აგრესიული ქცევის ჩამოყალიბების მიზეზები ბავშვებში (დასაწყისი)

აგრესია ბავშვებსა და მოზარდებში აქტუალური თემაა, ამიტომ მინდა შემოგთავაზოთ ნაწყვეტები წიგნიდან „აგრესია“, რომლის ავტორები არიან ამერიკელი ფსიქოლოგები რობერტ ბერონი და დებორა რიჩარდსონი.

აგრესიული ქცევის ჩამოყალიბება ბავშვებში – ოჯახური ურთიერთობები

გთავაზობთ აგრესიული ქცევის ჩამოყალიბების ფაქტორთა ანალიზს. ძირითადად განვიხილავთ, როგორ უყალიბდებათ ადამიანებს ერთმანეთის მიმართ აგრესიულად მოქცევისადმი მიდრეკილება.

აგრესიის კვლევის სფეროში აქცენტი დაისმის იმაზე, თუ როგორ ითვისებენ აგრესიული ქცევის მოდელს ბავშვები, ამიტომ ჩვენი ინტერესის საგანი სწორედ ბავშვთა აგრესიულობა იქნება. მაგრამ საუბარი ეხება არა მთელი სიცოცხლის განმავლობაში აგრესიული ქცევის ევოლუციას, არამედ აგრესიული რეაქციების წარმოქმნასა და განმტკიცებას. ოჯახური ცხოვრების სტილის რომელ თავისებურებებს შეუძლია განაპირობოს მომავალში ადამინის აგრესიულობა?

აგრესიული ქცევის შესახებ „ცოდნას“ ბავშვები სამი ძირითადი წყროდან იძენენ:

◦ ოჯახს შეუძლია, ავლენდეს აგრესიული ქცევის მოდელს და, იმავდროულად, ეწეოდეს მის განმტკიცებას. ბავშვებში აგრესიული ქცევის გამომჟღავნების ალბათობა მით უფრო იზრდება, რაც უფრო ხშირად არიან ისინი აგრესიის შემსწრე საკუთარ ოჯახში;

◦ აგრესიული ქცევის მოდელს ბავშვები თანატოლებისაგანაც სწავლობენ, უმტავრესად -თამაშის დროს.

◦ დაბოლოს, ბავშვები სწავლობენ აგრესიულ ქცევას არა მხოლოდ რეალურ მაგალითებზე, არამედ ვირტუალურადაც, მაგალითად, მასმედიის საშუალებით.

აგრესიული ბავშვები, როგორც წესი, იზრდებიან ისეთ ოჯახებში, სადაც ბავშვებსა და მშობლებს შორის უზარმაზარი დისტნციაა; სადაც უფროსები ნაკლებად ინტერესდებიან შვილების პიროვნული განვითარებით; სადაც არ სუფევს საკმარისი სითბო და სიყვარული; სადაც ბავშვის მიერ გამომჟღავნებულ აგრესიულ ქცევას გულგრილად ეკიდებიან ან არასათანდოდ აფასებენ; სადაც „აღზრდის“ მეთოდად, ნაცვლად ზრუნვისა და მოთმინებისა, ძალისმიერ მიდგომებს, ფიზიკურ ზემოქმედებას იყენებენ.

სწორედ ოჯახია ის ადგილი, სადაც პატარა პირველად სოციალიზაციას გადის. ოჯახის წევრების ურთიერთდამოკიდებულების მაგალითზე სწავლობს ბავშვი სხვა ადამიანებთან ურთიერთობას და მთელი სიცოცხლის განმავლობაში იყენებს სწორედ ბავშვობაში შეთვისებულ მოდელს. მშობლების რეაქცია ბავშვის არასწორ საქციელზე, მშობლებისა და შვილების ურთიერთობის ხასიათი, ოჯახური ჰარმონია ან დისჰარმონია, და-ძმებს შორის დამოკიდებულება, – აი ფაქტორები, რომლებიც განაპირობებს ბავშვის აგრესიულ ქცევას ოჯახში და მის გარეთ.

კვლევები ადასტურებს, რომ თუ ბავშვებს (განურჩევლად იმისა, რომელ ასაკობრივ ჯგუფს მიეკუთვნებიან ისინი) ცუდი ურთიერთობა აქვთ ერთ ან ორივე მშობელთან, თუ ბავშვებს მიაჩნიათ, რომ ისინი არაფრის მაქნისები არიან, ისინი არავის სჭირდება და ვერ გრძნობენ მშობლებისგან სათანადო მხარდაჭერას, შესაძლოა აგრესიული ქცევა ჩამოუყალიბდეთ. ასეთი ბვშვები თანატოლებისადმი გაღიზიანებას გამოხატავენ, მშობლებსაც აგრესიულად ექცევიან და შესაძლოა, დამნაშავეთა წრეშიც კი აღმოჩნდნენ ჩათრეულები.

1979 წელს მკვლევართა ჯგუფმა ასეთი კვლევა ჩაატარა: ბევრ სხვადასხვა პარამეტრთან ერთად მეცნიერები ლაბორატორიულად აკვირდებოდნენ, თუ როგორ ურთიერთობენ 15, 21 და 39 თვის ბავშვები დედებსა და სხვა ბავშვებთან. ერთ-ერთი პრამეტრი, რომელსაც მეცნიერები ზომავდნენ, იყო ის, თუ რამდენი ხნის შემდეგ აქცევდნენ ყურადღებას დედები ატირებულ შვილებს. აღმოჩნდა, რომ ბავშვები, რომელთა ხელში აყვანას და დამშვიდებას დედები ძალიან არ ჩქარობდნენ, უფრო აგრესიულდ იქცეოდნენ (მაგალითად, სჩვეოდათ დარტყმა, კბენა, ხელის კვრა, სხვისთვის რაიმე ნივთის წართმევის მცდელობა), ვიდრე ისინი, რომელთ მშობლებიც სწრაფად რეაგირებდნენ შვილის ტირილზე.

მიჯაჭვულობის თეორიის თანახმად, პატარა ბავშვები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან იმ შეგრძნების მიხედვით, რომელსაც დედასთან ურთიერთობისას დაცულობის, უსაფრთხოების განცდა ეწოდება. თუ მცირე ასაკში ბავშვი საიმედოდ მიჯაჭვული იყო დედას, მომავალში ის უფრო მეტად ენდობა ადამიანებს, ექნება საკმაოდ კარგად განვითარებული სოციალური უნარ-ჩვევები. ამის საპირისპიროდ, ბავშვებს, რომლებიც არასაიმედოდ იყვნენ მიჯაჭვულები დედას, აქვთ შფოთვის მაღალი დონე, რადგან თავს დაცულად ვერ გრძნობენ; ისინი ან რეზისტენტულები ხდებიან, ან ამჟღავნებენ „გაქცევის“ ტენდენციას. ასეთი ბავშვები გაურბიან აღმზრედელებს, უძალიანდებიან კონტროლს, არ ასრულებენ რჩევა-დარიგებებს. რეზისტენტული ბავშვები დედასთან მცირე ხნით განშორებისასაც კი ძალიან ნერვიულობენ და ისიც უნდა ითქვას, რომ ხელახალი შეხვედრისას დედებს ძალიან უჭირთ მათი დამშვიდება. ასეთი ბავშვები ამჟღავნებენ ფიზიკურ აგრესიას, არიან იმპულსურები, ახასიათებთ ემოციური აფეთქებები.

ორიოდე სიტყვა და-ძმებს შორის ურთიერთობაზეც. 1990 წელს ჩატარებულმა კვლევამ დაადასტურა თეზისი, რომ აგრესიული ქცევის შემთხვევები უფრო ხშირია იმ ბავშვებში, რომელთა და-ძმებიც აგრესიულად იქცევიან. და-ძმებს შორის აგრესიული ქცევის გამომჟღავნება ძლიერ კორელაციას ამჟღავნებს მომავალში აგრესიული ქცევის ჩამოყალიბებასთან. ამერიკელი ფსიქოლოგი პატერსონი ამბობს, რომ „და-ძმები არიან „მასწავლებლები“ იმ პროცესისა, რაც მათი ცხოვრების ნგრევას განაპირობებს. ანუ აგრესიული ბავშვების დები და ძმები თავდასხმას თავდასხმითვე პასუხობენ, რაც შეიძლება კონფლიქტის ესკალაციის წინაპირობად და უმცროსი დედმამიშვილისთვის აგრესიული ქცევის მოდელად იქცეს“.

აღზრდის სტილი. არსებობენ მშობლები, რომლებსაც მიაჩნიათ, რომ აღზრდისას ჩარევა მინიმალური უნდა იყოს. ასეთი მშობლები შვილს უფლებას აძლევენ მოიქცეს ისე, როგორც თავად სურს და შეგნებულად ხუჭავენ თვალებს მცირე თუ უფრო დიდ გადაცდომებზე.

მშობლების მეორე კატეგორია ხშირად ერევა შვილების ცხოვრებაში. ასეთი მშობლები ყოველთვის სჯიან შვილებს საზოგადოებისთვის მიუღებელი საქციელის გამო, ხოლო სოციუმისთვის მისაღები ქმედებისთვის  აქებენ. ასეა თუ ისე, მშობლების უნებლიე თუ შეგნებული განმამტკიცებელი ქცევა ზოგჯერ ხელს უწყობს ბავშვებში აგრესიული ქცევის ჩამოყალიბებას.

დასჯა. საყოველთაოდ ცნობილია და ჯერ კიდევ 1963 წელს მკვლევართა მიერ მოპოვებული მრავალრიცხოვანი მასალის საფუძველზე ექსპერიმენტულადაც დადასტურდა, რომ „როდესაც მშობლები მეტისმეტად ლოიალურად ან მეტისმეტად მკაცრად ეკიდებიან შვილების (განსაკუთრებით – ვაჟების) აგრესიულ ქცევას, მომავალში დიდია ალბათობა, შვილებს უფრო სერიოზული აგრესიისადმი მიდრეკილება ჩამოუყალიბდეთ“.

კიდევ ერთხელ ხაზგასმით გვინდა აღვნიშნოთ, რომ მკაცრი სადამსჯელო მეთოდებით აგრესიის კონტროლის მცდელობა ფაქტობრივად ბუმერანგის ეფექტს იწვევს, უფრო მეტად აძლიერებს აგრესიულ ქცევას, ზრდის დემონსტრაციული აგრესიის დონეს.

კონტროლი. პატერსონმა და სტაუტჰამერ-ლებერმა 1984 წელს შეისწავლეს კორელაცია ასოციალურ ქცევასა და აღზრდის ოჯახურ ღირებულებებს შორის. მათ გამოიკვილეს ორასზე მეტი ოჯახი, რომლებსაც ჰყვდათ მეოთხე-, მეშვიდე- და მეათეკლასელი ვაჟები და აღმოაჩინეს, რომ ოჯხური აღზრდის ორი პარამეტრი – კონტროლი (შვილებზე ზრუნვის მაღალი ხარისხი და მათი ცხოვრების წესის შესახებ სრული ინფორმაციის ქონა) და თანამიმდევრულობა (შვილებისადმი წაყენებული მოთხოვნებისა და დისციპლინური ზემოქმედებისა) უშუალო კავშირშია ბავშვის ასოციალურ ქცევასა და საკუთარი ცხოვრების წესის მიმართ მის დამოკიდებულებასთან. ესე იგი ის ბავშვები, რომელთა მშობლებიც არ აკონტროლებენ შვილების ქცევას და თანამიმდევრულად არ იყენებენ დასჯის მეთოდებს, უფრო ხშირად იქცევიან ასოციალურად.

სხვა ფაქტორები. მკვლევარმა ფსიქოლოგებმა გამოკითხეს დაწყებითი სკოლის იმ სამასამდე მოსწავლის მშობლები, რომლებსაც ჰყავდათ ერთი ან მეტი და ან ძმა. კითხვა ასეთი იყო: როგორ სჯიან მშობლები შვილებს, როცა ისინი ერთმანეთს ეჩხუბებინ და რომელი შვილია უფრო ხშირად ჩხუბის წამომწყები? მკვლევრებმა დაადგინეს, რომ უმცროსი შვილები უფრო ხშირად იწყებენ ჩხუბს. გარდა ამისა, ბავშვები არ იქცევიან აგრესიულად, როცა მშობლები თავს იკავებენ მათი დასჯისგან. და კიდევ ერთი გარემოება: ჩხუბის დროს უფროსი შვილის დასჯის შემთხვევაში აგრესიის წარმოშობის ალბათობა იმატებს.

ამგვარად, როგორც დაუსჯელობა, ისე ზედმეტად მკაცრი სასჯელი თანაბრად განაპირობებს ბავშვის აგრესიულობის დონის მატებას.

სტატიის მეორე ნაწილში საუბარი გვექნება ბავშვების თნატოლებთან ურთიერთობის შესახებ აგრესიული ქცევის „დასწავლის“ ჭრილში.