(ალბერ კამიუს „ფიქრები გილიოტინაზე“ და დემნა შენგელაიას „კაც“)
კულტურა ლათინური სიტყვაა და მრავალმხრივი მნიშვნელობაც გააჩნია, კონტექსტის გათვალისწინებით, ცხადია. კაცობრიობა ფასდება, სწორედაც რომ, კულტურული მონაპოვრით. პოეტსა და ფილოსოფოსს, ფრიდრიხ შილერს, კულტურის ცნება ასე ესმოდა – ესააო ადამიანში ადამიანურის ხარისხი, რომელშიც, უპირველეს ყოვლისა, იგულისხმება ადამიანის შინაგანი, ანუ სულიერი სიმდიდრე. ნიცშე კულტურას განსაზღვრავდა, როგორც ხალხის ცხოვრების სტილს. რუსი ფილოსოფოსი და თეოლოგი, ნიკოლაი ბერდიაევი, კი კულტურას „ხალხის ცოცხალ ბედს“ უწოდებდა. მე-20 საუკუნის ქართველი ფილოსოფოსი ნიკო ჭავჭავაძე კულტურას ისეთ ფენომენად განმარტავდა, რომელშიც უცხადესად ჩანს, თუ რა შემატა ადამიანმა ბუნებას, როგორ „გადააკეთა თუ გააგრძელა“ ის. შპენგლერის აზრით კი, კულტურა ცოცხალი, მზარდი ორგანიზმია, რომელიც განავითარებს ხელოვნებას, პიროვნებას, გარემოს…
ცივილიზაცია რაღააო, დაგვებადება ლოგიკური კითხვა. ეს ისაა, რაშიც ბატონობს ტექნიკა და თუნდაც დღევანდელი, უსულო ხელოვნური ინტელექტი, რომელიც ადამიანის ნიველირებას ახდენს. ამის შესახებ ქართველი ფილოსოფოსის, ზურაბ კაკაბაძის, საინტერესო აზრიც გავიხსენოთ: „როდესაც საზოგადოება აზვიადებს ცივილიზაციის მნიშვნელობას და გადამეტებულ ყურადღებას ამახვილებს ამ მიმართულებით განვითარებაზე, მაშინ უეჭველად დგება კულტურის დეგრადაციის საფრთხე“. მე-20 თუ 21-ე საუკუნეების სულიერი კრიზისი ამ საფრთხის თვალსაჩინო დასტურია… ცხადია, რომ ცივილიზაცია – მეცნიერებისა და, მის საფუძველზე, ტექნიკის განვითარებით – „ემუქრება“ კულტურას, ადამიანის სულიერ მოღვაწეობას, ღვთაებრიობას კაცში. საქმე ისაა, რომ ტექნიკის განვითარებას ვერ შევაჩერებთ და არც უნდა ვეცადოთ. მაშინ სადაა გამოსავალი?!
მოდი, ამ კითხვას პასუხი წერილის ბოლოს გავცეთ, მას შემდეგ, რაც მიმოვიხილავთ ადამიანური ცივილიზაციისა თუ სამართლის ზემოქმედებას პიროვნებაზე. თვალს მივადევნებთ, როგორ შეუძლია იყოს სახელმწიფოს, სწორადაც, ცივილიზაციის ერთ-ერთ მონაპოვარს, მკვლელი ადამიანისა ფიზიკურად თუ სულიერად და ეს გაკეთდეს ან რაღაცა იდეის, ან თუნდაც საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ეგიდით…
ალბერ კამიუთი დავიწყოთ, რომლის თხზულებები, შესანიშნავი, ღრმად ფილოსოფიური მოთხრობები, პიესები და ესეები კაცთა მოდგმის ცხოვრების საზრისსა და დანიშნულების პრობლემებს უტრიალებდა. ამჯერად შევჩერდეთ მის ესეიზე „ფიქრები გილიოტინაზე“.
1914 წლის ომამდე მკვლელს, ამაზრზენი დანაშაულით – მან ამოჟლიტა ფერმერთა მთელი ოჯახი, ბავშვებიანად – ალჟირში სიკვდილის განაჩენი გამოუტანეს. ეს იყო სოფლელი მუშაკი, რომელმაც მკვლელობა სისხლის წყურვილით გაბრუებულმა ჩაიდინა (ეს ყველა საკაცობრიო ომის წინაპირობაა, არა?!), თან მოკლულები გაძარცვა კიდეც. ალბერ კამიუ მამაზე წერს, რომელიც, განსაკუთრებით, ბავშვების მკვლელობას შეუძრავს: „ყოველ შემთხვევაში, ის მცირედი, რაც ამ ამბის გამო მამაჩემზე ვიცოდი, გახლდათ მისი სურვილი ცხოვრებაში პირველად დასწრებოდა სიკვდილის განაჩენის სისრულეში მოყვანას“(64). უთენია ქალაქის მეორე ბოლოში წასულს, გარიჟრაჟზე ნანახის შესახებ არავისთან დაუძრავს კრინტი, თუმცა სახლში ფერწასული დაბრუნდა, ლოგინზე დაეშვა და ღებინება აუტყდა, – „ნაცვლად იმისა, რომ მოკლულ ბავშვებზე ეფიქრა, მისი ფიქრი ვერ სწყდებოდა იმ აკანკალებულ სხეულს, ფიცარზე კისრის მოსაჭრელად რომ დააგდეს“ (65). „იზეიმა, განა, სამართალმა“?! თუ ახალი ადამიანური მკვლელობა და ცოდვის გამრავლებაა ეს? მკვლელობის დაკანონებაც.
მარიამ სტიუარტი წითელი კაბით ავიდა მისთვის დედოფალ ელისაბედის მიერ მოწყობილ ეშაფოტზე, რომ თავის მოჭრის შემდეგ სისხლი ისეთი შემზარავი არ ყოფილიყო. თუმცა ამ განწირულმა „ესთეტიკამ“ ვერ დამალა ფიცარნაგზე ჩამოგორებული ჭაღარა, პარიკმოძრობილი, ერთ დროს ულამაზესი ქალის თავის „მიერ, კიდევ და კიდევ, გამჟღავნებული“ ადამიანური სიველურე. ამ უკანასკნელის შესაგრძნობად საკმარისია ადამიანებს სასიკვდილო განაჩენის შემსრულებელი მანქანა აჩვენო, ხელით მოასინჯინო ხე ან რკინის სიბასრე, დანარცხებული თავის ხმა გააგონო.
საქართველოს ჯერ კიდევ თამარის ეპოქაში აკრძალული ჰქონდა სიკვდილით დასჯა. ალბერ კამიუს აზრსაც მოგახსენებთ: „პირადად მე, სიკვდილით დასჯა არა მხოლოდ არაფრის მაქნისი, არამედ ღრმად მავნე ქმედება მგონია“(67). ეს შეფასება მოჭარბებული მგრძნობელობა ნუ გეგონებათ ან გულჩვილობა, ჰუმანისტებს რომ სჩვევიათ. ეს არის სახელმწიფოს, საზოგადოების, პასუხისმგებლობის საჭიროების გააზრება, რომლის გარეშეც ადამიანს არსებობა არ შეუძლია და ეს გონივრულ თუ ქმედით საწყისებზე უნდა დადგინდეს.
სიკვდილით დასჯის მომხრეთა მთავარი არგუმენტია სამაგალითოობა და შიში, რომლითაც, ვითომ, აღარავის გაუჩნდებაო სურვილი, ბოროტმოქმედს მიჰბაძოს. მაგრამ, განა, იტყვის კი ვინმე, რომ ამან მკვლელობები აღკვეთა ან თუნდაც ერთ მკვლელს მაინც ააღებინა ხელი თავის განზრახვაზე? მით უმეტეს, რომ საშინელი, საჯარო სანახაობა, რომლის შესახებაც 1791 წელს ტიუო და ლა ბუვერი, 1791 წელს ხალხის წარმომადგენელი და სიკვდილით დასჯის მომხრე, წერდა, შემდგომ ციხის ყრუ კუნჭულებში გადამალეს.
აი, ექიმების საშინელი დაკვირვებებიდან ამონაწერი: „თვალთა გამჭვირვალობა (მოჭრილი თავისა, მ.ი.) ცოცხალია, მათი უძრაობა კი მკვდარი. ყოველივე ეს შეიძლება რამდენიმე წუთს, ძლიერი ადამიანისთვის კი რამდენიმე საათს გაგრძელდეს: სიკვდილი მყისვე არ მოდის. ამრიგად, თითოეული სიცოცხლისთვის აუცილებელი ორგანო თავის მოკვეთის შემდეგაც განაგრძობს სიცოცხლეს. ექიმს რჩება საშინელი შთაბეჭდილება ცოცხალი სხეულის სასიკვდილოდ გაჩეხისა, რასაც ნაადრევი დაკრძალვა მოჰყვება“ (ჟურნალი „სამართალი ჯალათის გარეშე“, 1956 წლის ივნისი, N 2).
სიკვდილით დასჯის ლიტერატურული მაგალითიც შეგვიძლია გავიხსენოთ, მეტიც, როცა ბავშვია საზოგადოების მსხვერპლი, როგორც პირდაპირი, ისე გადატანითი მნიშვნელობით – ილიას „სახრჩობელაზედ“; და ცხოვრებისეული, ისტორიული უმწარესი გამოცდილებაც „თვითმფრინავის ბიჭების“ სიკვდილით დასჯისა, როცა სახელმწიფო იმდენად ბოროტი მექანიზმია, რომ მარტო ფიზიკურად როდი ანადგურებს მოქალაქეებს, არამედ სულიერადაც ხოცავს და ეს უკანასკნელი ბევრად შემზარავია პირველზე…
სწორად ამ მეორე „მკვლელობის“ შემთხვევაზე, ანუ ადამიანის სულიერ დასამარებაზე მოგვითხრობს დემნა შენგელაიას მოთხრობა „კაც“.
ნაწარმოები საბჭოთა პერიოდს ასახავს, მაგრამ მისგან წამოსული, მახვილივით მჭრელი, ბოროტება, თითქოს, ზედროულია. ამიტომ მხატვრული დროც გაჩერებულია, მისი აღქმა ანულირებული. აქვე წარღვნის პარადიგმასავით მოთხრობაში ისე წვიმს, ცა ფეხად ჩამოდის…
ანდრო რაშაძე – ერთ დროს სოფლების გაერთიანებული თვითმმართველობის თავმჯდომარე – ახლა ადგილობრივი ტექნიკუმის ქართულის მასწავლებელია.
…გარემო?
- რკინიგზელები ცხოვრობენ ქვის სახლებში;
- დეპოს მახლობლად აზნაურ ანუყაფარ ვარყატატიას ზურგჩაქცეული, ცხრათვალიანი ოდა;
- „დაბა N-ში ახლა ახალი დაწესებულებები იყო: აღმასკომი, გლეხკომი, სარევოლუციო ტრიბუნალი, მაცივარი, აბანო…“(153);
- ვაჭრობა აღარაა. მსუქან ბაყაყებს დამსგავსებული ვაჭრები დუქნის წინ ამთქნარებენ და ოქროების მაგივრად, კრიალოსანს თვლიან. კოოპერატივებში კი იყიდება ყველაფერი, ტეჟეს ოდეკოლონისა და ლენინის ტომების ჩათვლით;
- სკოლაში სამი თვეა, რაც ჯამაგირი არ მიუღიათ.
ანდრო დაკარგული, სახელმწიფოს მიერ „ჩაყლაპული“ ადამიანია. მას ზედმეტად მიაჩნია თავი თანამედროვეობაში, დასანახავად სძულს კიდეც ეს თანამედროვეობა. ამ სიძულვილის მაპროვოცირებელი კი მისი „ტანალორთქილი“ ცოლის, ესმა რომ ჰქვია და თავად ვენერას ეძახის, დამამცირებელი მზერაა. ქალს კომისართან წაასწრებს მოგვიანებით ქმარი… „გამხმარი ჩაჩიები და ხეებზე შეკუჟული ჩალის ზვინები ყვითლად ჩამოსტიროდნენ და ანდრო რაშაძე ფიქრობდა, რომ ამ ზვინს მეტი ღირებულება აქვს ახლა, ვიდრე მის სიცოცხლეს“ (154).
ანდრო – „ჭანჭიკობისა თუ გაჭანჭიკების ფილოსოფიით“ – ცხოვრების ადგილს, მიზანს, დანიშნულებას მოკლებული, ანუ პიროვნებაწართმეული ადამიანია; – „ადელაიდა თენგიზოვნა, მითხარით, ადელაიდა თენგიზოვნა, ვინ ვარ მე? მითხარით, ღვთის გულისთვის. ვინ ვარ მე, ვინ ხარ შენ, ვინ არის ის…მე უკვე განვისვენე… მაგრამ ძნელია, მეტად ძნელი, როცა წარსული არ გვავიწყდება…“ (156).
ყოველ ადამიანს რაიმე დანიშნულება უნდა ჰქონდეს, ანდროს აზრით, თუნდაც სტატისტიკისთვის, რომ მის სიცოცხლეს რამენაირად აზრი მიეცეს. იგი ფიქრობს, რომ ამ მხრივაც არავინაა, უფუნქციოა, არაფრობა… მოთხრობის სათაური „კაც“, თანამედროვე ენის ნორმებით, სახელობითი ბრუნვის „ი“ ნიშნის უქონელია, ანუ ანდრო უსახელო ბრუნვაშია, არის „კაც“ და არა „კაცი“ („მე ოდესღაც ვიყავი კაცი, ახლა მე კაც ვარ, ანდა, უკეთ რომ ვთქვათ, ნაკაცარი…“ (156).
კი, სწორი ასოციაცია გაგიჩნდათ: დაახლოებით, იმავე შხამიანი იდეოლოგიით დატვირთული დროა, იგივე უნიათობა ცხოვრებისეული კონტექსტიდან ამოგდებული ადამიანისა. ანდროს ვედრებაც ცოლისადმი ძალიან ჰგავს თეიმურაზ ხევისთავის ხვეწნას მარგოსადმი, ვითომ გაბრძოლებას იმ საშინელი დროის მღვრიე ნაკადის ზედაპირზე ამოტივტივებით გააქტიურებული „ფუფხის“, კომისრის, წინაშე უსუსურობის გამო:
– „ვენერა… ნუ მიმატოვებ, ვენერა…ცოდვა ვარ, ვენერა… შენ არ იცი, რა ცოდვა ვარ“ (158).
ვენერაც, რომელიც მაღალი პიროვნული თუ ზნეობრივი კდემამოსილებით არ გამოირჩევა, გასძახებს, ძაღლს რომ გასძახებენ ისე… ზოგადად, ძალიან მაღალი ბუნებისა უნდა იყოს ქალი, რომ კაცის მსგავსი დაბეჩავება აიტანოს, მიიღოს იგი, შეიფაროს საკუთარ წიაღში ადამიანი, რომელიც „ისტორიის ჩარხში, კბილანებში“ მოჰყვა; ადამიანი, გათელილი ღირსებითა და ოცნებებით, მკვდარი სული თუ ცოცხლად დამარხული; ისეთი, უმეტესობა რომ მისთვის „მიწის მიყრას“ მიიჩნევს საკუთარ მოვალეობად; მსხვერპლი დროისა თუ „მონსტრი“ სახელმწიფო სისტემისა…
დასასრულისკენ, მოდით, დასაწყისში დასმულ კითხვას გავცეთ პასუხი… ნუ, შევეცადოთ, ყოველ შემთხვევაში, – გავიხსენოთ ჟან ჟაკ რუსო და მისი მოწოდება: „უკან, ბუნებისკენ!“ საქმე ისაა, რომ მე-18 საუკუნიდან უკვე ყალიბდება კულტურის მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულება; ამის წინაპირობა კი იყო ის, რომ მეცნიერების არნახულმა განვითარებამ ეჭვქვეშ დააყენა რელიგიური და სხვა სულიერი ფასეულობები; დამკვიდრდა მითი მეცნიერების ყოვლისშემძლეობაზე. ამ უკანასკნელს, თვალსაზრისს, სციენტიზმს უწოდებენ. შესაბამისად, არსებობს მისი „ანტი“ პოზიციაც – ანტისციენტიზმი. ამაზეა მაქს ფრიშის რომანი „ჰომო ფაბერი“, რაც სიტყვასიტყვით ნიშნავს – მომხმარებელ ადამიანს. ეს წიგნი გვაფრთხილებს, რომ სციენტისტურმა მსოფლმხედველობამ არ უნდა გაიმარჯვოს.
დაბოლოს, თუ ყოველივე ზემოთქმულს ორ ამოსავალ გაგებამდე, ცნებამდე: მატერიასა და სულამდე, დავიყვანთ, ადამიანი რომ გადარჩეს, სულიერზე უნდა ორიენტირდეს, რადგან სწორედ სული და მისი პროდუქტია უკვდავი. სასიკვდილო განაჩენს რაც შეეხება, დაბადება და სიკვდილი უცვლელი, წინაწარგანზრახული მოცემულობებია, ამიტომ, წესით, ღმერთს უნდა იყოს მინდობილი… თუმცა, განა, არ ვიცით კაცთა „სიმართლეებისა“ თუ „სამართლის“ „წყევლა-კრულვიანი საკითხავი“?!
ციტატები წიგნებიდან: ლარი, გამომცემლობა „ხელოვნება“, 1991 წ; მე-20 საუკუნის ქართული მოთხრობის ანთოლოგია, გია ქარჩხაძის გამომცემლობა, 2007 წ.
