ჩვენ სეკულარულ სახელმწიფოში ვცხოვრობთ, რელიგია და სახელმწიფო ფორმალურად ერთმანეთისგან გამიჯნულია. მოსწავლეთა მულტიეთნიკური და მრავალრელიგიური საზოგადოებაც დაცულია რომელიმე ერთი კონფესიის პროზელიტიზმისგან, რაც დიდ მიღწევად შეგვიძლია მივიჩნიოთ.

მსოფლიო რელიგიათა ძირითადი ცნებებისა და მთავარი მახასიათებლების შესახებ ბავშვებმა ცოდნა სკოლის მიღმა უნდა შეიძინონ. ბევრი ამგვარი განათლების მიღებას ვერ ახერხებს და დამამთავრებელ კლასებში ლიტერატურის, ისტორიისა და ხელოვნების გაკვეთილებზე მრავალ გაუგებრობას აწყდება. მასწავლებლის ძალისხმევაც აღარ არის საკმარისი მრავალი წლის წინ გაჩენილი და გაღრმავებული ნაპრალის ამოსავსებად.

ასეთ დროს მოუცლელ მშობლებს შეიძლება კლასიკური ინგლისური პროზისა და თანამედროვე კინემატოგრაფის ტანდემი დაეხმაროს.

მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში მსოფლიო და ბრიტანული ლიტერატურის კლასიკოსმა, გენიალურმა ჩარლზ დიკენსმა ერთი უჩვეულო და გამორჩეული წიგნი დაწერა, რომელიც ამ სიტყვებით იწყება:

„ჩემო საყვარელო შვილებო, ძალიან მინდა, რომ ბევრი იცოდეთ იესო ქრისტეს თავგადასავლის შესახებ. მისი ამბავი ყველამ უნდა მოისმინოს, რადგან დედამიწაზე არსად არასდროს არავის უცხოვრია მასზე კეთილს, გულთბილს, ნაზსა და თანაგრძნობით სავსეს იმ ადამიანების მიმართ, რომლებიც არასწორად ცხოვრობდნენ, ავადმყოფობდნენ ან უბედურნი იყვნენ“.

დიკენსს მარტივი განზრახვა ჰქონდა. მას სურდა, შეექმნა ნაწარმოები, რომელსაც მისი შვილები წინასაშობაოდ სიამოვნებით გადაშლიდნენ და მარტივ, მათთვის გასაგებ ენაზე წაიკითხავდნენ ახალი აღთქმის ისტორიებს. დიდი ინგლისელის ამოცანა იყო, რომ კითხვის დროს ბავშვებში სილაღე, ცნობისმოყვარეობა, გაოცების უნარი წაეხალისებინა და ეხსნა ისინი რიგორისტული მიდგომისგან, რომელიც რელიგიურ საკითხებზე მსჯელობის დროს სიმკაცრესა და მეწვრილმანეობას აძლევს ბიძგს. „დევიდ კოპერფილდის“ ავტორი სადღესასწაულოდ დაწერილი წიგნით თავის შვილებს უხსნიდა, რომ ყველაზე ძლევამოსილი მეფე მხოლოდ სიკეთით ცდილობდა გზის გაკაფვას და არაფერში სჭირდებოდა მახვილი.

დიკენსს იესოზე დაწერილი საბავშვო წიგნი სიცოცხლეში არ გამოუქვეყნებია. მისი შთამომავლებიც კიდევ დიდხანს ინახავდნენ საყვარელ ხელნაწერს სასტუმრო ოთახის თაროზე. თუმცა, მრავალი ათეული წლის შემდეგ მხოლოდ ერთი ოჯახისთვის დაწერილმა მცირე რომანმა მაინც იხილა დღის სინათლე და მალევე მოიპოვა დამსახურებული ადგილი მრავალკონფესიური ინგლისის თითქმის ყველა ბინაში.

თუმცა, გამოხდა ხანი და ჩარლზ დიკენსის „ჩვენი უფლის ცხოვრება“ კვლავ დავიწყებას მიეცა, ველური კაპიტალიზმის ეპოქაში უხილავ სამყაროზე მსჯელობის დრო არავის რჩება.

წიგნს მტვერი გადაწმინდა კორეელმა რეჟისორმა – ჩან სონ-ჰომ. აზიელმა ქრისტიანმა იფიქრა, რომ XXI საუკუნეს არ აწყენდა იესო ქრისტეს ცხოვრების თაობაზე შექმნილი მაღალხარისხიანი, თანამედროვე ტექნოლოგიებით დამზადებული ანიმაციური ფილმი.

მან ახალი აღთქმის სამყაროში ჩალზ დიკენსის, მისი ვაჟის – უოლტერისა და დიკენსების კატის – „უილას“ მოგზაურობა ფურცლიდან ტელეეკრანზე გადმოიტანა და ნამუშევარს „მეფეთმეფე“ უწოდა. კორეელი ხელოვანის დამსახურებით იესო ქრისტე ოსკარ ისააკის ხმით ამეტყველდა, ღვთისმშობელი უმა ტურმანმა გაახმოვანა, პილატე პონტოელის მესიტყვედ კი პირს ბროსნანი იქცა. ჩან სონ-ჰომ გუნდში ნამდვილი ვარსკვლავები შეკრიბა.

კორეელი პატიოსნად მიჰყვება დიკენსის ტექსტს, ნიუანსების დონეზე გადმოგვცემს ინგლისელის იუმორის დეტალებს, შესანიშნავად აღწერს პატარა ბავშვის ემოციებს. რაც მთავარია, ფილმში დახვეწილად, თვალში საცემი სიზუსტით არის გაცოცხლებული იესო ქრისტეს ცხოვრების სხვადასხვა ეპიზოდი, სასწაულები, დიალოგები ახალი აღთქმის პერსონაჟებს შორის.

ერთი სიტყვით, „მეფეთმეფე“ შესანიშნავ კლასგარეშე სასწავლო მასალად შეიძლება იქცეს ნებისმიერი კონფესიის მოსწავლისთვის, რომელსაც მსოფლიოში ყველაზე მეტად გავრცელებული რელიგიის საფუძვლების, მისი ელემენტარული პრინციპების შესწავლა სურს.

გეოგრაფიის ტრადიციული სწავლება დიდწილად გეოგრაფიული ობიექტების მდებარეობისა და რუკაზე მათი ჩვენების მექანიკურ დამახსოვრებას გულისხმობდა. განსაკუთრებული აქცენტი დედაქალაქების სახელების ცოდნაზე კეთდებოდა. ნომენკლატურისა და სტატისტიკური მონაცემების დაზეპირება გეოგრაფიული განათლების საბაზისო კომპონენტად მიიჩნეოდა. მსგავსი პრაქტიკა ჯერ კიდევ გამოიყენება, თუმცა თანამედროვე საგანმანათლებლო პარადიგმა უფრო კომპლექსურ და ანალიტიკურ მიდგომას მოითხოვს. ამ კონტექსტში დედაქალაქები აღიქმება არა როგორც სტატიკური სახელები რუკაზე, არამედ როგორც სივრცითი, პოლიტიკური და კულტურული ფენომენები, რომელთა შესწავლაც აუცილებელია გლობალური პროცესების გასაგებად.

თანამედროვე გეოგრაფიაში დედაქალაქები განიხილება, როგორც მრავალფუნქციური ქალაქები, რომლებიც ასახავენ ქვეყნის სოციალურ და ეკონომიკურ მოწყობას, ისტორიასა და გეოპოლიტიკურ პრიორიტეტებს. მათი მდებარეობა, სიდიდე, მოწყობა და სიმბოლური მნიშვნელობა დამოკიდებულია როგორც ბუნებრივ, ისე ანთროპოგენურ ფაქტორებზე. მაგრამ რატომ არის ზოგი დედაქალაქი გლობალური მეტროპოლია, ხოლო ზოგი მხოლოდ მცირე ადმინისტრაციული ცენტრი? რა პირობები განსაზღვრავს დედაქალაქის სტატუსს და რა პროცესები იწვევს მისი მდებარეობის ან ფუნქციის ცვლილებას?

ამ სტატიაში დედაქალაქებს განვიხილავთ როგორც ქალაქებს, რომლებსაც საკუთარი სახე, ისტორია და მნიშვნელობა აქვთ. ზოგიერთ დედაქალაქში მილიონობით ადამიანი ცხოვრობს და ისინი გლობალური მეტროპოლიებია, ზოგი კი პატარა ადმინისტრაციული ცენტრია, რომელიც მხოლოდ ქვეყნის მართვას ემსახურება. მათი შედარება დაგვეხმარება გავიგოთ, რა განაპირობებს დედაქალაქის სახეს და რა როლს ასრულებს ის ქვეყნის პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ ცხოვრებაში.

მსოფლიოში ბევრი დედაქალაქი ეწინააღმდეგება სტერეოტიპულ წარმოდგენას მეგაპოლისის შესახებ და ვითარდება სრულიად განსხვავებულ სივრცულ, სოციალურ და ადმინისტრაციულ კონტექსტში. ყველაზე თვალში საცემი მაგალითები პატარა დედაქალაქებია, რომლებიც ძირითადად მიკროსახელმწიფოებსა და კუნძულოვან ქვეყნებში მდებარეობენ. ასეთი პატარა დედაქალაქები აჩენს მნიშვნელოვან კითხვებს ქალაქის დაგეგმარების, ადმინისტრაციული ფუნქციებისა და მოსახლეობის სოციალურ-ეკონომიკური სტრუქტურის შესახებ, რაც საშუალებას აძლევს გეოგრაფებს გააანალიზონ, როგორ იქმნება და როგორ ვითარდება ურბანული ცენტრები სხვადასხვა პირობებში.

დედაქალაქების სივრცითი და დემოგრაფიული მრავალფეროვნება განსაკუთრებით თვალსაჩინოა მაშინ, როცა მათ აბსოლუტურ და ფარდობით მაჩვენებლებს ვადარებთ.

მსოფლიოში ყველაზე პატარა დედაქალაქი ვატიკანია – სუვერენული ქალაქ-სახელმწიფო, რომლის მოსახლეობა დაახლოებით 1000 ადამიანს შეადგენს. მათი უმრავლესობა კათოლიკური ეკლესიის წევრი ან ეკლესიის სტრუქტურაში დასაქმებული პირების ოჯახის წევრები არიან. მოქალაქეობა დროებითია და იწურება სამსახურებრივი მოვალეობის დამთავრებისთანავე. ვატიკანის უნიკალურობა ის გახლავთ, რომ მისი მოსახლეობის 100% თავად დედაქალაქში – ვატიკანში – ცხოვრობს.

მცირე ზომის დედაქალაქებს შორის გამოირჩევა ვადუცი (ლიხტენშტაინი) – მშვიდი ქალაქი დაახლოებით 5000 მცხოვრებით, და ფუნაფუტი (ტუვალუ), სადაც 7000-მდე ადამიანი ცხოვრობს ვიწრო, პალმებით დაფარულ ატოლზე, რომლის სიგანე ზოგ ადგილას 200 მეტრსაც არ აღემატება.

თანამედროვე გეოგრაფიულ რეალობაში მრავლად გვხვდება დედაქალაქები, რომლებიც არ წარმოადგენენ ისტორიულ ცენტრებს – ისინი მიზანმიმართულად აშენდა, როგორც ახალი მმართველი ცენტრები. შედარებითი მაჩვენებლებით პირველ ათეულში შესულ დედაქალაქთაგან ექვსი სწორედ ასეთი დაგეგმილი ქალაქია. მათ შორისაა დოდომა – ცენტრალურ ტანზანიაში მდებარე მოკრძალებული ადმინისტრაციული ცენტრი და ისლამაბადი – პაკისტანის პრესტიჟული დედაქალაქი, რომელიც ბერძენმა არქიტექტორმა კონსტანტინოს აპოსტოლუ დოქსიადისმა შექმნა. მიუხედავად სპეციალურად დაგეგმილი მშენებლობისა, ორივე დედაქალაქში ქვეყნის მოსახლეობის მხოლოდ 0.5%-ზე ნაკლები ცხოვრობს.

დედაქალაქის გადატანის მთავარი მიზეზებია: ნაკლებად განვითარებული შიდა რეგიონების გაძლიერება, ახალი „იდეალური ქალაქის“ აგება და, ზოგჯერ, ქალაქებს შორის კონკურენციის თავიდან აცილება. ამის მაგალითებია ავსტრალიის კანბერა და აშშ-ის ვაშინგტონი. ბოლო წლებში დედაქალაქის გადატანის მიზეზად კლიმატის ცვლილებაც იქცა: მაგალითად, ინდონეზია ახალ დედაქალაქ ნუსანტარას აშენებს, რადგან ჯაკარტას წყალდიდობა ემუქრება. კლიმატის ცვლილებითა და ზღვის დონის მატებით გამოწვეული საფრთხეების გამო, პალაუს დედაქალაქი კორორიდან ნგერულმუდში გადაიტანეს. ახალი დედაქალაქი უფრო დაცულია ზღვის დონის მატებისა და ქარიშხლებისგან.

ეგვიპტემ ახალი ადმინისტრაციული დედაქალაქის შენება კაიროს გადატვირთულობისა და გარემოს პრობლემების გამო დაიწყო. მსგავს შემთხვევას წარმოადგენს მიანმარიც, რომელმაც დედაქალაქი იანგონიდან ნაიფიიდოში 2005 წელს გადაიტანა, ქვეყნის შიდა რეგიონის განვითარების მიზნით.

მიზნობრივად დაგეგმილი დედაქალაქები გვიჩვენებენ, როგორ შეიძლება ურბანული სივრცე იქცეს არა მხოლოდ ადმინისტრაციულ ცენტრად, არამედ ქვეყნის პოლიტიკის, ეკონომიკისა და კულტურის სტრატეგიულ ინსტრუმენტად. ისინი ასახავენ ეროვნულ ხედვას, ღირებულებებსა და გლობალურ გამოწვევებზე რეაგირების უნარს.

დედაქალაქის გადატანა არ არის მხოლოდ ურბანული გადაწყვეტილება – ეს არის კომპლექსური სტრატეგია, რომელიც ქვეყნის მომავალს განსაზღვრავს და ხშირად იქცევა ეროვნული იდენტობის სიმბოლოდ.

მსოფლიოს ყველაზე პატარა დედაქალაქების მოსახლეობა და მათი ხვედრითი წილი ქვეყნის მთლიან მოსახლეობაში

დედაქალაქები ხშირად მოსახლეობის კონცენტრაციის ცენტრებია, სადაც ქვეყნის მნიშვნელოვანი ნაწილი ცხოვრობს. მაგალითად, რეიკიავიკში თავმოყრილია ისლანდიის მოსახლეობის 64%, მონტევიდეოში – ურუგვაის დაახლოებით 50%, ულან-ბატორში – მონღოლეთის 48%, ხოლო ასუნსიონში – პარაგვაის 46%. თუმცა არსებობს გამონაკლისებიც: მიკრონეზიის ფედერაციული შტატების დედაქალაქ პალიკირში ეს მაჩვენებელი მხოლოდ 6.2%-ს შეადგენს, რაც ბუნებრივია, რადგან ქვეყნის დაახლოებით 113 000 მცხოვრები 65 დასახლებულ კუნძულზეა განაწილებული. განსაკუთრებულ შემთხვევას წარმოადგენს გიგანტური დედაქალაქები, როგორებიცაა – ბეიჯინგი და ნიუ-დელი, სადაც 20 მილიონზე მეტი ადამიანი ცხოვრობს, თუმცა მათი ხვედრითი წილი ქვეყნის მთლიან მოსახლეობაში მცირეა – მაგალითად, ბეიჯინგში ჩინეთის მხოლოდ 1.4%-ს შეადგენს.

აღსანიშნავია, რომ გაეროს მონაცემებში არ შედის არასუვერენული ერთეულები, მრავალდედაქალაქიანი ქვეყნები და დე ფაქტო დედაქალაქები, რაც კვლევის ფარგლებს მკაფიოდ განსაზღვრავს.

დედაქალაქების განსხვავებულობა მხოლოდ დემოგრაფიული და ისტორიული პარამეტრებით არ შემოიფარგლება – მათ შორის არსებითი განსხვავებაა გარემოსდაცვით საკითხებშიც, რომლებიც პირდაპირ გავლენას ახდენს მოსახლეობის ჯანმრთელობასა და ცხოვრების ხარისხზე. თუ ზოგიერთი მცირე ზომის დედაქალაქებში, როგორებიცაა – ვადუცი (ლიხტენშტაინი) ან ფუნაფუტი (ტუვალუ), სუფთა ჰაერი და ეკოლოგიური წონასწორობაა, მსხვილი მეტროპოლიები ხშირად სერიოზული გარემოსდაცვითი გამოწვევების წინაშე დგანან.

ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ინდიკატორი, რომელიც ურბანულ გარემოში ცხოვრების დონეს განსაზღვრავს, ჰაერის დაბინძურების ხარისხია. განსაკუთრებით მჭიდროდ დასახლებულ დედაქალაქებში ჰაერის დაბინძურება პირდაპირ კავშირშია რესპირატორულ დაავადებებთან, სიცოცხლის ხანგრძლივობასთან და ზოგად კეთილდღეობასთან.

შვეიცარიული კომპანიის IQAir-ის 2024 წლის მსოფლიო ჰაერის ხარისხის ანგარიში, 138 დედაქალაქის მონაცემებზე დაფუძნებული, ცხადად აჩვენებს ჰაერის დაბინძურების გლობალურ განსხვავებებს. ანგარიშის თანახმად, ყველაზე დაბინძურებულია ნჯამენა (ჩადი), სადაც PM2.5 ნაწილაკების წლიური საშუალო კონცენტრაცია 90 მკგ/მ³-ს აღემატება, ოდნავ წინ უსწრებს ნიუ-დელის (ინდოეთი). ეს მაჩვენებელი ჯანმოს რეკომენდებულ ზღვარს 18-ჯერ აჭარბებს. მესამე ადგილზეა დაკა (ბანგლადეში, 78 მკგ/მ³), შემდეგ მოდიან კინშასა (კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, 58.2 მკგ/მ³) და ისლამაბადი (პაკისტანი, 52.4 მკგ/მ³). ანგარიში ეფუძნება 8 954 ქალაქის მონაცემებს.

მსოფლიოს ყველაზე დაბინძურებული დედაქალაქები

დედაქალაქების მრავალფეროვნება აჩვენებს, რომ მმართველი ცენტრები არაერთგვაროვანია როგორც ფორმით, ისე შინაარსით. ამ განსხვავებების ფონზე, ჰაერის ხარისხი ერთ-ერთ მნიშვნელოვან გამოწვევად რჩება. გარემოსდაცვითი პრობლემები, განსაკუთრებით PM2.5-ის მაღალი კონცენტრაცია, პირდაპირ გავლენას ახდენს მოსახლეობის ჯანმრთელობასა და ცხოვრების ხარისხზე.

დედაქალაქები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ქვეყნის იდენტობისა და განვითარების ჩამოყალიბებაში. ისინი არა მხოლოდ პოლიტიკური და ადმინისტრაციული ცენტრებია, არამედ კულტურული, ეკონომიკური და საგანმანათლებლო ცხოვრების მთავარი კერებიც. აქ კონცენტრირებულია სახელმწიფო ინსტიტუტები, საერთაშორისო წარმომადგენლობები, ისტორიული მემკვიდრეობა და თანამედროვე ინფრასტრუქტურა, რაც მათ განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს ქვეყნის შიგნითა და გლობალურ ასპარეზზე.

დედაქალაქები მრავალგანზომილებიანი ფენომენებია, რომელთა მრავალფეროვანი ხასიათი და გარემოსდაცვითი გამოწვევები ხაზს უსვამს თანამედროვე ურბანული დაგეგმარების აუცილებლობას, რომელიც ხელს შეუწყობს მდგრადობასა და მოსახლეობის კეთილდღეობას. შესაბამისად, საჭიროა ანალიტიკური ხედვა -დედაქალაქების გააზრება როგორც კომპლექსურ სივრცით, სოციალურ და პოლიტიკურ ფენომენებად. მხოლოდ ამ გზით შეიძლება გეოგრაფიის სწავლება იქცეს კრიტიკული აზროვნებისა და გლობალური პროცესების გააზრების ინსტრუმენტად.

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები:

https://www.statista.com/chart/33405/national-capitals-with-the-highest-average-annual-pm25-concentration/; https://www.statista.com/chart/31399/most-air-polluted-cities-in-the-eu/ ; https://www.statista.com/chart/25114/smallest-capitals-in-the-world/

,,სამოთხე არ არის სამყოფელი’’ ამბავია ადამიანად ყოფნის გარდაუვლობაზე. სწორედ იმაზე, რომ ჩვენ მისჯილი გვაქვს დედამიწა, მაგრამ ამ სასჯელში ტრაგიკული არაფერია და თუ არის – მაინც უფრო საინტერესოა, ვიდრე ერთფეროვანი დღეებით სავსე მარადიული კალენდარი

წიგნი მოგვითხრობს კაცზე, რომელიც საკუთარი ცხოვრების რადიკალურ გადახედვას იწყებს. ის ცდილობს გაექცეს რეალურ სამყაროს და ეძებს „სამოთხეს“—მდგომარეობას, სადაც შეძლებს სრულყოფილებას, თავისუფლებას ან სიმშვიდეს, თუმცა საბოლოოდ ხვდება, რომ ასეთი ადგილი არ არსებობს.

ველერსჰოფი ამ რომანშიც, როგორც  სხვა ნაწარმოებებში, იყენებს ექსპერიმენტულ თხრობას ფსიქოანალიტიკური ცოდნის დემონსტრაციით.

ტექსტი რთული, მრავალშრიანი ფსიქოლოგიური რომანია, რომელიც ადამიანის შინაგან სამყაროს, იდენტობის კრიზისს, რეალობის აღქმას და ფსიქიკური მდგომარეობის ცვლილებებს განიხილავს. წიგნი შეეხება არა მხოლოდ პერსონაჟის პირად ძიებას, არამედ ზოგად ფილოსოფიურ და ფსიქოლოგიურ თემებს, რომლებიც თანამედროვე საზოგადოების პრობლემებს უკავშირდება.

მთავარი გმირი  ეგზისტენციალური კრიზისითაა მოცული —ის ცდილობს გაერკვეს, ვინ არის სინამდვილეში და როგორი უნდა იყოს მისი ცხოვრება. მას არ აკმაყოფილებს არსებული რეალობა და ცდილობს ალტერნატიული „სამოთხის“ პოვნას, თუმცა აღმოაჩენს, რომ ეს იდეა ილუზორულია. ველერსჰოფი ხშირად იყენებს პერსონაჟის სუბიექტურ განცდებსა და ცნობიერების ნაკადის ტექნიკას. წიგნში მკითხველი ხედავს, როგორ იშლება რეალობისა და წარმოსახვის ზღვარი, როგორ იცვლება გმირის აღქმა გარემოს მიმართ და როგორ მოქმედებს ეს მის ფსიქიკაზე.

ავტორი ჭვრეტს, თუ როგორ ართმევს თანამედროვე საზოგადოება ადამიანს იდენტობას, როგორ ძალადობს მასზე კონფორმიზმითა და სტანდარტიზებული ღირებულებებით. გმირი ცდილობს ამ ჩარჩოებს გასცდეს, თუმცა ამაოდ.

წიგნი სვამს მარადიულ კითხვას— რა არის სიცოცხლის მიზანი და როგორ შეგვიძლია მისი გააზრება იმ სამყაროში, სადაც „სამოთხე არ არის სამყოფელი“? გმირის ფიქრები ხშირად სიკვდილს და არსებობის აზრს მიმემართება, რაც  კიდევ უფრო ღრმად ძირავს შინაგან ქაოსში.

მიწიერი ცხოვრება ვერასდროს იქნება სამოთხის მაგვარი, ყოფა  რთული და წინააღმდეგობებით სავსეა, ხოლო გაქცევა მასთან შეჯახებას ვერ აგარიდებს – ის ყველგანაა, სადაც ჩვენ ვართ, სადაც ვმყოფობთ, სადაც ადამიანი გვქვია.

თუმცა ტექსტის ფინალი ისეთია, რომ მაინც სხვა ფიქრს გიჩენს  და ეს ფიქრი გკარნახობს, რომ მიუხედავად მთელი სიმკაცრისა, რასაც რეალობა გვთავაზობს, შეიძლება ბუნების ერთ რიგით აღწერაში – დედამიწაც დაინახო და სამოთხე. ან ასე – სამოთხე დედამიწაზე: ,, მშვენიერი შემოდგომის დღე იდგა. ფოთლები უკვე შეფერილიყვნენ,  ზოგიერთი ტოტებს წყდებოდა და ნავივით მიტივტივებდა მიწისკენ. გზის მარცხნივ და მარჯვნივ საძოვრები ცარიელი იყო, ბალახი კი უკვე  გახუნებული. რამდენიმე წამით შეჩერდნენ, რათა ირგვლივ მიმოეხედათ, მერე კი უსიტყვოდ განაგრძეს გზა. ცა ლურჯად კამკამებდა.’’

აქ გახუნებული ბალახი დედამიწაა, ლურჯი ცა კი – სამოთხე. მთავარია ხან მაღლა ახედვა ვისწავლოთ და მოვახერხოთ. სხვა – არაფერი.

არ მახსოვს, ფილმში (“პირველ მერცხალში”) როგორაა, მაგრამ – “პენტელი!” – ასე ნიშნავს პენალტს იპოლიტე ხვიჩიას პერსონაჟი, პოლიციელი ვარლამი, ლევან ჭელიძის სცენარში, რომელიც სრულიად გადასარევი საკითხავია.

*

სოფელში ჭიშკართან მაქვს სტადიონი, უფრო სწორედ, მოზრდილი მინდორი, რომელზეც ჩემს დროს სტანდარტული ზომის დიდი საფეხბურთო სტადიონიც იყო, მინი სტადიონიც და ფრენბურთის მოედანიც. შესაბამისად, სპორტი, განსაკუთრებით – ფეხბურთი, ბავშვობიდან ღრმად გახლდათ შემოჭრილი ჩემს ცხოვრებაში. ეგეც არ იყოს, მამაჩემი, კომუნისტების დროს, სოფლის გუნდში თამაშობდა და დღემდე ახსოვთ რაიონში მისი თამაში. მწვრთნელი ჰყავდათ გენიალური კაცი, განთქმული შარაფისტი. სადმე ქორწილში რო წავიდოდა, ჩააყრევინებდა უშველებელ პარკში ან ტომარაში პურ-მარილს “თავისი ბიჭებისთვის”, ანუ – ფეხბურთელებისთვის, და დააპირქვავებდა მინდორზე, თურმე, ერთმანეთში აზელილ ხორცს, ნამცხვარს, ტორტს, ხაჭაპურს და ა. შ. , ხოდა, ვარჯიშები, არცთუ იშვიათად, ქეიფებში გადაიზრდებოდა ხოლმე… საბჭოთა კავშირის დაშლის მერე მამაჩემი მხოლოდ გასართობად თამაშობდა ხოლმე უბანში, მერე, ჩემი ასაკისა, უკვე აღარ თამაშობდა, თუმცა, როცა ჩვენი უბანი სხვა უბანს ეთამაშებოდა, დელეგაცია მოდიოდა ხოლმე სათხოვნელად, რო ეთამაშა, როგორც იასონთან მიდიან. მისი ნაქონი შორტი, მაისური და გეტრები მე მეცვა მერე, მართალია, დიდი მქონდა, მაგრამ მაინც მეცვა. მამაჩემი მცველი იყო, მე – თავდასხმაში ვთამაშობდი, ამიტომ მისი მაისურის უკან მიწერილ ნომერ 3-ზე ბებიაჩემმა 10 ნომერი გადააქარგა და ჩემზე ბედნიერი კაცი არ დაიარებოდა ჩხოროწყუში…

როგორც მახსოვს, ფეხბურთელობა არასოდეს მდომებია, უფრო – მხატვრობისკენ და მწერლობისკენ ვიქაჩებოდი, მაგრამ ფეხბურთის თამაში გაგიჟებამდე მიყვარდა. დედაჩემი დღემდე იხსენებს ხოლმე, როგორ დამტოვა ოთახში გაკვეთილის სასწავლებლად, ცოტა ხანში ჩუმად შემოიხედა ოთახში და ნახა, როგორ ვიდექი ფანჯარასთან, მინი სტადიონზე მოთამაშე თანატოლებს გავცქეროდი და ფინტების და დარტყმის იმიტაციას ვაკეთებდი როლში შესული…

ბურთი იყო ჩვენი პრობლემა სულ. უფროსებს ერთი ბურთი ჰქონდათ ხოლმე და მაგას ჩვენთვის, ბავშვებისთვის, ვერ იმეტებდნენ, ამიტომ ჩვენ მუშტისტოლა პლასტმასის ბურთით ვთამაშობდით. ზოგჯერ სტანდარტული ზომის ბურთს რო მოვიხელთებდით, იმ მუშტისტოლა ბურთზე ნაწრთობნი, ისე ვფინტაობდით, მიმიქარავს მარადონა და მესი…

შემდეგ ლარიანი, ფერადი ბურთები შემოვიდა და მაგას ვდებდით ხოლმე ტყავში, ოღონდ სტანდარტულ რეზინაზე ბარე ათჯერ სქელი იყო ის ბურთები, ამიტომ, ტყავში ჩადებული, საშინლად მძიმე გახლდათ, მაგრამ პლასტმასის გორებას, ისევ ეგ სჯობდა. სტადიონს ერთ მხარეს ეკალ-ბარდი და ტრიფოლიატის ბუჩქები ესაზღვრებოდა, ამიტომ ხშირად იხვრიტებოდა ბურთი, ხოდა, ნახვრეტზე ნაჭრებს ვაწებებდით ხოლმე გახურებული დანით (რაღაც უცნაური რეზინა იყო – პლასტიკური მასის და რეზინის ნაზავი, – გახურებულ დანას რო გაუსვამდი ნახვრეტს და იმავე მასალის პატარა ნაჭერს, ზედაპირები წებოვან-მდნარი ხდებოდა და მაგრად ეწებებოდა ერთმანეთს.) ოთხმოცდაათიანი წლების მეორე ნახევარში სწორედ ამ ლარიანმა ბურთმა გაგვიწია ბურთობა მთელი საქართველოს ბავშვებს…

ზამთარში მოწყენილი და ცარიელი იყო ჩვენი სტადიონი, მხოლოდ ბავშვები თუ გავაგორებდით ზოგჯერ ბურთს, აი, გაზაფხულზე, აღდგომა დღეს, საფეხბურთო სეზონი იხსნებოდა. აღდგომის წინა დღეს, ამოვსებულ ხაზებს ისევ გავავლებდით თოხებით, ჩავყრიდით შიგ ნახერხს და სათამაშოდ მზად იყო მოედანი. აღდგომა დღეს, რაც არ უნდა წვიმა ყოფილიყო, გვერდითა უბნელი ბიჭები მოდიოდნენ (მაგათ საშინელი სტადიონი ჰქონდათ) და იხსნებოდა საფეხბურთო სეზონი. და ასე გრძელდებოდა ყოველ საღამოს, ყანიდან გამოსული და მოწესრიგებული ხალხი ამ ჩვენი სტადიონისკენ მოიჩქაროდა, მეტი გასართობი არაფერი იყო. არც სტუმრად ჩამოსული გოგოების ნაკლებობა იყო სოფელში, ეს კი დამატებითი სტიმული გახლდათ თავგანწირვისთვის და მათთვის თავის მოსაწონებლად ჩაღდებოდა შიშველი ფეხების ხათქა-ხუთქი და ტყაპა-ტყუპი, აბა, სად იყო ბუცები, კედები და კაი ცხოვრება… თავსხმისას მაყურებლები სტადიონის გასწვრივ ჩამწკრივებულ სახლებში გადაინაცვლებდნენ და მეორე სართულის დერეფნებიდან ადევნებდნენ თვალს თამაშს, ჩემი სახლის დერეფანიც ხშირად გამხდარა ასეთი “ტრიბუნა”…

ახლა ჩემი სახლის წინ მაგხელა სტადიონი სრულიად უქმადაა, აღარავინ თამაშობს, ღორების დინგით გადათხრილი და სარეველამოვლილი, უეჭველად მოგვრის ცრემლს გულჩვილ მაცქერალს, რომელსაც ის დიდი თამაშები ახსოვს…

*

ვერ ვიხსენებ, ფილმში როგორაა, მაგრამ – “პენტელი!” – ასე ნიშნავს პენალტს იპოლიტე ხვიჩიას პერსონაჟი, პოლიციელი ვარლამი, ლევან ჭელიძის სცენარში.

ენისა და მეტყველების სპეციალისტის ფუნქცია-მოვალეობანი

მარიამ გოდუაძე

განათლებაში ჩართულ არაერთ ადამიანს ჰგონია, რომ ენისა და მეტყველების სპეციალისტი ლოგოპედია, რომელსაც საჯარო თუ კერძო საგანმანათლებლო სივრცეში კორექციული პედაგოგიკის ფუნქცია-მოვალეობანიც ეკისრება. თუმცა, საზოგადოდ, მიჩნეულია, რომ ენა და კომუნიკაცია არ შედის ლოგოპედის კომპეტენციაში. ლოგოპედია არის დარგი, რომელიც მხოლოდ მეტყველების სირთულეების გამოვლენისა და კორექციისთვის იყენებს სპეციალურ მეთოდებს.

მიჩნეულია, რომ ენისა და მეტყველების თერაპევტის მოვალეობაში შედის ისეთი სფეროების განვითარების ხელშეწყობა, როგორიცაა: კომუნიკაცია, ენა და მეტყველება.

კომუნიკაცია არის ორ ან მეტ ადამიანს შორის ინფორმაციის, იდეების, ფიქრების, ემოციების გაცვლა. ადრეული კომუნიკაციის უნარი ბავშვის მომავალი ენობრივი და ინტელექტუალური განვითარების წინაპირობაა. სპეციალისტები მიუთითებენ[1], რომ წარმატებული კომუნიკაციის პროცესის მისაღწევად აუცილებელია, ბავშვი ჩაერთოს სხვა ადამიანთან ურთიერთობაში. მან უნდა მისცეს გარკვეული ფუნქცია კომუნიკაციის პროცესს, მიესალმოს, მოითხოვოს სასურველი, შეესიტყვოს, გამოხატოს ემოცია, უარი თქვას არასასურველზე ან, უბრალოდ, დაასახელოს ობიექტი. ამის მიღწევა ბავშვს სხვადასხვა ხერხითა და ფორმით შეუძლია, მაგალითად, თვალით დიდხანს უყუროს ნივთს, რითაც გამოხატოს ამ ობიექტით დაინტერესებისა და მისი მიღების სურვილი; მიგვანიშნოს თითით ან ჟესტით, დაწეროს, დახატოს და ა.შ. აუცილებელია, ყურადღებით დავაკვირდეთ ბავშვის ქცევას და ამოვიცნოთ, რა სახის კომუნიკაციის მიმანიშნებლებს იყენებს. თითოეულ მათგანს მივანიჭოთ გარკვეული მიზანი და ჩვენც შესაბამისი ქცევით ვუპასუხოთ.

მეორე ასევე მნიშვნელოვანი სფერო, რომელიც ენისა და მეტყველების თერაპევტის სამუშაოს ნაწილია, არის ენა. ენა არის შეთანხმებული სიმბოლოების სისტემა, რომელიც კომუნიკაციისა და აზრის გადმოსაცემად გამოიყენება. სანამ ბავშვი სიტყვების, სიტყვათშეთანხმებებისა და წინადადებების ფუნქციურად გამოყენებას შეძლებს, მანამდე ენისა და მეტყველების თერაპევტმა, ასევე მშობლებმა და ოჯახის წევრებმა, ბავშვს ბუნებრივ სიტუაციაში უნდა ასწავლონ მათი მნიშვნელობები. მაგალითად, ჩანგლის ფუნქცია და დანიშნულება გააცნოს საკვების მიღების დროს. გარდა ამის, მნიშვნელოვანია, ბავშვს ვასწავლოთ უკვე ათვისებული სიტყვების გარემოსა და სიტუაციის შესაბამისად გამოყენება.

ენისა და მეტყველების თერაპევტის კომპეტენციის კიდევ ერთი სფერო მეტყველებაა. მეტყველების დარღვევის დროს საქმე გვაქვს მშობლიური ენისთვის დამახასიათებელი ბგერების წარმოთქმის თავისებურებებთან. მეტყველება თითოეული ბგერისა და ბგერათკომპლექსების სწორად გამოთქმას გულისხმობს. თუმცა სანამ მეტყველებაზე მუშაობამდე მნიშვნელოვანია, ბავშვის სმენის აუდიოლოგიური შეფასება, რათა გამოირიცხოს ნებისმიერი სახის სმენის დაქვეითება. აქვე უნდა გვახსოვდეს, რომ მეტყველებაზე მუშაობა მიმდინარეობს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ზემოთ ნახსენები სფეროები, კომუნიკაცია და ენა, მეტ-ნაკლებად კარგად არის განვითარებული. მეტყველების დარღვევის ერთ-ერთი ტიპია ენაბორძიკიც.

ენისა და მეტყველების თერაპევტის სამუშაო მოიცავს კვებასთან დაკავშირებულ ისეთ პრობლემებზე მუშაობასაც, როგორიც არის ღეჭვა, ყლაპვა და დამოუკიდებლად ჭამა, რაც ასევე მნიშვნელოვანი ფაქტორია კომუნიკაციის, ენისა და მეტყველებისთვის.

მაშასადამე, ენისა და მეტყველების თერაპევტი მუშაობს 0-დან 18 წლამდე ბავშვებთან და მოზარდებთან, რომელთაც აქვთ სირთულეები შემდეგ სფეროებში:

• კომუნიკაციის – როდესაც ბავშვს ან მოზარდს უჭირს საკუთარი აზრების და ფიქრების გამოხატვა, თანატოლებთან ურთიერთობა და თამაში, პირადი სივრცის და ემოციების გაზიარება;
• რეცეფტული ენის – რაც გულისხმობს მოსმენასა და მოსმენილის გაგებას;
• ექსპრესული ენის – რაც მოიცავს ცალკეული სიტყვებისა და წინადადებების წარმოებას, რამდენად შეუძლია უკვე აღქმულის გადმოცემა;
• მეტყველების – როცა არის ბგერების წარმოთქმის სირთულე, მეტყველება რთულად გასაგებია, არის საარტიკულაციო აპარატის მოტორული სირთულეები, ჰიპერსალივაცია, ანუ ჭარბი ნერწყვდენა[2].
• კვების – კვებასთან (ღეჭვა-ყლაპვასთან) დაკავშირებული სხვადასხვა სირთულეები.

მეტყველების სპეციალისტი აფასებს, გეგმავს და წარმართავს სასწავლო პროცესს. თუკი ამა თუ იმ მოსწავლის ენისა და მეტყველების შესახებ სკოლაში უკვე დასკვნა მომზადებულია და დიაგნოსტირებულია ბავშვის უნარები, რომლებიც მოიცავს ბავშვის მეტყველების, ენის, ხმის, სმენის, ყლაპვისა და კომუნიკაციის უნარების შეფასებას, სპეციალური ტესტებისა და დაკვირვების გამოყენებას, ინდივიდუალური შეფასების საფუძველზე მდგომარეობის განსაზღვრას, ამის შემდეგ აუცილებელია ჩარევის დაგეგმვა, რაც შემდეგ პროცესებს მოიცავს:

• ინდივიდუალური და ჯგუფური თერაპიის გეგმის შედგენა,
  • მიზნების განსაზღვრა ასაკისა და საჭიროებების მიხედვით,
  • გრძელვადიანი და მოკლევადიანი სტრატეგიების შემუშავება.

საგაკვეთილო სესია უნდა წარიმართოს იმგვარად, რომ განვითარდეს ბგერა, სუნთქვა, არტიკულაცია, ლექსიკა, გრამატიკა, კომუნიკაცია და პრაგმატული უნარები. ამავდროულად. მხარდაჭერილი უნდა იყოს დისლექსიის, დისგრაფიისა და სხვა სწავლის სირთულეები. თუ საჭიროება მოითხოვს, უნდა გამოვიყენოთ ალტერნატიული და დამატებითი კომუნიკაციის საშუალებები (მაგ.: სურათები, ჟესტები, ტექნოლოგია).

პროფილაქტიკისა და პრევენციისთვის აუცილებელია:

• მეტყველების დარღვევების დროული აღმოჩენა;
• მშობლებისა და პედაგოგებისთვის რეკომენდაციების გაცემა;
• სკოლაში, ბაღსა ან სტაციონარში პრევენციული აქტივობების დაგეგმვა.

კონსულტაცია და თანამშრომლობა

• მშობლებთან, მასწავლებლებთან, ფსიქოლოგებსა და ექიმებთან ერთობლივად მუშაობა;
• რეკომენდაციები სასწავლო გარემოს ადაპტაციისთვის;
• ოჯახის წევრთა ინფორმირება სახლში აქტივობების გაგრძელების გზებზე.

დოკუმენტაციის წარმოება

• შეფასების შედეგებისა და პროგრესის რეგულარული ჩანაწერები;
• ინდივიდუალური განვითარების გეგმის განახლება;
• ანგარიშგება

ენისა და მეტყველების სპეციალისტი მუდმივად უნდა აახლებდეს საკუთარ ცოდნას, ეცნობოდეს თანამედროვე მეთოდებსა და კვლევებს, მონაწილეობდეს ადგილობრივ თუ საერთაშორისო სემინარებსა და ტრენინგებში.

[1] https://mhc.ge/post/223; https://cisi.tsu.ge/Files/electronic_textbooks/%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%90_%E1%83%93%E1%83%90_%E1%83%99%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%A3%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%99%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A6%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%9B%E1%83%A5%E1%83%9D%E1%83%9C%E1%83%94_%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%A1%E1%83%AC%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%90_%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%9D%E1%83%93%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%92%E1%83%98%E1%83%90.pdf

[2] https://mhc.ge/post/131

(„Felicità“ — სიმღერით ბედნიერების გაზიარება)

 დღეს, მუსიკა ერთ-ერთ ყველაზე ძლიერ საგანმანათლებლო ინსტრუმენტად მიიჩნევა. მუსიკა აერთიანებს ემოციას, კულტურას და ენობრივ ელემენტებს, რის მეშვეობითაც სწავლა გადაიქცევა ცოცხალ, მრავალმხრივ გამოცდილებად. სწორედ ამ მიდგომის საფუძველზე დაიგეგმა ქართულ-იტალიური სკოლის ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავი პროექტი  –  „იტალიელი მომღერლები ქართულ-იტალიურ სკოლაში“.

პროექტის მიზანი იყო კულტურათა დიალოგის გაღრმავება, იტალიური ენის სწავლების ემოციურ და შემოქმედებით ფორმებში ინტეგრირება და მოსწავლეებში პოზიტიური დამოკიდებულების ჩამოყალიბება უცხო ენის შესწავლისადმი. მთავარი შთაგონების წყარო გახდა ცნობილი იტალიური დუეტის, Al Bano & Romina Power-ის, ცნობილი სიმღერა „Felicità“ (ბედნიერება).

მომღერლების მოსვლამდე განხორციელებული აქტივობები

მოსწავლეებმა მომღერლების სტუმრობამდე იმუშავეს სიმღერის ტექსტზე. მათ განიხილეს სიტყვების მნიშვნელობა, შეადარეს იტალიური და ქართული ვერსიები და შეადგინეს პატარა ლექსიკური რუკები.

მასწავლებელმა წამოიწყო ინტერაქტიული აქტივობა — „ბედნიერების გამომხატველი სიტყვების კედელი“. მოსწავლეებმა ფერად ფურცლებზე დაწერეს სიტყვები, რომლებიც მათთვის ასოცირდებოდა ბედნიერებასთან — amore (სიყვარული), famiglia (ოჯახი), amici (მეგობრები), sole (მზე), sorriso (ღიმილი), musica (მუსიკა) და სხვ.

შემდეგ ეს სიტყვები გამოფინეს  კედელზე, რომელიც  გადაიქცა ემოციების ვიზუალურ რუკად.  გაიმართა დისკუსია – „რა გვაშინებს და რა გვახარებს?“, „რა გვაძლევს ბედნიერებას ყოველდღიურობაში?“ — ამ დიალოგებმა გააღრმავა ემპათია და თანაგრძნობა.

მომღერლების სტუმრობა სკოლაში

პროექტის კულმინაცია იყო იტალიელი მომღერლების სტუმრობა იტალიურ სკოლაში. ეს დღე სავსე იყო მუსიკით, ემოციით და ორ კულტურას შორის უშუალო ურთიერთობით.
მომღერლებმა მოსწავლეებს უამბეს იტალიური პოპ-მუსიკის ისტორიაზე, სიმღერის შექმნის ისტორიაზე და იმაზე, თუ როგორ გამოხატავს „Felicità“ ბედნიერების უნივერსალურ იდეას — უბრალო დეტალებში ბედის პოვნას.

https://www.facebook.com/share/p/177dKzbwpj/

შემდეგ მოხდა ერთობლივი შესრულება — მოსწავლეებმა, მასწავლებლებმა და სტუმრებმა ერთად იმღერეს „Felicità“. ეს იყო არა მხოლოდ ენობრივი, არამედ ემოციური გაერთიანება, სადაც ყველა მონაწილემ იგრძნო, რომ მუსიკა არის საერთო ენა, რომელიც არ საჭიროებს თარგმანს.

სტუმრობის შემდგომი აქტივობები

ღონისძიების შემდეგ გაკვეთილები გადაიქცა ანალიზისა და შემოქმედების სივრცედ.
მოსწავლეებმა იმსჯელეს იმაზე, რა არის ბედნიერება მათი თვალით, როგორ უკავშირდება ეს სიმღერის ტექსტს და როგორ გამოხატავენ ადამიანები ბედნიერებას სხვადასხვა კულტურაში.

ამ ეტაპზე განხორციელდა შემოქმედებითი დავალება — „ბედნიერების გამომხატველი სიტყვების კედლის“ განახლება. მოსწავლეებმა დაამატეს ახალი სიტყვები და ფრაზები, რომლებიც ამ გამოცდილების შემდეგ უფრო ღრმად ესმოდათ: armonia (ჰარმონია), amicizia (მეგობრობა), libertà (თავისუფლება), speranza (იმედი).

დასასრულს მოეწყო მცირე გამოფენა და მუსიკალური წარმოდგენა, სადაც მოსწავლეებმა საკუთარი ხელნაკეთი პლაკატების ფონზე ისევ იმღერეს „Felicità“.

პროექტმა აჩვენა, რომ უცხო ენის სწავლა მხოლოდ გრამატიკისა და ლექსიკის დაუფლება არ არის –  ეს არის კულტურული გამოცდილება, რომელიც ემოციით და ურთიერთობით იძენს ნამდვილ ძალას.
„Felicità“-ს სიმღერამ და მომღერლების სტუმრობამ სკოლის ყოველდღიურობას შემატა სიხარული, ერთობა და მოტივაცია. მოსწავლეებმა  გაიაზრეს, რომ ბედნიერება ხშირად ყველაზე მარტივ ჟესტებში იმალება — ღიმილში, მუსიკაში და იმ ადამიანებთან ურთიერთობაში, რომლებიც გულწრფელად გვიზიარებენ სიხარულს.