სულხან-საბა ორბელიანის სახელს უკავშირდება ქართული ლიტერატურის აღორძინების ეპოქა, რომელიც მოსდევს ექვსსაუკუნოვან ჩავარდნას, გენიალური „ვეფხისტყაოსნის“ გადამწერების, ინტერპოლატორებისა და ეპიგონების წყალობით რომ დაუდგა ქართულ მწერლობას. საბა მრავალმხრივი მოღვაწეა, მისი როლი როგორც პოლიტიკური ფიგურისა, დიპლომატისა, ენათმეცნიერისა, მწერლისა და ერის ჭირისუფლისა უდავოდ განუზომელია, მაგრამ კიდევ უფრო მომხიბვლელად წარმოაჩენს მის ფიგურას ნოვატორობა ყველგან და ყველაფერში, რაც მის მემკვიდრეობას ნამდვილად ეტყობა. უნიკალური განმარტებითი ლექსიკონი „სიტყვის კონაც“ პირველი იყო, მემუარული ჟანრის ნაწარმოები „მოგზაურობა ევროპაშიც“ და იგავების კრებულიც, რომლის მხოლოდ სათაური რად ღირს! საბას პროზაც კი განიცდის რუსთველის გავლენას, ყველგან კრთის „ვეფხისტყაოსნის“ ალუზია, მაგრამ ისე ნიჭიერად და ორიგინალურად, რომ მწერლის უზადო გემოვნებაში ეჭვს ვერ შევიტანთ.
ნოვატორია საბა იგავების კრებულის კომპოზიციასა და არქიტექტონიკაშიც. მან თავისი 150-მდე იგავი უპრინციპოდ კი არ ჩაყარა კრებულში, არამედ შეთხზა მეფე ფინეზის კარის ამბავი, სადაც ხუთი დაუვიწყარი, შთამბეჭდავი გმირი გააცოცხლა და იგავები მათ აამბობინა. მეფის კარის ინტრიგები ფონია, რომელზეც გაიშალა იგავების მრავალფეროვანი სამყარო. სიუჟეტი მოგვაგონებს ჯადოსნურ ფარდას, რომელზეც მარგალიტებად არის დაბნეული იგავ-არაკები.
მარად თანამედროვეა ფინეზის კარის ამბები. ფინეზ მეფე, სედრაქ ვაზირი, ღვთით მოვლენილი ბრძენი აღმზრდელი ლეონი, საჭურისი სეფეთუხუცესი რუქა და მეფის ძე ჯუმბერი განუმეორებელი სახე-სიმბოლოები არიან. თვითონ ამბავი გამოირჩევა ნაირგვარი მორალურ-ეთიკური პრობლემების უღრმესი ქვეტექსტებით, უცდომელი დიდაქტიკური აქცენტებით, გონებამახვილური დიალოგებითა და შეგონებებით, რაც მოზარდ მკითხველს აღმოჩენებისკენ უბიძგებს, ხოლო სასწავლო პროცესში ევრისტიკული ელემენტების შეტანა ძალზე სახალისო და საინტერესოა მოსწავლეებისთვის.
2012 წლიდან სასკოლო და ერთიანი ეროვნული გამოცდების პროგრამაში შევიდა სულხან-საბას ოთხი იგავი („მეფე ხორასნისა“, „სამნი ბრმანი“, „დიდვაჭარი და მეფუნდუკე“ და „ძუნწი დიდვაჭარი“); საატესტატო გამოცდების პროგრამაში კრებულიდან „სიბრძნე სიცრუისა“ შედის „მეფე ფინეზის კარის ამბავი“, ხოლო ეროვნული გამოცდების პროგრამაში მხოლოდ ხუთი იგავი რჩება.
2016 წლის ერთიანი ეროვნული გამოცდების ქართული ენისა და ლიტერატურის სავალდებულო გამოცდის მეორე და მესამე ვარიანტების ტესტებში შევიდა კიდეც საანალიზოდ „მეფე ხორასნისა“ და „სამნი ბრმანი“.
2016 წლის სექტემბერში ინტერნეტგაზეთმა „მასწავლებელმა“ გამოაქვეყნა მარინა ლორთქიფანიძის საინტერესო სტატია ამ თემაზე – „სულხან-საბა ორბელიანის ოთხი იგავის გააზრებისთვის“, სადაც ავტორმა მოცემულ ტექსტებზე მრავალშრიანი დაკვირვება წარმოადგინა, თუმცა მას ყურადღება არ გაუმახვილებია ამ იგავების მიმართ კრიტიკულ თვალსაზრისზე. სტატია უდავოდ დაეხმარება ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლებს ამ იგავების სწავლების დროს და აბიტურიენტებსაც ფასდაუდებელ სამსახურს გაუწევს, მე კი შევეცდები, ახალი რაკურსით, კრიტიკული თვალთახედვით გავაანალიზო ეს ოთხი იგავი.
არ მიყვარს სტატიის დასაწყისშივე პრობლემისადმი საკუთარი დამოკიდებულების გაცხადება, მაგრამ უნდა გავამხილო, რომ ეს ოთხი იგავი საბას შემოქმედების აქილევსის ქუსლად მიმაჩნია და სასკოლო თუ სააბიტურიენტო პროგრამებში მათი შეტანა მიზანშეუწონელი მგონია. თუ მხოლოდ ამ იგავების მიხედვით გაიცნობს აბიტურიენტი სულხან-საბას, ნამდვილად არ იქნება მასზე მაღალი წარმოდგენის, როგორც ამასწინათ ჩემმა ერთმა მოსწავლემ თქვა, როცა ამ იგავებს ვკითხულობდით: „მასწავლებელო, მეგონა რაღაც შეცდომა იყო და გამოუცდელი მოსწავლის ნაწერს ვკითხულობდით, ასეთი ყალბი, არადამაჯერებელი, უაზროდ გაწელილი და კომპოზიციურად დაუხვეწავი ტექსტი სასკოლო პროგრამაში არ შემხვედრიაო“.
სულხან-საბას თავის კრებულში ადამიანური ყოფის უამრავი ნიუანსი და მორალური პრობლემა აქვს წამოწეული, ხოლო ამ ოთხ იგავში საუბარია მხოლოდ სიკეთის მნიშვნელობაზე, იმაზე, რომ „სიკეთისათვის სიკეთე არავის უქმნია“, რაც თავისებურად მყიფე იდეაა, გულისხმობს სიკეთისადმი არაცნობიერ პროტესტს და ჰუმანიზმის პრინციპებთან ნაკლებად თავსდება.
ფანტასტიკური და დაუჯერებელი ამბები მხატვრულ ტექსტებში ისევე ბუნებრივია, როგორც რეალურად მომხდარი თავგადასავლები. დაუჯერებელ ამბებს ჰყვებიან არა მხოლოდ იგავებსა და ზღაპრებში, არამედ ყველა ჟანრის ეპიკურ ტექსტებში. შორს რომ არ წავიდეთ, გავიხსენოთ „ვეფხისტყაოსანი“, სადაც რუსთველმა დევებისა და ქაჯების ამბები ისე დამაჯერებლად მოგვითხრო, რომ ისინი მკითხველის თვალწინ ცოცხლდებიან, მოკლებულნი არიან ყოველგვარ სიყალბეს და ორგანულად ერწყმიან პოემის ადამიანი-გმირების ცხოვრების გზას.
საბას ამ იგავებში კი ფანტასტიკური და რეალური ამბები ისე ყალბად და დაუჯერებლად არის მოთხრობილი, რომ მკითხველის გაღიზიანებას იწვევს. ხორასნის მეფის ამბავში გაუგებარია, რატომ სურს მეფეს იმის დამტკიცება, რომ მასზე უხვი და მასზე მდიდარი დედამიწაზე არავინაა. ასევე გაუგებარი და არამოტივირებულია ჩინელი მდიდრის იდეა-ფიქსი, უმასპინძლოს განურჩევლად ყველას და გააჩუქოს ყველაფერი. იგავის პირველი ნახევარი კომპოზიციურად გაწელილია, ბოლოს კი მოვლენები ელვისებურად ვითარდება და მკითხველს დაუკმაყოფილებლობის განცდას უჩენს. გაუგებარია, რატომ განურისხდა მალქოზ ურია თავის ქვეშევრდომს, გაუგებარია კიდობანში ჩასმული მოყმის მკვდრის აკლდამაში დამარხვა, ისევე როგორც ქურდთა და მპარავთა მოულოდნელი ატეხვა და მიწაში ჩამარხული კაცის გამოშვება. მარინა ლორთქიფანიძე ამ პასაჟზე აღნიშნავს: „იგავის საინტერესო დეტალია, თუ როგორ შეძლებს მოყმე უსამართლობისგან თავის დახსნას: „სამხრესა შინა ჰქონდა თვალი ძვირფასი, მით იყიდა სისხლი თვისი“. ფულისა და ქონების გონივრული გამოყენება ხსნის ფულის დაგროვების მიზანს, რაც თავისთავად აზარტულია. დიდი მორალისტი ზედმიწევნით ეხმაურება შოთა რუსთაველს: „უხვი ახსნილსა დააბამს, იგი თვით ების, ვინ ების, უხვად გასცემდი, ზღვათაცა შესდის და გაედინების“. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ სამხრეში დამალული ძვირფასი თვლით თავის გამოსყიდვა „ვეფხისტყაოსნის“ ალუზიაა და ამ სიუჟეტურ დეტალს საბას ნოუ-ჰაუდ ვერ მივიჩნევთ – გავიხსენოთ ნესტანის მიერ ფატმანის ნაჩუქარი მარგალიტებით თავის გამოსყიდვა მელიქ-სურხავის ხადუმებისგან.
დაუჯერებელია, ერთი მეფე მეორეს ქვეშევრდომისადმი უსამართლო მოპყრობის გამო შეესიოს, ამოწყვიტოს და მისი სამთავრო თვითნებურად თავის მეგობარს გადასცეს. განა ზღაპრებში ასეთი დაუჯერებელი რამეები არ ხდება, მაგრამ ფანტასტიკური ამბავი უსათუოდ უნდა იყოს ტექსტის პათოსთან, იდეურ ორიენტირებთან, ლოგიკასთან, ქვეტექსტებთან თანხვედრაში, რასაც ამ იგავში ვერ ვხედავთ. იგავს სედრაქი ჰყვება რუქასთვის იმის დასამტკიცებლად, რომ „ვერც ასეთს გასაცემს იქმს კაცი, რომ სხვას არ ექმნას და არც კარგსა საქმესა ღმერთი დაუკარგავს“. ამ იდეის გადმოსაცემად ასეთი გაწელილი ამბავი ნამდვილად ვერ აღაფრთოვანებს ჩვენს მოსწავლეებს და აკი აპროტესტებენ კიდეც ამ იგავების სასკოლო პროგრამაში შეტანას. გავიხსენოთ იგავი „უსამართლო შირვან-შაჰი“, სადაც ასევე გადმოიცემა ფანტასტიკური ამბები, მაგრამ იმდენად დამაჯერებელია, იმდენად დაკავშირებულია იგავის იდეასთან, რომ სიამოვნებით იკითხება და, ვფიქრობ, შედევრია იგავ-არაკის ჟანრში.
„სამი ბრმის“ იგავში, მართალია, საბა მრავალგზის მოიხსენიებს გლახაკ ყრმას ეპითეტით „საბრალო“, მაგრამ სინამდვილეში ეს კაცი ასეთი სულაც არ გახლავთ. თავიდან ის კეთილშობილ, მშრომელ, ღვთისმოშიშ ადამიანად გვევლინება, უფლისადმი მადლიერების ნიშნად სურს, მოწყალება გაიღოს და აღთქმას დებს, ჩემი ცხრა ფლურიდან ერთს გლახაკს ვაჩუქებო. შემდეგ გადაეყრება თაღლით ბრმას, რომელიც ცხრავეს წაართმევს… „საბრალო“ გლახაკს, თავის მხრივ, არ გასჭირვებია ბრმისთვის მისი ხუთასი ფლურის აწაპნვა, მერე კი – „მადა ჭამაში მოდისო“ – თვითონვე გახდა თაღლითი, მეორე ბრმას შვიდასი ფლური წაართვა, ხოლო მესამეს – ათასი. თანაც მესამესთან სისასტიკე გამოიჩინა: კაცს ფლურები დაკონკილ ჩოხაში ჰქონდა გამოკერებული, ამ „საბრალომ“ კი მას თაფლი შესცხო. როცა ბრმას ფუტკრები დაეხვია და მართლა საბრალომ ჩოხა გაიხადა, მასაც ეს „კეთილსინდისიერი“ ჭაბუკი დაეუფლა. გაუგებარია მეფის სამართალი: „რადგან კარგისთვის კარგი არავის უქმნია, ას-ასი ფლური შენს სამლოცველოდ მიეც და სხვა შენი იყოსო“. მხურვალედ კი ილოცებდა მესამე ბრმა კაცისთვის, რომელმაც ათასი ფლური წაართვა და უკან ასი დაუბრუნა… რა პრინციპით გამოიტანა მეფემ ეს განაჩენი? ლოგიკური იქნებოდა, გლახაკს ფლურები წაერთმია პირველი ბრმისთვის, რომელმაც მას ფული თაღლითურად გამოსტყუა. ლოგიკური იქნებოდა, იგავი ამ ეპიზოდით დასრულებულიყო. მეორე და მესამე ბრმის შემოყვანა ავტორისგან რა მიზანს, რა იდეას ემსახურება, სრულიად გაუგებარია.
მოსწავლეებში პროტესტს იწვევს იგავი „დიდვაჭარი და მეფუნდუკეც“. გავიხსენოთ მისი ფაბულა: საკვირველად გულუხვმა მეფუნდუკემ, რომელიც თავის ფუნდუკში გადასახადს არავის ახდევინებდა (რაც სრულიად არალოგიკურია – მაშ, რის ხარჯზე არსებობდა ფუნდუკი? ან ვის უნახავს ასეთი ქველმოქმედი მეფუნდუკე? ან მდიდარი ვაჭრისადმი ქველმოქმედება რა მიზანს ემსახურება?), დიდვაჭარს ზამთარში უსასყიდლოდ უმასპინძლა და თან დაუმალა თავისი კეთროვანი ვაჟი, რომ სტუმარს არ შეზიზღებოდა. მადლიერ ვაჭარს გზაზე დაეწია მამაზე გამწყრალი გონჯი და ავადმყოფი ჭაბუკი. მდიდარმა აღუთქვა, რომ ყველაფერს გააკეთებდა მის განსაკურნებლად. ამაოდ მოწადინებულ ვაჭარს ერთი აქიმი ეუბნება, რომ ორი წლის ჯანსაღი შვილი საკუთარი ხელით უნდა დაკლას (!) და ავადმყოფს მისი სისხლი შესცხოს – სხვა ვერაფერი მოარჩენსო. კაცმაც დაკლა ერთადერთი შვილი. მაგრამ, ჰოი საკვირველებავ, როცა დედამ ძუძუ ჩაუდო პირში, ბავშვი გაცოცხლდა. მხოლოდ მამისგან მიყენებული ჭრილობა დარჩა ყელზე სალტედ.
ნათელი და მარტივი იდეისთვის, რომ ნამდვილი სიკეთე მაქსიმუმის გაღებას ნიშნავს, ნამდვილად ნაყალბევია ეს ჰიპერბოლებით გაჯერებული ფაბულა. გაუგებარია, რატომ წირავენ ასე სასტიკად შვილებს ან მეფუნდუკე, ან დიდვაჭარი თვითმიზნურად კეთილის იმიჯის შესაქმნელად. საამისოდ სხვა ამბების მოფიქრებაც შეიძლებოდა ისევე დამაჯერებლად, როგორც, მაგალითად, „მაოხრებელი მკვდრის“ ან „მოხერხებული არაბის“ იგავებშია.
შედარებით დამაჯერებელი სიუჟეტი აქვს „ძუნწ დიდვაჭარს“. ძუნწი ვაჭარზე მისივე ანტიპოდი ხურო ნაზარი (სემანტიკური ასოციაციით – მაცხოვრის ალუზია) ისეთ გავლენას ახდენს, რომ ამ ადამიანში საინტერესო მეტამორფოზა იწყება. მისი გაკეთილშობილება, ყოველივეს დაკარგვასთან შეგუება, უდავოდ ნარატივის ძლიერი მხარეა, მაგრამ საბოლოო ჯამში მაინც გაუგებარია, რა საჭიროა ესოდენ გაწელილი ამბავი იმ იდეების გადმოსაცემად, რომ ბედისწერა გარდაუვალია და რომ სიძუნწე ისჯება.
ვფიქრობ, საბას ეს იგავები ურთიერთდაუკავშირებელი სიუჟეტური კვანძებით, სუსტი, არაშთამბეჭდავი სახეებით, გმირების გაუგებარი, უმოტივაციო ქცევით ვერ დაიმსახურებენ მკითხველის ინტერესსა და მოწონებას, ამიტომაც უმჯობესი იქნება, ისინი ამოღებულ იქნეს სასკოლო და ერთიანი ეროვნული გამოცდების პროგრამებიდან და ჩანაცვლდეს „მეფე ფინეზის კარის ამბით“, რომელიც უამრავ აქტუალურ, ღრმააზროვან თემას და იდეას აცოცხლებს და სავსეა სიუჟეტური, სახეობრივი თუ სტილური მარგალიტებით. იდეებსა და პერსონაჟებს რომ თავი დავანებოთ, მოცემული იგავები სტილებრივად დაუხვეწავი და გაუმართავია.
შემინდოს დიდებული სულხან-საბას სულმა, მაგრამ კლასიკური ტექსტების ნაკლიც და ღირსებაც შეუფარავად უნდა ითქვას. ქართველთა შორის „პირველი ევროპელი“ ალბათ თავადაც არ იტყოდა უარს საკუთარი ტექსტების გარშემო ცხარე პოლემიკაზე. რამდენიმე სუსტი იგავი მის სიდიადეს ვერაფერს დააკლებს, ხოლო ჩვენს ახალ თაობებს იგი უნდა გავაცნოთ თავისი ბრწყინვალებით. თუ ვინმეს მიაჩნია, რომ სუსტი იგავების პროგრამაში შეტანა მოსწავლეებში კრიტიკული აზროვნების განვითარებას უწყობს ხელს, მათ საყურადღებოდ ვიტყვი, რომ კრიტიკული და ანალიტიკური აზროვნება მოსწავლეებს უნდა განვუვითაროთ მრავალშრიანი, უეჭველი ღირებულების მხატვრული ტექსტების ანალიზით, მათში დასმული პრობლემების ჩხრეკით და არა სუსტი ნაწარმოებების სწავლებით. გამოდის, რომ ახალგაზრდებს ვცდით, რამდენად ამოიცნობენ ღირებულ და ნაკლებად ღირებულ ტექსტებს, რაც გაუმართლებელი მიდგომაა.
