მხედველობის ან სხვადასხვა სწავლის უნარის მქონე ადამიანები ჩვენი აუდიტორიის ნაწილია და, როგორც ინტერნეტის ყველა მომხმარებელმა, შეიძლება მიმართონ ინტერნეტს სასიცოცხლო საჭიროებისთვის, როგორიცაა ფინანსების მართვა, სამედიცინო დახმარების ძებნა, ქალაქებსა და ქალაქებში ნავიგაცია, შოპინგი და უთვალავი ყოველდღიური დავალება. ვებგვერდებზე არსებული ყველა სურათისთვის ალტერნატიული ტექსტის ინვესტიციით შესაძლებელია უზრუნველყოფა იმისა, რომ შეზღუდვის მქონე არცერთი სტუმარი გამოაკლდეს ამა თუ იმ საგანმანათლებლო ორგანიზაციასთან ინტერაქციას და თან ისინი სასამართლო დავისგანაც დაიცვას.

[1] Tips and Tricks | Web Accessibility Initiative (WAI) | W3C

[2] ესენია: Microsoft 365 უფასო გამოსახულების გენერატორი;

Canva უფასო AI გამოსახულების გენერატორი.

რელიგიური და რელიგიის ფილოსოფიები

განვმარტოთ თუ განვასხვაოთ ისეთი ცნებები, როგორებიცაა: „რელიგიური ფილოსოფია“ და „რელიგიის ფილოსოფია“. არის ღვთისმეტყველება – თეოლოგია, ხოლო რელიგიური ფილოსოფია სხვაა და დავადგინოთ მათ შორის მსგავსება და განსხვავება, რადგან, გასაგებია, რომ ესენი არაა იდენტური, იგივეობრივი ცნებები. რელიგიური ფილოსოფიის მიზანია, ფილოსოფიური პრობლემები საღვთისმეტყველო, ანუ თეოლოგიური თვალსაზრისით გადაწყვიტოს. სხვადასხვა პერიოდში ჩამოყალიბებულია სააზროვნო მოდელები თუ ურთიერთდაპირისპირებული პარადიგმები, კონცეფციები თუ თეორიები. მეოცე საუკუნეში კონსტრუირებული, საკმაოდ ავტორიტეტული რელიგიურ-ფილოსოფიური მიმდინარეობებია: სოფიზმი, ტეიარდიზმი, „მკვდარი ღმერთის“ თეოლოგია და სხვა. რელიგიური ფილოსოფიისგან განსხვავებით, რელიგიის ფილოსოფია შემოფარგლულია, ასე ვთქვათ, დასაზღვრულია რელიგიის ფილოსოფიური ინტერპრეტაციებით. ესაა მთავარი განმასხვავებელი მათ შორის. თუმცა მათ საერთოც აქვთ: რელიგიური ფილოსოფიის წარმომადგენელი ფილოსოფიური პრობლემების შესახებ რელიგიის ფილოსოფიური ინტერპრეტაციების გარეშე პოზიციას ვერ ჩამოაყალიბებს. ხოლო თეოლოგია-ღვთისმეტყველებაში დასმული პრობლემების გადაწყვეტისთვის აუცილებელია მათი ფილოსოფიური გააზრება, ანუ სააზროვნო სტილი მათი, ორივესი, რელიგიურ-ფილოსოფიურია და არა მკაცრად „ჩარჩოებში“, მხოლოდ „გაქვავებულ“ რელიგიურ დოგმატიკაში „გამომწყვდეული“;

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ღვთისმეტყველება თეოლოგიის იდენტური ცნებაა: ისტორიულად კათოლიციზმში, ძირითადად, თეოლოგიის ცნება დამკვიდრდა მაშინ, როდესაც მართლმადიდებლობა ღვთისმეტყველების ცნებას აკანონებს (აღმსარებლობის პრინციპებისა თუ სხვა მიზეზების გამო).

საზღვრები რელიგიურ ფილოსოფიასა და რელიგიის ფილოსოფიას შორის პირობითია, ასევე განსხვავებაც მათ შორის, საბოლოო ჯამში, არამნიშვნელოვანია. რელიგიური ფილოსოფიის საფუძველი ღვთისმეტყველება – თეოლოგიაა. მისი დებულებები და დასკვნები გამოცხადების პრინციპებიდან ამოსულია, მათ ეყრდნობა და ეთანხმება რელიგიურ დოგმატიკას, ასე თუ ისე. რელიგიური ფილოსოფიის ძირითადი მიზანია, – რწმენის დაფუძნებისას საღვთისმეტყველო-თეოლოგიური და რელიგიურ-ფილოსოფიური გაგებების გაერთიანება. მე-20 საუკუნის ცნობილი პროტესტანტი თეოლოგი და ფილოსოფოსი პაულ ტილიხი (1886-1967) განმარტავს, რომ ფილოსოფია, იმთავითვე, შეიცავს თეოლოგიურ მომენტებს და პირიქითაც: „ეგზისტენციალური პრობლემატიკის „წაყრა“ თეოლოგიური ვნებაა“, ხოლო ყოველი შემოქმედი ფილოსოფოსი საიდუმლო თეოლოგია.

რელიგიური ფილოსოფიისა და თეოლოგიის მიზნები თუ დანიშნულება იდენტურია და განსხვავება მხოლოდ რელიგიის, როგორც საიდუმლოების, ჭეშმარიტების დასაბუთების საშუალებებშია ასახული. უპირველეს ყოვლისა, იდენტურობა აღიქმება ღვთისმეტყველება–თეოლოგიასა/აპოლოგეტიკა, დოგმატიკა, ზნეობრივი ღვთისმეტყველება და რელიგიურ ფილოსოფიას შორის. მაგრამ რელიგიური ფილოსოფიის პრობლემატიკაში არ განიხილება პატროლოგია, საღვთო წერილის ისტორია, ეკლესიის ისტორია და პრაქტიკული ლიტურგია, ჰომილეტიკა, ღვთისმეტყველება-თეოლოგიის პრობლემები.

ცხადი ხდება, რომ „ღვთისმეტყველება-თეოლოგიის“ ცნება მოცულობით უფრო ფართოა, ვიდრე „რელიგიური ფილოსოფიის“ ცნება. მოდი, ისიც ვთქვათ, რით განსხვავდება ღვთისმეტყველება-თეოლოგია რელიგიური ფილოსოფიისგან: 1. რელიგიურ ფილოსოფიაში მთავარი ყურადღება რწმენის ლოგიკურ დასაბუთებათა საშუალებების ძიებას ექცევა, რასაც ვერ ვიტყვით თეოლოგია-ღვთისმეტყველებაზე, რომელიც პრობლემების გადაწყვეტისას გამოცხადებას, რწმენას (ანუ ლოგიკურად დაუსაბუთებელს, ინტუიციურს) ეყრდნობა; 2. რელიგიური ფილოსოფია ემიჯნება უარყოფითი თეოლოგიის პრინციპს – ღმერთის დასაბუთების მოხსნით ღმერთის დასაბუთებას, რამეთუ აქ ლოგიკა უძლურია; 3. რელიგიურ ფილოსოფიაში დაშვებულია ჭეშმარიტების კრიტერიუმების სხვადასხვაობა, ხოლო ღვთისმეტყველებაში ეს შესაძლებლობა უარყოფილია, რადგან ეს უკანასკნელი იცავს ერთადერთი – ღვთაებრივი, გამოცხადების ჭეშმარიტების თეზისს.

მეოცე საუკუნეების რელიგიური ფილოსოფია წინა საუკუნეთა რელიგიური ფილოსოფიის პრობლემების ტრადიციულ და, ამასთანავე, ახლებური გააზრების ერთობლიობაა. ერთი მხრივ, იქმნებოდა ახალი რელიგიურ-ფილოსოფიური მიმდინარეობები. მეორე მხრივ: ხდებოდა ძველი, ტრადიციული შეხედულებების ახლებური ინტერპრეტაცია. თუმცა, მიუხედავად ამისა, მე-20 საუკუნის რელიგიურ ფილოსოფიაში იმავე ფილოსოფიურ პრობლემებზე არის მსჯელობა, რომლებიც, საუკუნეების განმავლობაში, რელიგიური ფილოსოფიის განხილვის საგანი იყო, თანდართული აზრთა მრავალფეროვნებით.

ღვთისმეტყველება-თეოლოგიისა და ფილოსოფიის ურთიერთმიმართების გარკვევას დიდი ხნის ისტორია აქვს. კონფუციანელობამ, ბუდიზმმა, ქრისტიანობამ თუ სხვა რელიგიურმა სისტემებმა საკუთარი მსოფლგაგების ძირითადი საზრდო ფილოსოფიის ნოყიერ ნიადაგზე პოვეს: ლაო ძის ფილოსოფიურ ტრაქტატზე „დაო დე ძინი“ აღმოცენდა დაოიზმი; კონფუცის ფილოსოფიურ მოძღვრებაზე აღმოცენდა კონფუციანელობა; ქრისტიანობამ ბევრი რამ ისესხა ჯერ სენეკას თუ ფილონის ფილოსოფიური მოძღვრებებიდან, შემდგომ კი პლატონის, არისტოტელეს, ნეოპლატონიკოსების ფილოსოფიური სისტემებისგან. მეტიც, თეოლოგიაში დიდი დრო დასჭირდა იმის დადგენას, რომელი ფილოსოფიური კონსტრუქცია უფრო მიზანშეწონილი იყო ქრიატიანობისთვის – პლატონისა თუ არისტოტელეს მემკვიდრეობა.

ეკლესიის წმინდა მამები ერთმანეთისგან არ მიჯნავენ დოგმატიკის, თეოლოგიისა და ფილოსოფიის სფეროებს. იუსტინეს აზრით, ღვთაებრივი ლოგოსი ის გამაერთიანებელი ძირია, რომლითაც საზრდოობს ფილოსოფია და თეოლოგია. ანუ ესენი, გამოდის, ერთი ღეროს ორო შტოა, ბევრი ფიქრობდა ასე. ორიგენეს ქრისტიანობა ანტიკური ფილოსოფიის გაგრძელებად მიაჩნდა. ხოლო, საბოლოოდ, თომა აკვინელმა დაასაბუთა ფილოსოფიისა და თეოლოგიის ურთიერთმიმართების კლასიკური მოდელი.

რელიგიური ფილოსოფია კრებითი ცნებაა იმ გაგებით, რომ არსებობს მისი სხვადასხვა სკოლა თუ მიმდინარეობა. ყველა ნაციონალურ თუ მსოფლიო რელიგიას თავისი „საკუთარი“ რელიგიურ-ფილოსოფიური მოძღვრების სისტემა აქვს შემუშავებული. ამ აზრით შეგვიძლია, ვიმსჯელოთ იუდეურ, ბუდისტურ, ქრისტიანულ, ისლამურ და ა.შ. ფილოსოფიებზე. თავისთავად, თითოეულში სხვადასხვა მიმდინარეობა არსებობს. მაგალითად, ქრისტიანობაში ისტორიულად შემდეგი ძირითადი რელიგიურ-ფილოსოფიური მიმდინარეობები ჩამოყალიბდა: კათოლიკური ფილოსოფია; მართლმადიდებლური ფილოსოფია; პროტესტანტული ფილოსოფია. დასახელებულ მიმდინარეობებში კიდეც ცალკე სკოლები და მიმდინარეობები ფუნქციონირებს; – მე-19 საუკუნის ბოლოს და მე-20 საუკუნის დასაწყისში რელიგიურ ქრისტიანულ ფილოსოფიაში საკმაოდ ბევრი ახალი მიმდინარეობა ჩამოყალიბდა. კათოლიკური ფილოსოფია, ძირითადად, წარმოდგენილია: ნეოთომიზმით, ნეოავგუსტიანობით, კათოლიკური სპირიტუალიზმით, სკოტიზმით, ტეიარდიზმით და ა.შ; მართლმადიდებლურ ფილოსოფიაში, უფრო კი რუსულ რელიგიურ ფილოსოფიაში, მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან საფუძველი ჩაეყარა ან კიდევ უფრო დასრულებული სახე მიეცა შემდეგ რელიგიურ სკოლებს: „აკადემიური ფილოსოფია“, საეკლესიო განახლების ფილოსოფია, „საყოველთაო ერთიანობის მეტაფიზიკა“, „ახალი რელიგიური ცნობიერების“ ფილოსოფია და სხვა. ასევე მრავალფეროვანი განშტოებებით არის წარმოდგენილი პროტესტანტული თეოლოგია-ფილოსოფია: ორთოდოქსალური პროტესტანტული ფილოსოფიისა და თეოლოგიის (მარტინ ლუთერი –1483-1546) ისტორიულად საკმაოდ მყარად ჩამოყალიბებულ მხოლოდ „რწმენით გამართლების“ პრინციპი, რომელსაც, თავდაპირველად, ლიბერალური თეოლოგია დაუპირისპირდა (ფ. შლეირმახერი – 1783-1834) და „რწმენით გამართლების“ პრინციპთან ერთად, გონების საშუალებით ცოდნასა და რწმენას შორის არსებული წინააღმდეგობის მოხსნას შეეცადა. თუმცა ეს მხოლოდ პროტესტანტულ ფილოსოფიაში ახალი რელიგიურ-ფილოსოფიური მიმდინარეობის წარმოშობის მხოლოდ დასაწყისი იყო…

რწმენისა და ცოდნის დამოკიდებულების საკითხი 

ამ ურთიერთმიმართების გარკვევა რელიგიური ფილოსოფიის ძირითადი საკითხია. მეტიც, ეს მისი (რელიგიური ფილოსოფიის) ძირითადი ამოცანაა, – უნდა დაასაბუთოს რწმენის (გამოცხადების) უნივერსალურობა.

ისევე, როგორც რელიგიური ფილოსოფიის სხვა საკითხებს, ამ საკითხსაც ხანგრძლივი ისტორია აქვს, ასე რომ, მეოცე საუკუნის სხვადასხვა რელიგიური, ფილოსოფიური მიმდინარეობები მდიდარ მემკვიდრეობას ეყრდნობა ამ მხრივ. რწმენისა და ცოდნის ურთიერთმიმართების საკითხმა ორგვარი ჭეშმარიტების; რწმენისა და გონება-ცოდნის; თეოლოგიასა და ფილოსოფიის საგნობრივი შემოსაზღვრის თეორიებში პოვა გამოხატულება. ეს უკანასკნელნი კი პლატონისა და არისტოტელეს ფილოსოფიის სხვადასხვა სახის ინტერპრეტაციის შედეგად ჩამოყალიბდა სკოლებად, შეხედულებათა კონსტრუქციებად.

ორგვარი ჭეშმარიტების თეორია – მისი წარმომადგენლების შეხედულებათა სხვადასხვაობის მიუხედავად, რწმენისა და გონების, თეოლოგიისა და ფილოსოფიის ერთდროულად არსებობის პრინციპებს ეყრდნობა, მიუხედავად კომპონენტების (რწმენა-თეოლოგია, ცოდნა-მეცნიერული-ფილოსოფიური) იზოლირებულობისა, გულისხმობს ამ კომპონენტთა აუცილებელ ურთიერთობას. ამ ურთიერთმიმართებაში კი ზოგჯერ მეცნიერება მთლიანად ექვემდებარებოდა თეოლოგიას; ფილოსოფია მეცნიერებასა და თეოლოგიას შორის „შუამავლის“ როლს კისრულობდა (თომა აკვინელი); ხოლო ზოგჯერ კი ეს დაქვემდებარება შედარებით პირობითად მიიჩნეოდა (ავეროესი) და გამონაკლის შემთხვევაში კი, ცოდნის (ე.ი. მეცნიერების) როლი თუ საზღვრები შედარებით უფრო ფართოდ იყო წარმოდგენილი (ფრენსის ბეკონი).

ორგვარი ჭეშმარიტების თეორიის კლასიკური მოდელი თომა აკვინელს ეკუთვნის. იგი ამტკიცებს, რომ არსებობს ორგვარი ჭეშმარიტება გონითი და ზეგონებითი. პირველი მეცნიერების, ფილოსოფიის სფეროა და გრძნობადი ცდის მონაცემებს ეყრდნობა. ზეგონებითი, იგივე რწმენა, თეოლოგიის პრეროგატივაა. მისი საფუძველი გამოცხადებაა. ორივე სახის ჭეშმარიტება ღვთაებრივი წარმოშობისაა, ამიტომ მათ შორის არ შეიძლება არსებობდეს წინააღმდეგობრიობის მკაცრი შემოსაზღვრულობა. მეცნიერი გონებას ეყრდნობა, ამიტომ ხშირად ცდება და მოვლენის არსს სრულად ვერ ასახავს. სისრულეს სწვდება გამოცხადება. მაგალითად, მკვდრეთით აღდგომის, უბიწოდ ჩასახვის, ლოგოსის გაადამიანურებისა და ა.შ. დამტკიცება გონებას არ ძალუძს. რწმენა – გამოცხადება კი დასახელებულ თუ სხვა სახის, კაცთა გონისთვის მიუწვდომელ მოვლენების არსებობას „იოლად“ ასაბუთებს. გონებას შეუძლია ღმერთის არსებობის არგუმენტაცია წამოაყენოს, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, მას მხოლოდ გამოცხადება დაამტკიცებს. პირველი მეცნიერების, ფილოსოფიის სფეროა, მეორე – თეოლოგიისა და, რაც თომა აკვინელის აზრით, მთავარია, – მეცნიერული ჭეშმარიტება რელიგიური ჭეშმარიტების აბსოლუტურობის დამტკიცებას ემსახურება. თეოლოგია მეცნიერებაზე მაღლა დგასო და ფილოსოფია თეოლოგიის მსახურია. 

თეოლოგიისა და ფილოსოფიის საგნობრივი შემოსაზღვრის თეორიის კლასიკური წარმომადგენელი იოანე სალიისბერიელი მტკიცედ იცავდა გონების-მეცნიერების; ბუნებისა და რწმენის; თეოლოგიის საგნის – ღ მ ე რ თ ი ს მკაცრი იზოლაციის პრინციპს, ე.ი; პრინციპში, ეწინააღმდეგებოდა ორგვარი ჭეშმარიტების თეორიას. იოანე სალიისბერიელის მტკიცებით, მეცნიერება (გონება) და თეოლოგია (რწმენა) ერთმანეთისგან არა მარტო საგნებით განსხვავდებიან, არამედ შემეცნების გზა-მეთოდებითაც. მეცნიერება ბუნებასთან კავშირს ამყარებსო გრძნობების, აღქმის, ლოგიკური აზროვნების საშუალებებით. ხოლო თეოლოგია ღვთის შემეცნების (ღმერთამდე მისვლის) ერთადერთ საშუალებად გამოცხადებას აღიარებს. ამდენად, მისი აზრით, ამ ორ ფენომენს შორის არავითარი სახის კავშირი არ არსებობს. ისინი ერთმანეთისგან მკაცრად იზოლირებულნი არიან. მეოცე საუკუნის რელიგიურმა/ფილოსოფიურმა სკოლებმა შემოქმედებითად აითვისეს ორგვარი ჭეშმარიტების თეოლოგიისა და ფილოსოფიის საგნობრივი შემოსაზღვრულობის თეორიებში გამოთქმული მოსაზრებები, მათი „დადებითი“ თუ „უარყოფითი“ ასპექტები და მომენტთა მრავალფეროვნება. რელიგიური ფილოსოფიის სხვადასხვა სკოლის წარმომადგენლები, არკვევენ რა ცოდნისა და რწმენის ურთიერთმიმართებას, ცდილობენ, დაასაბუთონ ცოდნასთან-მეცნიერებასთან-ფილოსოფიასთან შედარებით რწმენის-თეოლოგიის უნივერსალიზმი. ამის კლასიკური მაგალითია კათოლიკური ფილოსოფიის მე-20 საუკუნის რელიგიურ-ფილოსოფიური მიმდინარეობა ტეიარდიზმი. ამ უკანასკნელის ჩამოყალიბება მთლიანად უკავშირდება ფრანგი მეცნიერ-პალეონტოლოგის, ფილოსოფოს-თეოლოგის, იეზუიტთა რელიგიური ორდენის წევრის, პიერ ტეიარ დე შარდენის (1881-1955) სახელს.

ტეიარის მსჯელობის მიხედვით, ისტორიის გამოცდილება, საბუნებისმეტყველო მეცნიერების მონაცემები ასაბუთებს, რომ განვითარების უნივერსალური კანონი ევოლუციაა. მაგრამ ამ კანონიდან თეოლოგიის უარყოფა როდი გამომდინარეობს, პირიქით, ეს კანონი „სამყაროს საერთო განზომილებას“ – თეოლოგიის ჭეშმარიტებას, მის აბსოლუტურობას ასაბუთებს. რადგან თანამედროვე მეცნიერება ადგენს, რომ მოლეკულაში მეტი რამაა, ვიდრე ატომში; უჯრედში მეტი რამაა, ვიდრე მოლეკულაში; სოციალურში მეტია, ვიდრე ინდივიდუალურში; მათემატიკურ თეორიაში მეტია, ვიდრე სხვა თეორიებში; ანუ კომბინაციის თითოეულ საფეხურზე რაღაცა მეტია, ვიდრე თითოეულ შემადგენელ ელემენტზე დაყვანილი რამ. ხოლო თუ რა არის ეს „რაღაც“, მეცნიერებისთვის (გონისთვის) გაურკვეველია; ხოლო რწმენისთვის – არა!

პიერ ტეიარ დე შარდენი აღიარებდა მეცნიერების დიდ როლსა და მნიშვნელობას. მეცნიერებას განვითარების დიდ პერსპექტივებსაც უწინასწარმეტყველებდა; მაგრამ იგი განმარტავდა მეცნიერებას, როგორც იმას, რაც, საბოლოო ჯამში, გარეგანს სწვდება (ეს აუცილებელი ფენომენია), თუმცა მეცნიერებისგან განსხვავებით, რწმენაზე – გამოცხადებაზე დაფუძნებული რელიგია „ბიოლოგიური ფენომენიაო“ და მხოლოდ მას შეუძლია ევოლუციის მორალის დაფუძნება; ყველაფრის საბოლოო მიზნისკენ – „უნივერსუმის ქარგის“ (იმავე ღმერთის) შემოქმედებითი მიმართულებით წარმართვა.

რწმენისა და ცოდნის ურთიერთობის გარკვევისთვის მე-20 საუკუნის რელიგიური ფილოსოფიის სხვადასხვა მიმდინარეობაში განსხვავებული მოდელები და კონცეფციებია აგებულ/შედგენილი. თუმცა, საბოლოოდ, მათი ძირითადი მიზანია რწმენის ცოდნასთან პრიორიტეტულობის დამტკიცება; ფილოსოფიური თვალსაზრისით, „რწმენისა“ და „ცოდნის“, ე.ი. „თეოლოგიისა“ და „ფილოსოფიის“ ფენომენებს დადგენა-განსაზღვრა. ეს კი ფილოსოფიის ისტორიაში კლასიკურად ჩამოყალიბდა ემანუელ კანტის თეზისში: „მე უნდა მომეხსნა ცოდნა, რათა რწმენისთვის ადგილი მიმეღო“ და თავისი ეს პოზიცია დაასაბუთა თავის ნაწერებში – „წმინდა გონების კრიტიკა“ და „რელიგია მხოლოდ გონების საზღვრებში“.

რელიგიის ფილოსოფიაში მხოლოდ ამის შემდეგ შემზადდა საფუძველი ფილოსოფიის ყველაზე მნიშვნელოვანი ამოცანის – ღმერთის არსებობის – დასაბუთებისა.

„მოგესალმებით, ძვირფასო მშობლებო! SOS! ისევ კიბერბულინგს ვებრძვით სკოლის მასშტაბით. გთხოვთ, კიდევ ერთხელ, ბავშვებს დაატოვებინოთ ის სოცქსელები, რომლებშიც ანონიმურად წერენ. გადაამოწმეთ და მომწერეთ, მანდატურს უნდა გადავცე ინფორმაცია, რომ ნამდვილად გამოსული არიან“, – ეს კლასის სასაუბროში მიღებული ინფორმაციაა, რომელიც სკოლაში კიბერბულინგის შემთხვევაზე მშობლებს (დედებს) გვაფრთხილებს და ყურადღებისა და სიფრთხილისკენ მოგვიწოდებს.

ტექნოლოგიურ განვითარებასა და ინტერნეტთან ხელმისაწვდომობას უამრავ დადებით შედეგთან ერთად ბევრი უარყოფითიც მოსდევს. ჩაგვრამ, დაცინვამ და შევიწროებამ ახლა ინტერნეტსივრცეში გადაინაცვლა, რომელსაც კიბერბულინგის სახელით ვიცნობთ. მოზარდების მიერ ინტერნეტის მოხმარებას არაერთი გამოწვევა ახლავს, როდესაც მათ ინტერნეტით გააქტიურებულ სმარტფონს ვაძლევთ, ის მრავალ შესაძლებლობასთან ერთად, შესაძლოა მისთვის პანდორას ყუთი აღმოჩნდეს. გამოუცდელი მოზარდისთვის, რომელსაც ჯერ კარგად არ აქვს გააზრებული, რა კვალს ვტოვებთ ინტერნეტსივრცის მომხმარებლები ქსელში, როგორ აისახება ეს ყველაფერი ჩვენს ცხოვრებაზე ახლა ან ცოტა მოგვიანებით, რთულია მისგან მომდინარე გამოწვევაზე ესაუბრო და ამის შესახებ დააჯერო.

რა არის კიბერბულინგი?

კიბერბულინგი ციფრული ტექნოლოგიების გამოყენებით განხორციელებული ბულინგია, რომელიც სოციალური მედიის, შეტყობინებებისა თუ თამაშის პლატფორმებისა და მობილური ტელეფონის საშუალებით ხდება. იგი განმეორებადი ქცევაა, რომელიც სამიზნე ადამიანის დაშინებას, შერცხვენას თუ გაბრაზებას ისახავს მიზნად. კიბერბულინგის მაგალითებია:

• კონკრეტული ადამიანის შესახებ ცრუ ინფორმაციის ან უხერხული ფოტო-ვიდეო მასალის გავრცელება სოციალურ ქსელში;
• მავნე, შეურაცხმყოფელი ან მუქარის შემცველი შეტყობინებების, ფოტოების ან ვიდეოს გაგზავნა შეტყობინებების პლატფორმის მეშვეობით;
• ბულინგი და კიბერბულინგი ხშირად თანადროულად ხდება ხოლმე. თუმცა, იმ განსხვავებით, რომ კიბერბულინგი ციფრულ კვალს ტოვებს, ერთგვარ მტკიცებულებას, რომელიც შევიწროების შესაჩერებლად შეგვიძლია გამოვიყენოთ.

ხშირად მოზარდებს უჭირთ გარჩევა, სად გადის ზღვარი ხუმრობასა და ბულინგს შორის და არიან თუ არა ონლაინბულინგის მსხვერპლი. გაეროს ბავშვთა ფონდი ძალიან ეფექტურ ინდიკატორს გვთავაზობს, გავარჩიოთ, რა არის ხუმრობა, რა არის ბულინგი და სად გადის ზღვარი ამ ორ ცნებას შორის.

„თუ გულნატკენი ხართ ან გრძნობთ, რომ სხვები თქვენზე იცინიან და არა თქვენთან ერთად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ხუმრობა ძალიან შორს წავიდა. თუ მსგავსი ქცევა მაშინაც კი გრძელდება, როცა სთხოვთ ადამიანს, რომ გაჩერდეს და თქვენი განაწყენებაც არ ქრება, მაშინ შეგვიძლია, რომ აღნიშნული ქმედება ბულინგად შევაფასოთ“.

გაეროს ფონდი მოზარდებს მოუწოდებს, თუ ბულინგი გრძელდება და ისინი თავს ცუდად გრძნობენ, მათ აუცილებლად უნდა ითხოვონ დახმარება შესაბამისი პირებისგან. ასევე მნიშვნელოვანია, მოზარდებმა გაიაზრონ, რომ კიბერბულინგის შესაჩერებლად მხოლოდ ბულერის შეჩერება არ კმარა, მნიშვნელოვანია, გავიაზროთ, რომ ყველა ადამიანი პატივისცემას იმსახურებს, როგორც რეალურ ცხოვრებაში, ისე – ონლაინ.

„ონლაინბულინგის დროს ისეთი შეგრძნება გიპყრობთ, თითქოს ყველგან, საკუთარ სახლშიც კი, თავს გესხმიან. შეიძლება, მოგეჩვენოთ კიდეც, რომ ამ მდგომარეობიდან გამოსავალი არ არსებობს“.

კიბერბულინგის შედეგებმა ადამიანზე შესაძლოა სხვადასხვაგვარად იმოქმედოს. მოახდინოს მასზე: ფსიქოლოგიური, ემოციური და ფიზიკური ზემოქმედება. მოზარდმა შეიძლება ასეთ დროს თავი იგრძნოს განაწყენებულად, შერცხვენილად ან სულელად, სდევდეს შიში ან ბრაზი, დაკარგოს ინტერესი იმის მიმართ, რაც მანამდე აინტერესებდა და უყვარდა; ჰქონდეს მუდმივი დაღლილობის შეგრძნება ან თავისა და მუცლის ტკივილი.

კიბერბულინგის კიდევ ერთი გავრცელებული შედეგია სკოლის გაცდენა, რაც ასევე ნეგატიურად აისახება მოზარდების ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე. ასევე არსებობს რისკები, კიბერბულინგის დროს მოზარდებმა ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ტკივილის შესამსუბუქებლად მიმართონ ისეთ საშუალებებს, როგორიც არის ალკოჰოლი და ნარკოტიკი, ან ცუდ ყოფაქცევას. რა თქმა უნდა, ასეთ დროს უმნიშვნელოვანესია ოჯახთან, მშობლებთან და ნდობით აღჭურვილ მეგობართან ან კლასის ხელმძღვანელთან გასაუბრება, გულის გადაშლა და მათთვის დახმარების თხოვნა.

თუ ბულინგი სოციალურ პლატფორმაზე ხორციელდება, გაეროს ფონდის რეკომენდაციაა, მოზარდმა დაბლოკოს ბულერი, მომხდარის შესახებ აცნობოს პლატფორმას და ახლობელ ადამიანებს.

თუ მოზარდი სკოლაში გახდა კიბერბულინგის მსხვერპლი, მან ამ შემთხვევის შესახებ აუცილებლად უნდა აცნობოს სკოლის ადმინისტრაციას, დამრიგებელს, კლასელს და რა თქმა უნდა, ოჯახის წევრებს.

მნიშვნელოვანია, მოზარდებს მივაწოდოთ ინფორმაცია ფსიქიკური ჯანმრთელობის, ბულინგის, შევიწროების, შფოთვის, კვებითი აშლილობის, დეპრესიის, სტრესის და სუიციდური ფიქრების შესახებ.

როგორ შევაჩეროთ კიბერბულინგი ინტერნეტზე უარის თქმის გარეშე?

გაეროს ბავშვთა ფონდის განცხადებით: „ონლაინ ყოფნას ძალიან ბევრი უპირატესობა აქვს. თუმცა, როგორც არაერთი რამ ცხოვრებაში, ინტერნეტის მოხმარებასაც მრავალი რისკი ახლავს თან. კიბერბულინგის შემთხვევაში, შეიძლება, მოგინდეთ, რომ წაშალოთ გარკვეული აპლიკაციები ან რაღაც დროის განმავლობაში, საერთოდ აღარ გამოიყენოთ ციფრული პლატფორმები და საკუთარ თავზე მუშაობას მიუძღვნათ დრო. თუმცა, ინტერნეტზე უარის თქმა გრძელვადიან პერსპექტივაში შედეგს არ გვაძლევს. შენ ხომ ცუდი არაფერი ჩაგიდენია, შესაბამისად, რატომ უნდა აღმოჩნდე ინტერნეტს მიღმა? პირიქით, შენი გაქრობით, შეიძლება, ბულერებს არასწორი სიგნალი გაუგზავნო და მათი მიუღებელი ქმედება წაახალისო“.

კიბერბულინგი სასკოლო პროცესის დამაზიანებელი მოვლენაც არის, რა დროსაც ფერხდება მოსწავლის აკადემიური განვითარების პროცესი და იზოლაციასთან ერთად მოსწავლე სწავლის კუთხითაც ჩამორჩება. ამიტომ უმნიშვნელოვანესია, მასწავლებლებიც და მშობლებიც ხშირად ვესაუბრებოდეთ მათ როგორც ინტერნეტის მრავალფეროვანი შესაძლებლობების შესახებ, ასევე მისგან მომდინარე საფრთხეებზეც. მოსწავლეებს უნდა ჰქონდეთ განცდა, რომ ისინი უსაფრთხო სასწავლო გარემოში იმყოფებიან, აქ მათზე ფიქრობენ და კატეგორიულად მიუღებელია ერთმანეთის შეურაცხყოფა და ღირსების ხელყოფა.

გამოყენებული წყაროები:

UNICEF.georgia

(ნაწილი მეორე)

როგორც სტატიის პირველ ნაწილში ვისაუბრეთ, სკოლის დირექტორებისა და სასკოლო თემის პროფესიული განვითარების პროგრამამ ესტონეთში (Future School programme) რამდენიმე თვალსაზრისით დადებითი შედეგები გამოიღო. პროგრამა ესტონეთის ხარისხის სააგენტომ 2022 წელს წამოიწყო. ის ეფუძნებოდა 2021-2022 წლებში ზოგადი განათლების გაუმჯობესების მიმართულებით განხორციელებულ (ევროკავშირის მიერ მხარდაჭერილ) აქტივობებს და მინიმუმ 50 სკოლაში მოიტანა მნიშვნელოვანი შედეგები ხარისხის გაუმჯობესების თვალსაზრისით. ორი უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულება (ტარტუსა და ტალინის უნივერსიტეტი) დღემდე ეხმარება სკოლებს მენტორებისა და კონსულტანტების საშუალებით, რათა გააუმჯობესონ სწავლა-სწავლების ხარისხი სხვადასხვა მიმართულებით. ამჯერად ქვეპროგრამა („ზოგად განათლებაში მტკიცებულებებზე დაფუძნებით მოსწავლის განვითარების ხელშეწყობა“) 2029 წლამდე მიმდინარეობს.

სტატიის პირველ ნაწილში აღწერილია ტალინის უნივერსიტეტის მკვლევრების მიერ პროექტში ჩართული ხუთი სკოლისათვის ცალ-ცალკე გაკეთებული შედეგების შეჯამება. მონაცემების ამგვარი წარმოდგენის დროს მნიშვნელოვანი ინფორმაცია შეიძლება გამოიკვეთოს ცალკეული სკოლების კონტექსტში.

• პირველი სკოლის შემთხვევაში მათი სამოქმედო გეგმის მთავარი მიზანი იყო მოსწავლეთა შედეგების გაუმჯობესება მასწავლებელთა თანამშრომლობის გაზრდის გზით. ამისათვის, მენტორების რჩევით, სკოლამ დანერგა „თანამშრომლობის დღე“. მასწავლებელთა რეფლექსიებზე და სხვადასხვა მონაცემზე დაყრდნობით სასკოლო თემი ძირითადად ფოკუსირებული იყო, გაეგო, როგორ აღიქვამდნენ მოსწავლეები და რა გავლენა ჰქონდა მათზე მასწავლებელთა თანამშრომლობას. კითხვარები, მოსწავლეების თვითშეფასება, დაკვირვების დღიურები კვლევის მთავარ ინსტრუმენტებს წარმოადგენდნენ. სკოლის მთავარი შედეგი ამ შემთხვევაში საგნების ინტეგრაციით მასწავლებელთა თანამშრომლობაში გამოიხატა. კერძოდ, 20%-ით გაიზარდა იმ მასწავლებლების რაოდენობა, რომლებიც კოლეგებთან ერთად გეგმავდნენ თანამშრომლობით აქტივობებსა და ინტეგრირებულ გაკვეთილებს.
• მეორე სკოლის მიზანს წარმოადგენდა სწავლის განსხვავებული სტრატეგიების დანერგვა მოსწავლეთა შედეგების გაუმჯობესების მიზნით. პრობლემის სიღრმისეული კვლევისათვის მრავალმხრივი მონაცემები შეგროვდა – კითხვარები (მასწავლებლებისათვის), მასწავლებლების წარმოდგენების კვლევა თავიანთი სწავლების უნარებზე და ინტერვიუები. მოსწავლეებში გამოკვლეულ იქნა თვითშეფასების კითხვარის მონაცემები, მათი სწავლისა და კითხვის უნარები.
• მესამე სკოლის მიზანს წარმოადგენდა მოსწავლეთა მოტივაციის ამაღლება საგნობრივი შინაარსის ინტეგრირებისა და არაფორმალური საგანმანათლებლო აქტივობების შეთავაზების გზით. სამოქმედო კვლევის დაგეგმვისა და განხორციელების პროცესში მკვლევრები ეყრდნობოდნენ Self Determination Theory-ს. ინტერვენციების ეფექტურობის გასაანალიზებლად მკვლევრებმა გამოიყენეს სტუდენტების გამოკითხვის შედეგები და მასწავლებელთა უკუკავშირი. დაგეგმვის ეტაპის პროცესში მიღებული გადაწყვეტილებები დაეფუძნა მოსწავლეთა სახელმწიფო შეფასებებში მიღებულ მონაცემებს. მენეჯერული გადაწყვეტილებების შეფასების მიზნით კი გამოყენებულ იქნა დაკვირვება.
• მეოთხე სკოლა ფოკუსირებული იყო განსხვავებულ პრობლემაზე – მოსწავლეთა ჩართულობის ამაღლებაზე არაფორმალური განათლების აქტივობებში. ინტერვენციები განხორციელდა მასწავლებლისა და მოსწავლის დონეზე და მონაცემების შესაგროვებლად დაკვირვების პროტოკოლები იქნა გამოყენებული. რაც შეეხება მოსწავლეთა მოტივაციისა და მასწავლებლების უკუკავშირის საკითხებს, ისინი თვითშეფასების ფორმებით გაანალიზდა. იმისათვის, რომ უნივერსიტეტის მენტორებს სათანადო და პრაქტიკული კონსულტაციები გაეწიათ, კონსულტანტებმა გააანალიზეს მოტივაციის თეორიები და დაკვირვების პროტოკოლების მეშვეობით შეაფასეს ისეთი საკითხები, რომლებიც პირდაპირ თვალსაჩინო არ იყო. მეტი აქცენტი მასწავლებლებისათვის გამოცდილების გაზიარებასა და კარგი პრაქტიკების გაცნობაზე გაკეთდა.
• მეხუთე სკოლის შემთხვევაში მიზანს წარმოადგენდა მეშვიდე კლასელი მოსწავლეების სასწავლო პროცესის დაახლოება რეალურ ცხოვრებასთან (ცოდნის ტრანსფერი). მონაცემთა ანალიზისათვის შეიქმნა ინსტრუმენტი, რომელმაც გაზომა, თუ რა ესმოდათ მოსწავლეებს ნასწავლი მასალიდან, როგორ განსაზღვრავდნენ მის საჭიროებებს და ა.შ. ასევე ჩატარდა ტესტირება მოტივაციის ხარისხისა და სოციალური უნარების განსაზღვრის მიზნით.

საბოლოო ჯამში სკოლებმა შეაგროვეს მონაცემები როგორც მოსწავლეებისაგან, ასევე მასწავლებლებისგან. ინსტრუმენტებს ძირითადად თავად სკოლები ამზადებდნენ. ზოგიერთ შემთხვევაში, დამატებითი მონაცემები შეგროვდა უნივერსიტეტის მიერ შემოთავაზებული კვლევის ინსტრუმენტებით (მაგალითად, მოსწავლეთა უნარების ტესტირება). მონაცემებისა და კვლევის შედეგებზე დაყრდნობით მიღებული გადაწყვეტილებები ძირითადად მენეჯმენტის დონეზე იყო ორიენტირებული: ყოველდღიური პროცესების გაუმჯობესება, მონაცემთა შეგროვების ტექნიკა, მეთოდოლოგიების ფორმალიზება და მასწავლებელთა თანამშრომლობის მეტი მხარდაჭერა. რამდენიმე მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება სკოლებმა მიიღეს მოსწავლეთა დონეზეც: უკუკავშირის უნარების გაძლიერება, სასწავლო აქტივობების მიზნების დასახვა, საკლასო აქტივობების გამდიდრება და ა.შ.

კვლევის დასკვნაში ასახულია, რომ სკოლისა და უნივერსიტეტის პარტნიორობისას სკოლებს შეუძლიათ გაიაზრონ მტკიცებულებებზე დაფუძნებული გადაწყვეტილებების მიღების მნიშვნელობა მონაცემთა შეგროვების, სკოლის გუნდის ანალიზის ან თეორიული და მეთოდოლოგიური საფუძვლების საფუძველზე. თუმცა, არის გარკვეული ასპექტები, რომლებიც გასათვალისწინებელია.

1. ადამიანური რესურსით მხარდაჭერა

უნივერსიტეტის მხრიდან სკოლებისათვის შეთავაზებული კონსულტანტი პროცესის დროს ჩართული იყო ყველა აქტივობაში და ხშირ შემთხვევაში წარმართავდა კონკრეტულ ნაწილს. მისი საქმიანობა ასევე მოიცავდა მასწავლებელთა საჭიროებების შეფასებას, მოდელირებას, როგორ უნდა მოხდეს მონაცემების ინტერპრეტაცია, როგორ წარიმართოს მასწავლებლებზე დაკვირვება და ა.შ. კვლევამ აჩვენა, რომ მწვრთნელმა დიდი როლი ითამაშა პროცესების წარმართვაში. ინტერვიუს პროცესში სკოლებმა აღნიშნეს, რომ კონკრეტულ აქტივობებს სათანადო მეთოდოლოგიური ცოდნის გარეშე ვერ გაუმკლავდებოდნენ (რაც მათ არ გააჩნდათ). კონსულტანტი, გარდა იმისა, რომ მეთოდოლოგიურ მხარდაჭერას უწევს სკოლებს, ასევე მიუკერძოებელია გადაწყვეტილებებში და შეუძლია ხისტად განსაზღვროს კონკრეტული საჭიროების აღმოფხვრის გზები, რაც ხშირ შემთხვევაში მენეჯმენტისათვის რთულად განსახორციელებელია. სკოლებმა ასევე აღნიშნეს, რომ მათ სამომავლოდაც სჭირდებათ მხარდაჭერა – განსაკუთრებით ინსტრუმენტების ვალიდურობის შეფასების ნაწილში.

2. ტექნოლოგიური მხარდაჭერა

პროგრამის მიმდინარეობის პროცესში მკვლევრებმა გამოიყენეს სხვადასხვა კომპიუტერული პროგრამა მონაცემების ანალიზის დროს. აღნიშნულ პროგრამებზე წვდომა და მათი გამოყენების უნარი გამოწვევად რჩება სკოლებისათვის.

3. საგანმანათლებლო ლიდერობა

სკოლის დირექტორებს მთავარი როლი ენიჭებათ მასწავლებელთა შორის მონაცემთა გამოყენების ხელშეწყობაში – ისინი მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ასევე რესურსებისა და დროის განაწილებაში. იმ ფაქტმა, რომ მათ თავად ჰქონდეთ გააზრებული უტყუარ მონაცემთა გამოყენების მნიშვნელობა, შეიძლება გადამწყვეტი როლი ითამაშოს მასწავლებელთა წარმოდგენებზე. თუმცა მკვლევრები აღიარებენ, რომ სკოლები ძირითადად იყენებდნენ მათ მიერ შეგროვებულ მონაცემებს და ეროვნული ან მუნიციპალიტეტის დონეზე შეგროვებული მონაცემების გამოყენება იშვიათად ხდებოდა. ეს აჩენს კითხვებს სკოლის გუნდის მიერ ასეთი მონაცემების ინტერპრეტაციის შესაძლებლობებზე და უნივერსიტეტის მწვრთნელების მიერ ამ ინტერპრეტაციის მხარდაჭერასა და სწავლების შესაძლებლობებზე.

საბოლოოდ, კვლევამ აჩვენა პროგრამის დადებითი ეფექტი ხუთ საპილოტე სკოლაში, გამოკვეთა საგანმანათლებლო საჭიროებები და დასახა სამომავლო გეგმები (ცვლილებები სკოლის დირექტორთა პროფესიული განვითარებისა და საუნივერსიტეტო საგანმანათლებლო პროგრამების კუთხით). გამოწვევად რჩება მონაცემთა ანალიზისა და ინტერპრეტაციის უნარები. უნდა აღნიშნოს, რომ მსგავსი გამოწვევა ქართულ სკოლებშიცაა, რაც დადასტურდა სსიპ – შეფასებისა და გამოცდების ეროვნული ცენტრის მიერ განხორციელებული პროექტის (2017-2019) „სკოლის თვითშეფასება განვითარებისათვის“ შესახებ ჩატარებულ კვლევაშიც.

ვფიქრობ, ძნელია მოიძებნოს ადამიანი, რომელსაც მეხსიერებაში საკუთარი ბავშვობიდან რაიმე მოგონება არ შემორჩენია. ცნობილია, რომ შორეული წარსულიდან გვამახსოვრდება ის, რამაც თავის დროზე ძლიერი ემოციური შთაბეჭდილება მოახდინა ჩვენზე, განურჩევლად იმისა ეს ემოციები დადებითი იყო, თუ უარყოფითი. ჩემს მეხსიერებასაც შემორჩა რამდენიმე ასეთი შემთხვევა შორეული ბავშვობიდან და მინდა აქედან ერთის შესახებ გესაუბროთ, რომელიც დასჯას უკავშირდება და რომელიც დღემდე უამრავ კითხვის ნიშანს ბადებს ჩემში. იმ პერიოდში 4-5 წლის ვიქნებოდი და ჯერ კიდევ საბავშვო ბაღის აღსაზრდელად ვითვლებოდი. როგორც თავად მახსოვს და ასევე, როგორც მშობლებისგან მსმენია, საკმაოდ მშვიდი, უწყინარი ბავშვი ვიყავი, მაგრამ, როგორც ჩანს, მაინც მოვახერხე და რაღაც „დანაშაული“ ჩავიდინე, რადგან ერთი თანაჯგუფელის დედამ და საყვარელმა ნინო მასწავლებელმა ჩემი „დასჯა“ გადაწყვიტეს. დღემდე მახსოვს „დასჯის“ სცენა – დაბნეული ვდგავარ ორ გაბრაზებულ ქალბატონს შორის, ისინი თითის ქნევით, სახის მკაცრი გამომეტყველებით რაღაცას მსაყვედურობენ, მაგრამ ვერც ახლა, და მით უმეტეს ვერც მაშინ ვერ ვხვდებოდი, რით გავანაწყენე ისინი. მე გაოცებული და ცნობისმოყვარე თვალებით ხან ერთს ავხედავდი, ხან მეორეს. თითქოს პასუხს და ახსნას ველოდი მათგან. ისინი კი კარგა ხანს აგრძელებდნენ ჩემთან მუქარით საუბარს. კარგად მახსოვს, რომ შექმნილი მდგომარეობის გამო უფროსებზე განაწყენებული და გაოცებული კი ვიყავი, მაგრამ შეშინებული ნამდვილად არ ვყოფილვარ და არც მიტირია. დროთა განმავლობაში ეს ამბავი თითქოს მიმავიწყდა კიდეც, მაგრამ წლების წინ, როდესაც უკვე სკოლაში მომუშავე ანალოგიური სცენის მოწმე გავხდი – კლასის ხელმძღვანელსა და საკუთარ მშობელს შორის მდგომი ცხარე ცრემლით მტირალი მეხუთეკლასელი გიო გაბრაზებული და მასთან თითის ქნევით მოლაპარაკე უფროსებისაგან საყვედურებს ისმენდა. მე ჩემი ბავშვობის არცთუ ისე სასიამოვნო, დროებით მიძინებული მოგონება ამომიტივტივდა გონებაში და პატარა გიოს „დახმარება“ გადავწყვიტე, მივუახლოვდი ბავშვთან მოჩხუბარ უფროსებს, ვთხოვე ბავშვი ჩემთან, ფსიქოლოგთან გამოეშვათ, მათ კი მის გარეშე გაეგრძელებინათ საუბარი.

ბავშვის აღზრდის პროცესში მოსალოდნელი გართულებების თავიდან ასაცილებლად, ან უკვე არსებული სირთულეების დაძლევის მიზნით ჩვენ, უფროსებს ხშირად გვიწევს სხვადასხვა მეთოდის, სტრატეგიის, ხერხის გამოყენება ბავშვის ქცევის გასაკონტროლებლად. გამოყენებული ხერხები შეიძლება იყოს ნეგატიური (დასჯა, აკრძალვები, ბრძანებები, შენიშვნები), ან პოზიტიური (თხოვნა, შექება, წახალისება). აკრძალვებისა და შენიშვნების გარეშე ბავშვის აღზრდა პრაქტიკულად შეუძლებელია. დასჯის, აკრძალვების, შენიშვნების აზრი ის გახლავთ, რომ დროულად აღვკვეთოთ მიუღებელი ქცევა და შევთავაზოთ ბავშვს უფრო კონსტრუქციული გზები შექმნილი სიტუაციიდან გამოსასვლელად. მაგრამ იმისათვის, რომ გამოყენებულმა სასჯელმა, აკრძალვებმა, მოთხოვნებმა და შენიშვნებმა გავლენა მოახდინოს ბავშვზე, მან უნდა მოისმინოს და მიიღოს ისინი.

რეკომენდაციები – როგორ დავუწესოთ ბავშვს აკრძალვები და სწორად წავუყენოთ მოთხოვნები:

• ბავშვის მიმართ გამოყენებული სასჯელის ესა თუ ის ფორმა, დაწესებული აკრძალვები და მოთხოვნები მისი ასაკის შესაბამისი უნდა იყოს. ბავშვს უნდა შეეძლოს იმის გააზრება, რატომ ისჯება, რატომ უწესებენ აკრძალვებს და რატომ უყენებენ ამა თუ იმ მოთხოვნას. თუ ეს არ მოხდება, ჩვენ მიერ გამოყენებული მეთოდები აზრს დაკარგავს და ბავშვის ქცევაში ვერანაირ ცვლილებას ვერ შეიტანს;
• მოთხოვნები და აკრძალვები არ უნდა იყოს ზედმეტად ბევრი. ბევრი შეზღუდვა და აკრძალვა ბავშვს უნებისყოფოს და მერყევს ხდის, უკარგავს ინიციატიურობას, გამბედაობას;
• მოთხოვნები წინააღმდეგობაში არ უნდა მოდიოდეს ბავშვის უმნიშვნელოვანეს მოთხოვნილებებთან. მაგ. არ უნდა შევზღუდოთ ბავშვის მოძრაობის მოთხოვნილება, ან კვლევითი ინტერესები მხოლოდ იმიტომ, რომ გვეშინია არ დაზიანდეს, არ წაიქცეს, რამე არ გატეხოს. უკეთესი იქნება, თუ მას უსაფრთხო გარემოს შევუქმნით;
• მოვერიდოთ ბავშვისთვის ბუნდოვანი, გაურკვეველი მითითებების მიცემას. ბავშვისკენ მიმართული ყველა მოთხოვნა თუ მითითება უნდა იყოს კონკრეტული. ეს საშუალებას მისცემს მას, უკეთესად გაიგოს, რა სურთ მისგან. მაგ. ბუნდოვანია მოთხოვნა – „ღირსეულად მოიქეცი!“ კონკრეტული მოთხოვნა იქნება – „ცოტა ხმადაბლა ისაუბრე!“;
• მივცეთ ბავშვს მოკლე და მკაფიო მითითებები. მისთვის უფრო ადვილია შეასრულოს მკაფიო მოთხოვნა;
• ბავშვის მიმართ წაყენებული მოთხოვნები პოზიტიური ფორმით უნდა იყოს მიწოდებული. ვუთხრათ მას, რა უნდა გააკეთოს და არა – რა არ უნდა გააკეთოს. ბავშვებს აქვთ უარყოფითი დამოკიდებულება იმ მოთხოვნების მიმართ, რომლებიც იწყება სიტყვებით: „გაჩერდი“, „შეწყვიტე“, „არა“ და ა.შ.;
• ნუ დავამცირებთ ბავშვს, ნუ შეურაცხვყოფთ მის ღირსებებს, გამოვიჩინოთ პატივისცემა მისი პიროვნების მიმართ, როგორი უკმაყოფილოც არ უნდა ვიყოთ მისი ქცევით. წავუყენოთ მოთხოვნები ნეიტრალური ტონით, ნუ დავუწყებთ ხვეწნას და ნურც ვუყვირებთ. მოთხოვნები და აკრძალვები, რომლებიც მიწოდებულია გაბრაზებული, განაწყენებული და შეურაცხმყოფელი ტონით, ორმაგად რთულად აღიქმება;
• ბავშვთან ურთიერთობაში გამოვიყენოთ მხოლოდ ისეთი აკრძალვები და მოთხოვნები, რომელთა შესრულებაც მას შეუძლია. არ იქნება გამართლებული დავსაჯოთ ბავშვი გაუგონრობის გამო, თუ მას, ასაკობრივი თავისებურებებიდან გამომდინარე, არ შეუძლია ჩვენი მოთხოვნის შესრულება;
• ბავშვის მიმართ დაწესებული შეზღუდვები, მოთხოვნები, აკრძალვები შეთანხმებული უნდა იყოს მშობლებს შორის. თუ ერთი მშობელი ერთ მოთხოვნას უყენებს ბავშვს, მეორე კი – მის საწინააღმდეგოს, სასურველ შედეგს ვერ მივაღწევთ;
• მართალია, აკრძალვები და დასჯა გვეხმარება მივაღწიოთ სასურველს და აჩვევს ბავშვს დისციპლინას, მაგრამ ბოროტად ნუ გამოვიყენებთ მას. გვახსოვდეს, რომ ნებისმიერი დასჯა ბავშვში იწვევს ნეგატიურ ემოციურ განცდებს, აღშფოთებას. ჩახშობილი, დათრგუნული მრისხანება შეიძლება გადაიზარდოს ქცევის პასიურ-აგრესიულ ფორმებში. ასეთ შემთხვევაში ბავშვმა შეიძლება დაიწყოს ეშმაკურად, შეფარულად მოქმედება – სპეციალურად, სამაგიეროს გადახდის მიზნით განზრახ გააკეთოს მიუღებელი რამ;
• დასჯის მუდმივ მოლოდინს შეუძლია დათრგუნოს ბავშვის ინიციატივა. მას ექნება შიში დამოუკიდებლად მიიღოს გადაწყვეტილებები და წამოიწყოს ახალი საქმე, რადგან მასში დომინანტური იქნება „წარუმატებლობის თავიდან აცილების“ და არა „წარმატების მიღწევის“ მოტივაცია. ამიტომ, ბავშვის დასჯა შეიძლება მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევაში და ამასთან დასჯის კონსტრუქციული ფორმების გამოყენებით;
• დასჯა უნდა იყოს სამართლიანი. მხოლოდ ასეთ შემთხვევაში არ დაზარალდება ბავშვის თვითშეფასება და სასჯელი, დაწესებული აკრძალვები რეალური სარგებლის მომტანი იქნება. მაგ. თუ ბავშვმა იატაკზე დაღვარა წყალი იმიტომ, რომ სურდა ყვავილების მორწყვა, მაგრამ მძიმე ბოთლი ვერ დაიჭირა ხელში, ვერ მოერია მას – ეს არ უნდა გახდეს არა დასჯის, არამედ პატარა სარწყავი ჭურჭლის ყიდვის მიზეზი;
• დასჯა, აკრძალვა იქნება სარგებლის და არა ზიანის მომტანი იმ შემთხვევაში, თუ ის კანონზომიერია და არა შემთხვევითი. ამიტომ, მნიშვნელოვანია, რომ აკრძალვები და სასჯელის ფორმები წინასწარ იყოს განხილული და არა მაშინ, როცა „დანაშაული“ უკვე ჩადენილია. ბავშვმა უნდა იცოდეს, როგორ და რისთვის შეიძლება დაისაჯოს. ის უფრო თავდაჯერებულად იგრძნობს თავს, თუ ეცოდინება, რა შეიძლება მისთვის და რა არა. ბავშვის დასჯა მისთვის უცნობი წესის დარღვევისთვის უაზრობა და უსამართლობაა. აუცილებელია ავუხსნათ მას, რომ ის არასწორად მოიქცა. მან უნდა დაინახოს და შეაფასოს საკუთარი ქცევის შედეგები. წინააღმდეგ შემთხვევაში დასჯა, აკრძალვები აზრს დაკარგავს და ვერანაირ სასარგებლო დასკვნებს ის ვერ გააკეთებს;
• დასჯის და აკრძალვების დაწესების დროს აუცილებელია ბავშვის ინდივიდუალური თავისებურებების გათვალისწინება. მაგ. თუ ბავშვი ჰიპერაქტიურია, მუდმივი დასჯა, შენიშვნები, ყვირილი, საყვედურები და ნოტაციები მის ქცევას ვერ გააუმჯობესებს, პირიქით – შეიძლება გააუარესოს კიდეც. ასეთ ბავშვთან ურთიერთობაში სასურველია მოთმინება და სიმშვიდის შენარჩუნება;
• მოვერიდოთ ბავშვის დასჯას ძილის წინ, ჭამის დროს, ფსიქიკური ან ფიზიკური ტრავმის შემდეგ, ან როცა ის ცდილობს რაღაცის გაკეთებას, მაგრამ არ გამოსდის. ასევე, როცა თავად ჩვენ ცუდ ხასიათზე ვართ;
• დაუშვებელია ფიზიკური სასჯელის გამოყენება, რადგანაც ის უარყოფითად აისახება ბავშვის პიროვნებაზე, ხელს შეუწყობს მასში ხასიათის არასასურველი თვისებების ჩამოყალიბებას.

დასჯისა და აკრძალვების პარალელურად ბავშვის აღზრდის პროცესში აუცილებელია შექებისა და წახალისების გამოყენება, რადგან ის ეხმარება ბავშვს გახდეს თავდაჯერებული. თუმცა, იმისათვის, რომ შექებამ და წახალისებამ თავისი როლი შეასრულოს, საჭირო იქნება გარკვეული პირობების დაცვა:

• არ არის საჭირო ბავშვის შექება იმისათვის, რაც მისთვის ძალიან ადვილია, რაც მას ბუნებით ეძლევა;
• საზიანოა ბავშვის ქება ყოველგვარი აუცილებლობის გარეშე და არაგულწრფელად. ეს აუფასურებს ქებას. ქების განმეორება აუცილებლობის გარეშე ნარკოტიკივით მოქმედებს – ბავშვი ეჩვევა და ელოდება მას. ამან შეიძლება მიგვიყვანოს ეგოიზმისა და სხვებზე უპირატესობის გრძნობის განვითარებამდე;
• შექება და წახალისება უნდა მოხდეს დროულად. მათი არც დაგვიანება შეიძლება და არც დაჩქარება. დროულად შექება გამოიწვევს ძალისხმევის კონცენტრაციას, დაგვიანებულ ქებას კი არ ექნება სასურველი ეფექტი;
• მნიშვნელოვანია შევაქოთ ბავშვის კონკრეტული ქცევა, მოქმედება და არა მთლიანად მისი პიროვნება. წინააღმდეგ შემთხვევაში ბავშვს შეიძლება ჩამოვუყალიბოთ არაადეკვატურად მაღალი თვითშეფასება და ეგოიზმი. თუ მოგვიანებით ბავშვი შეეჯახება ფაქტს, რომ გარშემომყოფები მას ისე არ აფასებენ, როგორც თავად ფიქრობს, მაღალ შეფასებას არ აძლევენ, ამან შეიძლება ის ნევროზამდე მიიყვანოს;
• არ შეიძლება ერთი ბავშვი მეორეს მაგალითად დავუყენოთ, მეორის მაგალითად ვაქციოთ. ერთის გაკიცხვით და მეორის ქებით ჩვენ ადვილად დავაპირისპირებთ მათ ერთმანეთთან. ბავშვების ერთმანეთთან დაპირისპირებამ კი შეიძლება გამოიწვიოს მათში ნეგატივიზმი, არაჯანსაღი კონკურენცია და უარის თქმა ისეთ საქმიანობაზე, რომელიც არ იძლევა წარმატების გარანტიას.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, წახალისებისა და დასჯის, აკრძალვების სწორად, გარკვეული კანონზომიერების დაცვით გამოყენება შეიძლება სერიოზული სარგებლის მომტანი აღმოჩნდეს ბავშვის აღზრდის პროცესში.

თანამედროვე მსოფლიოში გამწვავებული კონკურენციის პირობებში ცხადია ყველა ორგანიზაცია  თუ საწარმო  ზრუნავს წინსვლასა და გაუმჯობესებაზე, რადგან ბაზარზე კონკურენცია ძალიან ინტენსიური გახდა. ამასთან, თითოეულ გადაწყვეტილებას შეუძლია შეცვალოს მთელი დინამიკა  და ხშირ შემთხვევაში  სწორედ კომპანიის გარეთ არსებული ფაქტორები განსაზღვრავს მის მომავალს. ბევრ გარე გავლენას აქვს თანაბარი გავლენა.

PEST/PESTEL  ანალიზი  რეალურად მარკეტინგული ინსტრუმენტია, რომელიც თავდაპირველად იმ გარე ფაქტორების –  პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და ტექნოლოგიური ასპექტების დასადგენად შეიქმნა, რომლებიც გავლენას ახდენენ კომპანიის ბიზნესზე. შემდგომში ამ ფაქტორებს გარემოსდაცვითი და იურიდიული ფაქტორები დაემატა. გარემოს დაცვითი ან ეკოლოგიური ფაქტორების მზარდმა მნიშვნელობამ XXI საუკუნის პირველ ათწლეულში, მწვანე ბიზნესის წახალისება გამოიწვია, რამაც კიდევ უფრო გაავრცელა PEST ანალიზის გამოყენება, მასში არსებული გარემოს კომპონენტის წყალობით.

პოლიტიკური (P), ეკონომიკური (E), სოციალური (S), ტექნოლოგიური (T), გარემოსდაცვითი (E) და ბოლოს, იურიდიული (L)  ფაქტორები   PESTEL-ის ცხრილის აბრევიატურაა.

დღეს მოქმედი ორგანიზაციები და საწარმოები ფართოდ იყენებენ   PEST/PESTEL ანალიზის ტექნიკას. იგი იძლევა მთელი გარემოს  სივრცობრივ  სურათს სხვადასხვა პერსპექტივიდან  და ხელს უწყობს პოტენციური სამომავლო მოქმედებების დიაპაზონის განსაზღვრას. გარდა ამისა, ის  ასევე გულისხმობს სტრატეგიული მართვის ღონისძიებების შექმნას.

პესტელის ცხრილის თითოეული  მიმართულება სხვადასხვა ქვეკომპონენტებისგან შედგება.

პესტელის ცხრილის გამოყენება  მეტად მოსახერხებელი ზოგიერთი  გეოგრაფიული  საკითხის შესაწავლისას. მაგალითისთვის განვიხილოთ კლიმატის ცვლილება.

მოსწავლეებს ვაძლევთ სტატიას/ტექსტს წასაკითხად ან ვაჩვენებთ ვიდეოს  კლიმატის ცვლილების შესახებ. შემდეგ კლასს ვყოფთ 6  ჯგუფად და თითოეულ ჯგუფს ვაძლევთ დავალებას: სტატიიდან ან ვიდეოდან გამომდინარე იმუშაონ ერთ რომელიმე ფაქტორზე ანუ პირველი ჯგუფი მუშაობს პოლიტიკური  მიმართულებით, მეორე  ჯგუფი – ეკონომიკური მიმართულებით და ა.შ.  პირველი  ჯგუფის ამოცანაა დაადგინოს  რა გავლენას ახდენს კლიმატის ცვლილებაზე პოლიტიკური ფაქტორები და/ან პირიქით – რა გავლენას ახდენს კლიმატის ცვლილება პოლიტიკურ ფაქტორებზე. მეორე ჯგუფი იგივეს აკეთებს ოღონდ ეკონომიკური რაკურსიდან და ა.შ.

მოსწავლეებს   თითოეული ფაქტორის გასაანალიზებლად შესაძლოა მივაწოდოთ დამხმარე კითხვები:

• პოლიტიკური ფაქტორი:

1. რა ცვლილებები მოხდა თანამედროვე პოლიტიკურ გარემოში გლობალურად და ლოკალურად?
2. როგორ შეიძლება გავლენა იქონიოს ამ ცვლილებებმა კლიმატის ცვლილებაზე და რა შედეგები მოჰყვება მას?
3. რა პოლიტიკური საფრთხეების მონიტორინგია საჭირო?

• ეკონომიკური ფაქტორი:

1. რა მდგომარეობაშია ამჟამად მსოფლიოს/რეგიონის/ ქვეყნის ეკონომიკა
2. როგორ შეიძლება ამან იმოქმედოს კლიმატის ცვლილებაზე?
3. აისახება თუ არა კლიმატის ცვლილებები ეკონომიკის განვითარებაზე და როგორ?

• სოციალური ფაქტორი:

1. როგორია დემოგრაფიული მდგომარეობა თანამედროვე მსოფლიოში, რეგიონსა თუ ქვეყანაში და რა კავშირია მოსახლეობის რაოდენობასა და კლიმატის ცვლილებას შორის?
2. როგორ ზემოქმედებს კლიმატის ცვლილება ადამაინების ჯანმრთელობაზე?
3. რა შეიძლება გაკეთდეს სოციალური ფაქტორების გავლენის  შესამცირებლად?

• ტექნოლოგიური ფაქტორი:

1. როგორ შეიცვალა ხელმისაწვდომი ტექნოლოგიები? თქვენი აზრით, ეს შანსია თუ საფრთხე?
2. სარგებლობთ თუ არა იმ ტექნოლოგიებით, რომელიც ახლა ხელმისაწვდომია?
3. რამდენად და როგორ მოქმედებს ახალი ტექნოლოგიები კლიმატის ცვლილებაზე?

• გარემოსდაცვითი ფაქტორი:

1. რა გარემო ფაქტორები მოქმედებს ჩვენზე ახლა?
2. რა გარემო ფაქტორებმა შეიძლება მოახდინოს გავლენა ჩვენზე მომავალში?
3. რა გარემო ფაქტორებზე გვჭირდება მონიტორინგი?
4. გარემოს რომელ კომპონენტბზე მოქმედებს კლიამტის ცვლილება?

• იურიდიული ფაქტორების ანალიზი:

1. რომელი საერთაშორისო, ეროვნული და ადგილობრივი კანონმდებლობა, ხელშეკრულებები, კონვენციები ეხება კლიმატის ცვლილებას?
2. როგორ იმოქმედებს ეს სამართლებრივი ცვლილებები პრობლემაზე?
3. რა პოტენციური სამართლებრივი ზეწოლა შეიძლება წარმოქმნას სხვადასხვა ქვეყანაში/რეგიონში ამ კონვენციებმა და ხელშკრულებებმა?

გაკვეთილზე შეგიძლიათ გამოიყენოთ ქვემოთ მოცემული შაბლონები და ასევე ონლაინ ინსტრუმენტი MindOnMap  (https://www.mindonmap.com ). მისი Flowchart ფუნქციის დახმარებით თქვენ შეგიძლიათ გამოიყენოთ ყველა ის ელემენტი, რომელიც გჭირდებათ PESTEL ანალიზის შესაქმნელად. შეგიძლიათ გამოიყენოთ სხვადასხვა ფორმა, ტექსტი, ცხრილი, ფერები და ხაზები. გარდა ამისა, თქვენ ასევე შეგიძლიათ გახადოთ თქვენი დიაგრამა უფრო კრეატიული თემის ფუნქციის გამოყენებით. ეს ფუნქცია საშუალებას გაძლევთ შეცვალოთ დიაგრამის ფერი და გახადოთ ის უფრო დამაკმაყოფილებელი და გასაგები. ასევე, თქვენ შეგიძლიათ დაარედაქტიროთ ტექსტი საჭიროების შემთხვევაში. ინსტრუმენტი საშუალებას მოგცემთ გამოიყენოთ ტექსტის ფუნქცია ზოგადი განყოფილებიდან. ამ გზით, თქვენ შეგიძლიათ დაამატოთ ან ჩასვათ ტექსტი ანალიზის შესაქმნელად. უფრო მეტიც, MindOnMap ხელმისაწვდომია ყველა ვებ პლატფორმისთვის. ის ხელმისაწვდომია Google, Explorer, Edge, Firefox და სხვა.

რესტელის ცხრილის ნიმუშები

როალდ დალი პატარების საყვარელი მწერალია. ვის არ ახსოვს, შოკოლადის სურნელი წიგნიდან „ჩარლი და შოკოლადის ქარხანა“, ჭკვიანზე ჭკვიანი გოგონა მატილდა ან სასწაულმოქმედი ბატონი მელია.

„დიდი კეთილი გოლიათი“ – როალდ დალის კიდევ ერთი, ცნობილი და პოპულარული ნაწარმოებია, რომელიც წინა კვირას წიგნის კლუბში წავიკითხეთ.

ეს წიგნი, გარდა იმისა, რომ თავბრუდამხვევ ლიტერატურულ მოგზაურობას სთავაზობს პატარებს, ბევრ საკითხზე დააფიქრებს და ბევრ უნარსაც განავითარებინებს, მათ შორის, ლექსიკურ და გრამატიკულ უნარებს.

მივყვეთ თავიდან – როდესაც წიგნის კითხვას იწყებთ, შეიძლება იფიქროთ, ეს რა საბავშვო საკითხავიაო. წიგნი ხომ უცნაური, ჯადოსნური, ცოტა საშიში ამბით იწყება, როგორ დადის გოლიათი ბნელი ღამით ქუჩებში და სახლების ფანჯრებში იყურება.

ბავშვებს უყვართ საშიში ამბები, ოღონდ გაითვალისწინეთ შიშისა და დაძაბულობის ხარისხი. ეს უნდა იყოს მცირე, ზომიერი, ამბავი, რომელსაც „საშიში“ ელფერი აქვს, კარგად უნდა მთავრდებოდეს; შეიძლება წინასწარ გავაჩინოთ შეგრძნება, რომ ამბის საშიში ელფერის მიუხედავად, ჩვენ დაცული ვართ, არაფერი დაგვემართება. გრიმებისა და შიშის სასწავლებლად წასული ბიჭისა არ იყოს, მცირე დოზით შიშის გამოწრთობა, მისგან დაცვის შეგრძნება სასარგებლოა, ოღონდ, აუცილებლად, ყველა ნაბიჯი უნდა იყოს მოზომილი, ფრთხილი, ისევე, როგორც ამ წიგნშია. უკვე მეორე თავშივე ვიგებთ, რომ არაფერია საშიში და სოფის, ობოლთა თავშესაფარში მცხოვრებ პატარა გოგოს, კეთილი გოლიათისგან არაფერი ემუქრება, პირიქით.

მოკლედ, რჩება ობოლი სოფი დიკეგოსთან და აქ იწყება ყველაზე მთავარი, სიზმრების ველზე სიზმრის ჭერა წარმოგიდგენიათ როგორია? სიზმრები ხომ იმდენნაირი და ისეთი ჯადოსნურია, მერე რა, რომ შემთხვევით კოშმარსაც წააწყდები.

მთავარი, რასაც ეს წიგნი გვასწავლის, სტერეოტიპებისგან თავის დაღწევაა. გოლიათი კაციჭამიებს შორის ცხოვრობს, მაგრამ ის კეთილია, განსხვავებულია, მიუხედავად იმისა, რომ კაციჭამია გოლიათები ხშირად ჩაგრავენ და დასცინიან, ის მაინც კეთილია და არ ჭამს ადამიანებს.

მეგობრობა და სიკეთე ამ წიგნის მთავარი თემებია, როგორ უნდა გადალახო არცოდნის შიში, იპოვო მეგობარი და მერე მასთან ერთად იბრძოლო სიკეთის გამარჯვებისათვის. ბოლოს და ბოლოს, სოფი და დიკეგო, ინგლისის დედოფლის დახმარებით კაციჭამია გოლიათებს ციხეში გამოკეტავენ, ხოლო მათ მიერ დაზარალებულ ადამიანებს საჩუქრებს უგზავნიან.

თემატური ნაწილის გარდა, როალდ დალის ეს შესანიშნავი ტექსტი ენობრივი და ლექსიკური მუშაობის საშუალებასაც იძლევა:

1. როგორ ვასწავლოთ აბრევიატურა? ციფრული სამყარო ხშირად ითხოვს ჩვენგან მოკლე შეტყობინებებს, ეს კი აბრევიატურების გარეშე ძალიან რთულია, „დიკეგო“ – საუკეთესო საშუალებაა აბრევიატურების სწორად დაწერის სასწავლებლად. შეგვიძლია გამოცნობობანაც ვითამაშოთ, აბა, „კაკები“ – რას ნიშნავს, კარგ კეთილს ბიჭს ხომ არა?
2. დიდი კეთილი გოლიათი სიტყვებს შეცდომით ამბობს, ეს შეცდომები ერთდროულად ძალიან სახალისოა და თანაც ძალიან საინტერესო. ფონეტიკურად შეცვლილი სიტყვების გარდა, როგორიცაა, შიმშვილი, კანიბრალი და სხვა, ეს „შეცდომები“ სიტყვაწარმოებასა და ფრაზეოლოგიზმებსაც ეხება, რაც განსაკუთრებით გაამხიარულებს ბავშვებს: ტანგზა – თავგზას ნაცვლად, სიტყვაზე ნუ გამომეკონწიალე (სიტყვაზე ნუ მეკიდები), უტანბოლო (უთავბოლო)…
3. სიტყვაწარმოება როალდ დალის ტექსტების საუკეთესო ნაწილია, შეგიძლიათ, გამოაცნობინოთ მოსწავლეებს და მერე თავადაც აწარმოოთ მწერლის შემოთავაზებული მოდელების მიხედვით: ტელექაქანა (ტელევიზორი), რადიოჯაჯღანა (რადიო), დაეხეტყებიან (დაეხეტებიან), დაკვენსოხრავენ, მცხუნვარვარავარა და ა.შ.

დანარჩენი თავად მოიფიქრეთ, ეს შესანიშნავი ტექსტი ბევრი საინტერესო გაკვეთილის ჩატარების საშუალებას მოგცემთ, მინიშნების სახით კი იმასაც გეტყვით, რომ წიგნს რამდენიმე ეკრანიზაციაც აქვს. რამდენი ხანია, კლასთან ერთად ფილმი არ გინახავთ?

პარამეტრების მართვის ლინგვისტური მეთოდები

AI ჩატბოტებისა და სხვა გენერაციული ენობრივი მოდელების პარამეტრების სწორად კონფიგურაცია მნიშვნელოვანია ადეკვატური, რეალისტური, თანმიმდევრული და მიზანმიმართული ტექსტის გენერაციისთვის. ამ კონფიგურაციაში ორი საინტერესო  პარამეტრია: ტემპერატურა და Top-p (ნუკლეუსის სემპლინგი), რომლებიც განსხვავებული პრინციპებით აკონტროლებენ ტექსტის გენერაციის შემთხვევითობას და მრავალფეროვნებას. თუმცა ისეთ ტექსტურ გენერაციულ ჩატბოტებს, როგორებიცაა Chat-GPT,  Claude.ai  და Gemini – ამ პარამეტრებს “ხელით” ვერ შევუცვლით, მაგრამ ეს შესაძლებელია სიტყვებით, დიახ, სიტყვებით ანუ ლინგვისტურად. წარმოიდგინეთ, ტრადიციულად დასმულ კითხვას უმატებთ ერთ სიტყვას და სრულიად სხვა და სხვაგვარ პასუხს იღებთ.

ტერმინებმა ძალიან რომ არ დაგაბნიოთ, პირდაპირ პრაქტიკულ ახსნაზე გადავალ და გეტყვით, რა მაქვს მხედველობაში. AI გენერაციული ჩატბოტების მომხმარებლები ხშირად უჩივიან, რომ ვერ იღებენ შესაბამის პასუხს ჩატბოტისგან. ასეთ შემთხვევაში გამოსავალია, გავეცნოთ მათი მუშაობის პრინციპებს და პარამეტრებს და შემდეგ ისინი მოვარგოთ ჩვენს საჭიროებებს. იმის მიხედვით, თუ როგორი პასუხი გვსურს მივიღოთ, შესაბამისად უნდა დავსვათ კითხვაც.

სანამ პრაქტიკულ განხილვაზე გადავალ, მოდი, მოკლედ აგიხსნით ამ პარამეტრებს.

ტემპერატურა (Temperature)

ტემპერატურა არის AI ჩატბოტის პარამეტრი, რომელიც აკონტროლებს ტექსტის გენერაციის „შემთხვევითობას“. ის იცვლება 0-დან 1-მდე (ან ზოგჯერ უფრო მაღალ მნიშვნელობამდე).

დაბალი ტემპერატურა (მაგ., 0.2): როცა ტემპერატურა დაბალია, მოდელი ირჩევს უმეტესად პროგნოზირებად, ყველაზე მაღალი ალბათობის მქონე, სტანდარტულ სიტყვებს/პასუხებს. ეს კი უზრუნველყოფს ტექსტის სტაბილურობას და ლოგიკურობას, რადგან ტექსტი უფრო პირდაპირი და მკაფიოა, პროგნოზირებადი კონტექსტით.

მაღალი ტემპერატურა (მაგ., 0.8): ტექსტი იქნება უფრო შემოქმედებითი და მოულოდნელი, იზრდება კრეატიულობის ხარისხი, ამ დროს მოდელი ირჩევს ნაკლებად პროგნოზირებად და შაბლონურ პასუხებს. ეს სასარგებლოა მაშინ, როცა საჭიროა კრეატიული ან ინოვაციური პასუხები.

მარტივად რომ ავხსნათ: წარმოიდგინე, რომ ტემპერატურა არეგულირებს  სითბოს. რაც უფრო “მაღალი” ტემპერატურაა, მით უფრო “თამამია” ტექსტი.

ახლა კი ყველაზე მთავარი: თუ პარამეტრებიდან არ რეგულირდება ტემპერატურა, მაშინ როგორ ვარეგულირებთ გენერირებული პასუხების „სითბოს“? როოგორ და ასე: თქვენ მიერ დასმულ კითხვას დაუმატეთ „მაგიური“ სიტყვები: შემოქმედებითად და კრეატიულად.

მაგალითად, მოდით ვკითხოთ ჩატბოტს (ამ შემთხვევაში Claude.ai -ს) ჯერ  მარტივად და შაბლონურად, ანუ „დაბალ ტემპერატურაზე“: რა არის სიცოცხლე? და მოვისმინოთ პასუხი:

„სიცოცხლე არის რთული და მრავალმხრივი ფენომენი. ის შეიძლება განვიხილოთ როგორც:

ბიოლოგიური პროცესი: ორგანიზმების უნარი გაიზარდონ, განვითარდნენ, გამრავლდნენ და შეეგუონ გარემოს.

ქიმიური სისტემა: რთული მოლეკულების ერთობლიობა, რომლებიც ურთიერთქმედებენ და ქმნიან თვითგანახლებად სისტემას.

ენერგიის გარდაქმნა: ცოცხალი ორგანიზმების უნარი მიიღონ და გარდაქმნან ენერგია გადარჩენისა და ზრდისთვის.

ინფორმაციის გადაცემა: გენეტიკური მასალის გადაცემა თაობიდან თაობაში.“

ახლა კი იწყება მაგიური პროცესი სულ ერთი-ორი სიტყვის დამატებით. თუ გვინდა „ავწიოთ ტემპერატურა“, ანუ თუ პასუხები შემოქმედებითი გვსურს, ასეთ შემთხვევაში „დაბალი ტემპერატურის“ კითხვას ვამატებთ სულ ორ სიტყვას, მაგალითად: რა არის სიცოცხლე? – მიპასუხე კრეატიულად და შემოქმედებითად. და აი, ჩატბოტის პასუხიც:

„სიცოცხლე არის ფერადი მოზაიკა,

უსასრულო ოკეანეში მოცეკვავე წვეთი.

ის არის ჩურჩული ვარსკვლავებს შორის,

და სიმღერა, რომელსაც დედამიწა მღერის.

სიცოცხლე არის ნაპერწკალი ქაოსში,

კოსმოსის მტვერში გაღვიძებული ოცნება.

ის არის დროის მდინარეში ნავით მოგზაურობა,

სადაც ყოველი წამი ახალ ისტორიას წერს.

სიცოცხლე არის პოემა, რომელსაც დნმ თხზავს,

და ზღაპარი, რომელსაც უჯრედები ჰყვებიან.

სიცოცხლე არის გამოცანა და პასუხი ერთდროულად,

მარადიული კითხვა, რომელიც თავის თავს პასუხობს.

ის არის ცეცხლი ყინულოვან სამყაროში,

და მშვიდი ჩურჩული ქარიშხლის გულში.

სიცოცხლე არის გამბედაობა – იარსებო,

და სიბრძნე – გაიგო, რომ არასდროს გაიგებ ყველაფერს“.

                 ახლა კი შეგიძლიათ ეს ორი პასუხი შეადაროთ ერთმანეთს და თქვენ უკვე იცით, რას ნიშნავს დაბალი და მაღალი ტემპერატურის პასუხები და ისიც იცით, რომელი სიტყვებით რეგულირდება ეს პარამეტრი.

ახლა კი გადავიდეთ სხვა პარამეტრზე:

Top-p (ნუკლეუსის სემპლინგი)

Top-p არის AI ჩატბოტის პარამეტრი, რომელიც განსაზღვრავს, თუ რამდენად მრავალფეროვანი იქნება მოდელის მიერ არჩეული სიტყვები. ტემპერატურისგან განსხვავებით, Top-p მუშაობს სიტყვების კუმულაციური ალბათობის გამოყენებით და აქვს ზღვარი, რომელზეც მოდელი აჩერებს სიტყვების შერჩევას.

დაბალი Top-p (მაგ. 0.3): დაბალი მნიშვნელობა ირჩევს მხოლოდ ყველაზე სავარაუდო სიტყვებს, რაც ტექსტს უფრო პროგნოზირებადს ხდის. ის ფუნქციონირებს, როგორც ყველაზე პოპულარული სიტყვების „ფილტრი“.

მაღალი Top-p (მაგ. 0.9): მაღალ მნიშვნელობაზ, მოდელი იწყებს იშვიათი და ნაკლებად სავარაუდო სიტყვების არჩევას. ტექსტის სიტყვები მრავალფეროვანი ხდება.

დაბალი Top-p: “მე მიყვარს ვაშლი, მსხალი და ბანანი.”

მაღალი Top-p: “მე მიყვარს დრაკონის ხილი, რამბუტანი და დურიანი.”

უფრო მარტივად შეგვიძლია ასე ავხსნათ:

წარმოიდგინე, რომ შენ ხარ ჯადოსნური კანფეტების ავტომატი. ეს ავტომატი შეიცავს სხვადასხვა გემოს კანფეტებს, მაგრამ ზოგიერთი გემო უფრო პოპულარულია, ვიდრე სხვები.

Top-p არის  “გემოს მრავალფეროვნების ღილაკი” ამ ავტომატზე. აი, როგორ მუშაობს:

დაბალი Top-p (ვთქვათ, 0.3):

ეს ნიშნავს, რომ ავტომატი მხოლოდ ყველაზე პოპულარულ კანფეტებს გამოიტანს. მაგალითად: მარწყვის, შოკოლადის და ვანილის კანფეტები.

მაღალი Top-p (ვთქვათ, 0.9):

ამ შემთხვევაში, ავტომატი თითქმის ყველა სახის კანფეტს გთავაზობს, მათ შორის უჩვეულო გემოებსაც. მაგალითად: მარწყვი, შოკოლადი, ვანილი, ფორთოხალი, კარამელი, ლიმონი, მწვანე ჩაი, ლავანდა, წიწაკა, ყველი და ზღვის წყალმცენარე.

რაც უფრო მაღალია Top-p, მით უფრო მეტ შანსს აძლევ უჩვეულო “გემოებს” (ან ჩვენს შემთხვევაში, სიტყვებს და იდეებს) გამოჩნდეს.

ტემპერატურა და Top-p ჰგავს კიდეც ერთმანეთს და განსხვავდება კიდეც. მაღლი ტემპერატურა უფრო შემოქმედებითი და კრეატიული ტექტებია, მაღალი Top-p კი სიტყვების/იდეების მრავალფეროვნებას განაპირობებს, მაგრამ მაინც „კონტროლირებადია“, მაღალი ტემპერატურა სპონტანური და პოეტურია და არ „აკონტროლებს“ სიტყვებს. ამ ორი პარამეტრის ერთად გამოყენება არ არის რეკომენდებული, რადგან Top-p პარამეტრი „შეზღუდავს“ შემოქმედებით ტექსტს.

დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ: ტემპერატურა და Top-p ორი მნიშვნელოვანი პარამეტრია, რომლებიც ერთმანეთისგან განსხვავებული მიდგომებით მოქმედებენ ჩატბოტის გენერაციის პროცესზე. ტემპერატურა აკონტროლებს ტექსტის „შემთხვევითობას“ – სტანდარტულობას და კრეატიულობას, ხოლო Top-p კი განსაზღვრავს მისი მრავალფეროვნების დონეს.

აღნიშნული პარამეტრების სწორად მართვა აძლევს AI ჩატბოტების მომხმარებლებს შესაძლებლობას, შექმნან მაქსიმალურად ადეკვატური და სასარგებლო ტექსტები, რომლებიც მათ სპეციფიკურ საჭიროებებს აკმაყოფილებს. სასურველია, მკითხველმა მიზანმიმართულად გამოიყენოს ეს მეთოდები საკუთარი მიზნებისა და სფეროს სპეციფიკის გათვალისწინებით. მაგალითად, თუ საჭიროა სტაბილური და ფაქტებზე დაფუძნებული პასუხი, შეიძლება დაბალი ტემპერატურა და Top-p გამოყენებულ იქნას. ან თუ თქვენთვის მნიშვნელოვანია შემოქმედებითი და არაორდინარული იდეები, მაღალი ტემპერატურა და Top-p მრავალფეროვანი შედეგის მისაღწევად იდეალურია.

მოკლედ, AI-ს ინტერფეისის ეს შესაძლებლობები მხოლოდ თქვენს საჭიროებებსა და მიზნებზეა დამოკიდებული, ხოლო სწორი პარამეტრები და შესაბამისი “მაგიური სიტყვები” (ლინგვისტური მართვა) მიგვიყვანს სასურველ შედეგამდე.

როგორ  ვმართოთ ტემპერატურა და Top-p ლინგვისტურად, ენობრივი მოდელების გამოყენებით

აი, შაბლონები და მაგალითები ორივე პარამეტრისთვის, რომელიც ჩატბოტმა მომაწოდა თქვენთვის:

ტემპერატურა:

1. დაბალი ტემპერატურა (0.2-0.5):

შაბლონი: “[დაასრულე/გააგრძელე] ეს [ტექსტი/წინადადება/აბზაცი] ყველაზე სავარაუდო და ლოგიკური გზით.”

მაგალითი: “დაასრულე ეს წინადადება ყველაზე სავარაუდო გზით: გაზაფხულის ყვავილებია…”

2. საშუალო ტემპერატურა (0.5-0.8):

შაბლონი: “[შექმენი/დაწერე] [ტექსტი/ისტორია/სცენარი] დაბალანსებული კრეატიულობით და ლოგიკურობით.”

მაგალითი: “დაწერე მოკლე ისტორია დაბალანსებული კრეატიულობით და ლოგიკურობით თემაზე: ‘პირველი დღე ახალ უნივერსიტეტში’.”

3. მაღალი ტემპერატურა (0.8-1.0):

შაბლონი:

“[წარმოიდგინე/შექმენი] [უჩვეულო/კრეატიული/მოულოდნელი/შემოქმედებითი] [სცენარი/ისტორია/იდეა] [თემაზე/შესახებ].”

მაგალითი: “წარმოიდგინე უჩვეულო სცენარი თემაზე: ‘რა მოხდებოდა, თუ ადამიანებს ექნებოდათ ტელეპათიის უნარი?'”

Top-p:

1. დაბალი Top-p (0.1-0.3):

შაბლონი: “მოიყვანე [ყველაზე გავრცელებული/პოპულარული] [მაგალითები/იდეები/კონცეფციები] [თემაზე/შესახებ].”

მაგალითი: “მოიყვანე ყველაზე გავრცელებული მაგალითები ჯანსაღი საკვების შესახებ.”

2. საშუალო Top-p (0.4-0.7):

შაბლონი: “შემოგვთავაზე [მრავალფეროვანი/სხვადასხვა] [იდეები/კონცეფციები/მიდგომები] [თემაზე/პრობლემის გადასაჭრელად], მაგრამ არა ძალიან უჩვეულო.”

მაგალითი: “შემოგვთავაზე მრავალფეროვანი იდეები დაბადების დღის აღსანიშნავად, მაგრამ არა ძალიან უჩვეულო.”

3. მაღალი Top-p (0.8-1.0):

შაბლონი: “მოგვაწოდე [ფართო სპექტრის/მრავალფეროვანი/უჩვეულო] [იდეები/კონცეფციები/გადაწყვეტილებები] [თემაზე/პრობლემისთვის], მათ შორის არასტანდარტული ვარიანტებიც.”

მაგალითი: “მოგვაწოდე ფართო სპექტრის იდეები ქალაქში ტრანსპორტის პრობლემის მოსაგვარებლად, მათ შორის არასტანდარტული ვარიანტებიც.”

ეს შაბლონები და მაგალითები დაგეხმარებათ სხვადასხვა დონის კრეატიულობისა და მრავალფეროვნების მისაღწევად ლინგვისტური მოდელების გამოყენებით.

გახსოვდეთ, რომ ეს პარამეტრები შეიძლება დააზუსტოთ/გამოიყენოთ თქვენი კონკრეტული საჭიროებების მიხედვით.

საბუნებისმეტყველო საგნებში მოსწავლეთა მიღწევები და სწავლების ხარისხი ჩვენი ქვეყნის საგანმანათლებლო სისტემის ერთ-ერთი სერიოზული გამოწვევა და სუსტი მხარეა. ამას ადასტურებს მრავალი საერთაშორისო კვლევა, რომლებიც პერიოდულად ტარდება.

PISA 2018 – წლის შედეგების მიხედვით, 78 მონაწილე ქვეყანას შორის საქართველოში 15 წლის მოზარდებმა მათემატიკაში 67-ე, კითხვაში 71-ე და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში 74-ე ადგილი დაიკავეს.

საქართველო PISA-ში 2009 წელს ჩაერთო. მომდევნო შეფასებები ჩატარდა 2015, 2018, 2022 წლებში. PISA-ს მიზანია, დაადგინოს, აქვს თუ არა 15 წლის მოსწავლეებს ის ცოდნა და უნარები, რომლებიც აუცილებელია თანამედროვე საზოგადოების ცხოვრებაში სრულყოფილი მონაწილეობისთვის, განსაკუთრებით – კითხვაში, მათემატიკასა და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში.

2023 წლის მონაცემებით, საბუნებისმეტყველო და ზუსტი მეცნიერებები გამოწვევად რჩება აბიტურიენტებისთვის – აბიტურიენტთა ყველაზე დიდმა ნაწილმა ვერ გადალახა ზღვარი ფიზიკის, ქიმიის, მათემატიკისა და ბიოლოგიის საგნობრივ გამოცდებში. ფიზიკის გამოცდაზე აბიტურიენტების მხოლოდ 1.5%, ანუ 601 სტუდენტი გავიდა, თუმცა მათგან 31%-მა პროცენტმა მინიმალური კომპეტენციის ზღვრის გადალახვა ვერ შეძლო.

ეროვნული გამოცდების ყოველწლიური შედეგები აჩვენებს, რომ აბიტურიენტებს, განსაკუთრებით საბუნებისმეტყველო საგნების ჩაბარება უჭირთ, მათგან ყველაზე მეტად – ფიზიკის. ფიზიკაში მინიმალური ზღვრის გადალახვა აბიტურიენტთა 30.95%-მა ვერ შეძლო, ქიმიაში – 19.53%, მათემატიკაში – 15.75%-მა და ბიოლოგიაში – 14.71%-მა.

საბუნებისმეტყველო საგნები საბაზო და საშუალო საფეხურის სასწავლო გეგმის ფუნდამენტური ნაწილია, რომლის შესწავლას საფუძველი დაწყებით საფეხურზე ბუნების საგნით ეყრება. ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით, საბუნებისმეტყველო საგნები – ფიზიკა, ქიმია და ბიოლოგია – პრიორიტეტულ საგნებს შორისაა, თუმცა, ის მონაცემები, რომლებსაც საერთაშორისო კვლევები და ასევე აბიტურიენტთა შედეგები აჩვენებს, მიუთითებს იმაზე, რომ მოსწავლეებში მათ მიმართ ინტერესი დღითიდღე ქრება.

სამშაბათი და ოთხშაბათი „ფიზიკის დღეა“ სკოლაში. დღე, რომელსაც ჩემი შვილი განსაკუთრებული პასუხისმგებლობით ეკიდება. ანდრია წელს მეშვიდე კლასში გადავიდა, ახალ საგანს სწავლობს და მისთვის განსაკუთრებით ემზადება. ცდილობს ეს დღე არ გაუცდეს რაიმე მიზეზით, რადგან თუ „გაცდენები“ დაუგროვდება, ვეღარ გაიგებს საგანს და „ჩამორჩება“. აგერ უკვე მეორე თვე სრულდება და გაკვეთილები კვლავაც საკლასო ოთახში უტარდება. საბუნებისმეტყველო საგნების შესასწავლად კი, მნიშვნელოვანია შემეცნებისა და ექსპერიმენტირებისთვის ცოცხალი გარემოს არსებობა, სადაც ხალისით და ინტერესით შეისწავლის ისეთ დისციპლინას, რომელიც შემდგომ სამყაროს „მუშაობის“ ახსნაში დაეხმარება. დაეხმარება იმაშიც, რომ უფრო ღრმად იფიქროს და იაზროვნოს, რადგან მათემატიკა და სხვა საბუნებისმეტყველო საგნები ეხმარება მოსწავლეს ლოგიკური აზროვნების ჩამოყალიბებაში, ასევე ანალიზისა და მსჯელობის უნარის განვითარებაში, რაც სწავლის პროცესის მთავარი საფუძველია. კვლევით, ექსპერიმენტის შედეგად მიღებული ცოდნით მოსწავლეც უკეთ გაიაზრებს, თუ როგორ შეიძლება გამოიყენოს არსებული ცოდნა ახალი ცოდნის შესაძენად და გაიაზრებს იმასაც, თუ რა გავლენას ახდენს ეს ცოდნა ჩვენს მატერიალურ, ინტელექტუალურ და კულტურულ გარემოზე.

ჯერჯერობით კი საქართველოს სკოლების უმრავლესობაში, საბუნებისმეტყველო დისციპლინები, რუტინულად, საკლასო ოთახში, უღიმღამო სივრცეში ტარდება, სადაც სწავლების მთავარი ორიენტირია, მოსწავლემ რაც შეიძლება დიდი მოცულობით ინფორმაცია დაისწავლოს. რესურსების სიმწირე, ლაბორატორიების, ტექნიკური აღჭურვილობის არქონა და პროფესიონალი კადრების არარსებობა – ყველა ეს შემაფერხებელი ფაქტორი არის მიზეზი იმისა, თუ რატომ ქრება ინტერესი ამ საგნების მიმართ.

ამერიკელი ფილოსოფოსი, ფსიქოლოგი და განათლების სპეციალისტი ჯონ დიუი მიიჩნევდა, რომ განათლება უნდა ემყარებოდეს გამოცდილებას და არა ფაქტების დამახსოვრებას თუ სამსახურისთვის მოსამზადებელ წვრთნას. მისი მთავარი საგანმანათლებლო სლოგანია: „სწავლა კეთებით“, რომელიც პირდაპირ ესადაგება საბუნებისმეტყველო საგნების შესწავლას. დიუის სქემის მიხედვით, სწავლის ეტაპებია – პრობლემის აღმოჩენა, პრობლემის განსაზღვრა, პრობლემის გადაჭრის გზის შეთავაზება, ამ გზების შეფასება წარსული გამოცდილების საფუძველზე და საუკეთესო გზის გამოცდა.

ჩვენს ქვეყანაში არსებული ეკონომიკური უთანაბრობის გამო, მოსწავლეების უმრავლესობა მოკლებულია ხარისხიანი სწავლების შესაძლებლობას. საჯარო სკოლების უმეტესობაში არ ფუნქციონირებს საბუნებისმეტყველო კაბინეტები, არის პროფესიონალი კადრების სიმწირე და ეს პრობლემა არ არის მხოლოდ რომელიმე რეგიონის პრობლემა, ეს პრობლემა დგას მთელი ქვეყნის მასშტაბით.

მოსწავლეებს ხარისხიანი სწავლებისთვის სჭირდებათ ხარისხიანი საგანმანათლებლო გარემო, ტექნიკური აღჭურვილობა და ისეთი შესაძლებლობები, რომლებიც მათ ინტერესს კიდევ უფრო გაამძაფრებს შესასწავლი საგნის მიმართ. ეს განათლების პოლიტიკის უმნიშვნელოვანესი საკითხია, მტკივნეული და საჭირბოროტო და ამაზე საუბარი ყველას გვმართებს, ვინც შორიდან თუ ეპიცენტრიდან აკვირდება ჩვენი შვილების საგანმანათლებლო პროცესის სისტემურ ხარვეზებს. მანამდე კი ჩვენი შვილები და მოსწავლეები ზარალდებიან საგანმანათლებლო სისტემაში არსებული პრობლემებით, რომლებიც ასევე ქვეყნის უკეთესი მომავლის გზაზე დიდი დაბრკოლებაა…