ძველი ფიცარი

რაც სრულიად დედამიწა ვირუსმა დაიბრიყვა, სოფელს და სუფთა ჰაერს სხვა მნიშვნელობა მიენიჭა. ქალაქებში ფაქტიურად, ჰაერს ვეღარ ვსუნთქავთ. ან სახლში ხარ გამოკეტილი და თუნდაც გარეთ გახვიდე ნიღაბი უნდა აიფარო, რაც საკუთარი ენდოგენური ნახშირორჟანგის უკან ჩასუნთქვას გაიძულებს და ასეთი გრძელვადიანი ყოფა, სულაც არ არის ორგანიზმისთვის შესაშური პერსპექტივა.

ჰოდა, იმ დღეს კვლავ სოფლად წავედი. წავედი და ახლა კიდევ ცოტა სხვანაირად დავაფასე ჩემი ეზოს კამკამა ჰაერი. ერთ-ორ დღეს დავრჩი და გადავწყვიტე სახლის ქვედა მარანი  საგულდაგულოდ  დამელაგებინა. სულ მცირე, გამეგო მაინც სად რა დევს, რადგან ადრე ამ საქმეს დედა აწესრიგებდა.

კედელთან დამაგრებულ სულ ქვედა თაროზე ძველი ფიცრის ნაჭრები ვიპოვე. ადრე ეზოს ბოლოს პატარა ფარდულივით იდგა, მერე დაშალეს და  ფიცრებიც უეჭველი იქიდან იყო შემორჩენილი. ეტყობა, დედამ ყოველ შემთხვევისთვის შეინახა, იქნებ რამეში გამოდგესო. ეს ფიცარი ერთ დროს ხე იყო. არა, ჯერ პატარა ნერგი იქნებოდა, მერე გაიზარდა, გარემოს ჟანგბადით მომარაგება დაიწო და უამრავ ჩიტუნას მისცა ბინა. არაა გამორიცხული, რომ მასზე ფოსოსმაგვარ არსებებსაც ებოდიალათ ღამღამობით. მერე მოჭრეს…ადამიამნა მაგის მეტი რა იცის… მერე ჩემს ეზოში ჯერ კიდევ პაპამ ფარდული ააგო… დრო დადგა ის ფარდული დაშალეს და აგერ ახლა მარანში თაროზე შემოლაგებული აღმოვაჩინე. ძველი ფიცრის  ცხოვრების ნაღვლიანი ციკლი. ის-ის იყო უკან უნდა დამებრუნებინა, რომ ზედ რაღაცნაირი მომწვანო კვალი შევნიშენე.

რა უნდა იყოს? მწვანედ შეღებილი ნამდვილად არ ყოფილა, თორემ, მემახსოვრებოდა. ხომ იცით, მე და მწვანე ფერს ჩვენი ურთიერთობა გვაქვს, მხოლოდ ჩვენ, რომ ვიცით, ისეთი.

მოიცა, მოიცა… დავიჯერო, ეს ფიცარი ქრომირებული სპილენძის არსენატით  As₂CrCuO₉ იყო დამუშავებული?  ნაერთი  1933 წელს ინდოელმა ქიმიკოსმა სონტი კამესამ შექმნა და 1934 წელს ინგლისში დააპატენტეს. მისი მეშვეობით ხის მასალას ჭიისგან, მღრღნელებისგან და ზოგადად გაფუჭებისგან იცავდნენ.    ნაერთი ფაქტიურად არაორგანული პესტიციდია და დღეს უკვე აღარ იყენებენ. თუმცა, ეს ფიცარიც ხომ ძველია.

დარიშხანზე ორჯერ უკვე დავწერე:

მწვანე კარები

მწვანე კაბა

ქიმია იმითაც  არის საინტერესო, რომ ერთი და იგივე თემას ვერ ამოწურავ, უზარმაზარი ინფორმაციაა.

დარიშხანი ბუნებრივად შედის ძალიან ბევრი ქვეყნის ნიადაგქვეშა წყლებში და ამ ქვეყნებს შორის საქართველოცაა. დარიშხანის ნაერთები ძალიან ტოქსიურია და თუ ასეთი წყლის ზემოქმედების ქვეშ (დალევა, სადილის მომზადება, სარწყავ წყლად გამოყენება) ადამიანი წლების განმავლობაში იქნება, შესაძლოა სიმსივნური დაავადებებიც განვითარდეს.

მწეველი ადამიანები ასევე ღებულობენ დარიშხანის თავის დოზას, რადგან თამბაქო დარიშხანს ისევე ითვისებს ნიადაგიდან, როგორც კადმიუმს. ადრეულ წლებში კი, თამბაქოს დამატებით  ტყვიის არსენატითაც  ამუშავებდნენ, რომელიც ინსექტიციდს წარმოადგენდა (დღეს უკვე აკრძალულია მისი გამოყენება).

დღეს კვლავ ქიმიურ ექსპერიმენტს გთავაზობთ, რომელიც ასევე კრიმინალისტიკურ ქიმიას ეკუთვნის. დიახ, ახლა ყველაფერი დისტანციურადაა, თუმცა მე ლაბორატორიულების ჩატარებას ჩემი სტუდენტებისთვის სწორედ ლაბორატორიიდან ვგეგმავ. უბრალოდ, თავად  გავაკეთებ ყველაფერს და თითოეულ ნაბიჯს დაწვრილებით აღვწერ. სტუდენტები კი კვლავ ზუმის პლატფორმიდან დამაკვირდებიან. ამიტომ, ახალ საინტერესო ექსპერიმენტებს ყოველთვის აქვს აზრი.

მაშ ასე, „მარშის“ ყველაზე მგრძნობიარე ტესტი დარიშხანის და სტიბიუმის თუნდაც უმცირესი რაოდენობის აღმოსაჩენად.

„მარშის ტესტი“  მაშინაც კი დადებითია, როდესაც ეს ორი ელემენტი ორგანიზმის სითხის ნიმუშში მიკროგრამ დოზით არის მოცემული.

ამ სუბსტრატების აღმოსაჩენად საიმედო ტესტის შემუშავების ძირითადი პრობლემაა ნიმუშში არსებული უმცირესი რაოდენობა. ადრე, სწორედ ეს მცირე რაოდენობა შეუძლებელს ხდიდა სტანდარტული ქიმიური ტესტების გამოყენებას, რომლებიც ეფუძნებიან ნალექის წარმოქმნას ან ფერის ცვლილებას. მარშმა თავისი ტესტი შეიმუშავა. ცნობილია, რომ  დარიშხანი და მისი ნაერთები ურთიერთქმედებენ მარილმჟავასთან არსენის გაზის წარმოქმნით. იგივე ხდება სტიბიუმის შემთხვევაში და სტიბინის გაზი წარმოიქმნება. თუმცა, ნიმუშში ეს ორი ელემენტი ძალიან მცირეა და გაზიც მცირე რაოდენობით იქნება.

მარშმა გამოიკვლია, რომ ზემოთ აღნიშნული რეაქცია შეიძლება გაძლიერდეს მეტალური თუთიის დამატებისას. თუთია მოქმედებს მარილმჟავასთან, წარმოიქმნება წყალბადი. მარშმა  თავისი შექმნილი აპარატიდან წარმოქმნილი გაზები რეაქტორიდან მიმართა ისე, რომ ანთებისას ალი ფაიფურის მოჭიქულ ფირფიტაზე დაცემულიყო. ანთებული წყალბადი ფირფიტაზე კვალს არ დატოვებდა. ანთებული არსინი და სტიბინი კი დატოვებდა დარიშხანის და სტიბიუმის მეტალურ კვალს.

ჩვენ შეგვიძლია მარშის ტესტის გამეორება და დარიშხანის და სტიბიუმის ნიმუშებს შორის განსხვავების ნახვა. ამ ორი ელემენტის ნიმუშების განსხვავებისთვის ისინი უნდა დამუშავდეს ნატრიუმის ჰიდროქლორატით (ქლორის შემცველი მათეთრებელი). დარიშხანის კვალი გაქრება, სტიბიუმის კვალი უცვლელი რჩება.

რა დაგვჭირდება:

ხელთათმანები, სათვალე, ხალათი;

გაზის მისაღები მინის კოლბა ჩახრახნილი  მილაკით;

ფაიფურის პატარა ფირფიტები;

პინცეტები (დამჭერები) ცხელი ნივთის ასაღებად;

მინის და ფაიფურის მარკერები (ფლომასტერები);

ასანთი ან სანთებელა;

დარიშხანის და სტიბიუმის ნიმუშები (სხეულის ნაწილიც შეიძლება-თმა, ფრჩხილი);

კონცენტრირებული მარილმჟავა;

მეტალური თუთია, ან მისი ფხვნილი;

სარეცხის მათეთრებელი (რამდენიმე მლ.);

რა რითი ჩავანაცვლოთ:

სტიბიუმის (III) სულფატი შედის ასანთის ღერის  თავებში. გადაფხიკეთ ასანთის თავები და ჩაყარეთ მარილმჟავაში.

დარიშხანის მარილებით დამუშავებულია თაგვის წამალი. ან, შეიძლება სოფლად ვინმეს ძველი ხის ფიცრებიც ქონდეს დარიშხანის მწვანე ნაკვალევით.

რატომ უნდა ვიფრთხილოთ:

ექსპერიმენტის მსვლელობისას იწვის წყალბადი, ამიტომ რეაქციაში მონაწილე რეაგენტები ძალიან მცირე რაოდენობით უნდა ავიღოთ. ფრთხილად იყავით ალთან და იქონიეთ ცეცხლის საქრობი ბალონი.  დარიშხანის და სტიბიუმის ნაერთები მომწამლავია. შესაბამისად, ექსპერიმენტის მსვლელობისას გამოყოფილი არსინი და სტიბინიც ტოქსიურობით ხასიათდება.  ამიტომ, ცდა ჩაატარეთ სკოლის ეზოში ან ამწოვ კარადაში.  არსინის სუნი 1ppm რაოდენობის დროსაც კი შეიგრძნობა  ნივრის დამახასიათებელი სურნელით.  სტიბინის გაზსაც უსიამოვნო სუნი გააჩნია და მცირე რაოდენობაც კი საკმარისია, რომ ადამიანი შეწუხდეს. ქლორწყალბადმჟავა ასევე სახიფათოა და მისი ორთქლის ჩასუნთქვა არ შეიძლება. მათეთრებელი სითხეც საფრთხილოა. ამიტომ, გამოიყენეთ ხალათი, სათვალე და ხელთათმანი.

წყალბადის ალზე ფაიფურის ფირფიტის გაცხელებისას, შეეცადეთ ხელით არ შეეხოთ, რადგან დაგეწვებათ. გამოიყენეთ სპეციალური დამჭერი.

სამუშაოს მსვლელობა:

ლაბორატორიული ექსპერიმენტი სამი ნაწილისგან შედგება. თავდაპირველად რეაგენტების სისუფთავე უნდა შემოწმდეს.  მეორე ეტაპზე, თავად მარშის ტესტს ჩაატარებთ, მესამე ნაწილში კი ფაიფურის ფირფიტას  სარეცხის მათეთრებლით დაამუშავებთ, რათა დააკვირდეთ მის მოქმედებას დარიშხანის და სტბიუმის კვალზე.

 ნაწილი პირველი:

აიღეთ გაზის მისაღები მინის კოლბა. ჩაასხით 10მლ მარილმჟავას კონც. ხსნარი, დაამატეთ 3გ თუთიის მარცვალი (ან ფხვნილი) და დაახურეთ საცობი. თუთიასა და მარილმჟავას შორის წარიმართება რეაქცია, რომლის შედეგად წარმოიქმნება თუთიის ქლორიდი და წყალბადი, რომელიც ბოთლის საცობში ჩამაგრებული მინის მილიდან  გარეთ გამოიყოფა. სწორედ ამ მილთან ძალიან ფრთხილად მიიტანეთ ანთებული კვარი ან ასანთი.  წყალბადი ცისფერი ალით იწვის. ამ ალთან ფრთხილად მიიტანეთ ფაიფურის ფირფიტა, გაახურეთ და დააკვირდით, რაიმე ნივთიერება ხომ არ გამოვლინდება. თუ თქვენი თუთია ან მჟავა დარიშხანით ან სტბიუმით არს დაბინძურებული ეს კვალის სახით გამოჩნდება ფაიფურის ფირფიტაზე. ცდისთვის კი მხოლოდ სუფთა რეაქტივებია აუცილებელი.

ნაწილი მეორე:

მოამზადეთ ნიმუში ანალიზისთვის. 2-3გ სრულიად საკმარისია. მოათავსეთ ის გაზის მისაღებ  კოლბაში, დაამატეთ 10მლ მარილმჟავა. ბოთლი შეანჯღიეთ. შემდეგ დაამატეთ 3გ თუთიის გრანულები და გაიმეორეთ პირველ ნაწილში აღწერილი მოქმედება.

ნაწილი მესამე:

ფაიფურის ფირფიტას (ექსპერიმენტის წინა ნაწილიდან) დააწვეთეთ ქლორის შემცველი მათეთრებელი. დააკვირდით შედეგებს და იმსჯელეთ.

ცდის ვიდეო ვერსია ამ მისამართიდან შეგიძლიათ ნახოთ.

სოფლის მარანში ნაპოვნ ფიცარს მწვანე კიდეს ჩამოვატეხავ  და თბილისში წავიღებ. „მარშის ტესტი“ უნდა გავაკეთო!