არსებობს ისეთი მხატვრული ლიტერატურა, რომელსაც ბავშვები სიამოვნებით კითხულობენ. მასწავლებლებიც ხშირად ვავალებთ მოსწავლეებს კლასგარეშე ლიტერატურის გაცნობას, ძირითადად არდადეგების დროს. მაგრამ თუ კლასგარეშე აქტივობას სასწავლო პროცესის ნამდვილ შემადგენელ ნაწილად გადავაქცევთ, მოსწავლის ინტელექტუალური ზრდაც უფრო ეფექტურად წარიმართება. ამ მიზნით მთელ კლასს შევთავაზოთ გარკვეული ტიპის ლიტერატურის წაკითხვა (ისევე როგორც სამეცნიერო-დოკუმენტური ფილმების, ვიდეოფილმების და ა. შ. ნახვა), შემდეგ კი წაკითხულის (და ნანახის) შესახებ მიმოხილვის (გამოხმაურების, შეფასების) დაწერა. ასეთი შეფასება დასაბუთებას მოითხოვს: მოსწავლემ უნდა ახსნას, როგორი გრძნობები გამოიწვია მასში ნაწარმოებმა, რა მოეწონა, რა დაიწუნა, რა დაამახსოვრდა ყველაზე მეტად, რომელი მოქმედი პირი, რომელი სიტუაცია და რატომ? მან ყურადღება უნდა მიაქციოს ენასაც – გამოხმაურება შესაფერისი ლექსიკით და გასაგები ენით უნდა დაიწეროს.
მასწავლებლის დავალების მიუხედავად, მიმოხილვა (გამოხმაურება, შეფასება) კონკრეტული საფუძვლის, მიზეზის გარეშე მაინც ვერ დაიწერება. მიმოხილვის დაწერის ძირითად მოტივატორად აღიარებულია სამი ფაქტორი:
- ემოცია (კმაყოფილება ან პირიქით – სიბრაზე);
- თვითგამოხატვის მოთხოვნილება (საკუთარი ცოდნის და გამოცდილების, ინფორმაციის სხვისთვის გაზიარების მოთხოვნილება);
- პრობლემა (გამოხმაურების გზით კითხვებზე პასუხების მიღების სურვილი, რასაც ხშირად დისკუსია მოჰყვება ხოლმე).
გამოხმაურების დაწერის სურვილს ყველაზე მეტად ემოცია აღძრავს, რომელიც პირობითად სამ ჯგუფად შეიძლება დაიყოს:
- დადებითი ემოცია;
- ნეიტრალური (ობიექტური) ემოცია (რომლის მოტივატორი, როგორც წესი, თვითგამოხატვის მოთხოვნილებაა);
- უარყოფითი ემოცია.
მასწავლებელს შეუძლია ინდივიდუალური თავისებურებების გათვალისწინებით შეურჩიოს მოსწავლეს შესაფერისი მხატვრული ლიტერატურა, წაკითხულის შინაარსი კი თავად გაუჩენს მოსწავლეს გამოხმაურების დაწერის სურვილს.
წერითი დავალების შესრულებამდე პედაგოგმა მოსწავლეთა აზრი გულდასმით, ყურადღებით და პატივისცემით უნდა მოისმინოს, კითხვა-პასუხის გზით უნდა გამოკვეთოს მათი ძირითადი იდეები და მხოლოდ ამის შემდეგ დაავალოს მიმოხილვის დაწერა. ზეპირ გამოკითხვას, პირობითად, შეიძლება ასეთი ხასიათი ჰქონდეს:
- რას იტყოდით ნაწარმოების შესახებ? დაგაინტერესათ თუ არა?
- რა ეწოდება ნაწარმოებს (მოთხრობას, ნოველას)? მიუთითეთ ავტორი;
- ნაცნობია თუ არა ავტორი? კიდევ რომელ ნაწარმოებს იცნობთ მისი ავტორობით? რით განსხვადება იგი სხვა ავტორებისგან?
- გაგიტაცათ თუ არა ნაწარმოების კითხვამ? რა შთაბეჭდილება მოახდინა წაკითხულმა?
- აგაღელვათ თუ არა მომხდარმა ამბავმა?
- გახსოვთ თუ არა ის ადამიანები, რომელთა შესახებაც წაიკითხეთ ნაწარმოებში? გინდათ თუ არა ისე იცხოვროთ, როგორც მათ?
- ვინ არიან მთავარი გმირები, დაასახელეთ ისინი;
- აღწერეთ დასამახსოვრებელი ეპიზოდი, გმირის მოქმედება, შეაფასეთ მისი ქმედება;
- მოგეწონათ თუ არა, როგორ აღწერს ავტორი გმირის ხასიათს, გარეგნობას, მოვლენებს?
- რა დროს ხდება აღწერილი ამბები?
- მიაქციეთ თუ არა ყურადღება ნაწარმოების ენას, ლექსიკას?
- მიაქციეთ თუ არა ყურადღება ილუსტრაციებს? ვინ არის მათი ავტორი? მოახდინა თუ არა ვიზუალურმა მხარემ გავლენა ნაწარმოების არჩევაზე? დაგეხმარათ თუ არა ის წაკითხულის გაგებაში?
- რა მოგეწონათ ყველაზე მეტად ნაწარმოებში?
- რა გაიგეთ ახალი? შეხედეთ თუ არა ცხოვრებას ახლებურად? (დასკვნა).
წიგნის მიმოხილვისთვის დამატებითი კითხვები შეიძლება ასეთი იყოს:
- დაასახელე, რომელი იყო ყველზე მხიარული ეპიზოდი?
- როგორ ადგილზე, რა ვითარებაში გიყვარს კითხვა ყველაზე მეტად?
- უამბე ვინმეს წაკითხულის შესახებ? ვის?
- კითხვაში გიშლიდა რამე ხელს? რა? (მოწყენილობა, საშინაო დავალებები, ბევრი გაკვეთილი, მუსიკის მოსმენა გინდოდა და ა. შ.)
- რას შეეკითხებოდი ავტორს ანდა მის გმირს?
- უკაცრიელ კუნძულზე ამ წიგნს წაიღებდი?
- ნაწარმოების გმირებიდან არის ისეთი, რომელიც შენ ან შენს მეგობარს, ნაცნობს ჰგავს? რაში გამოიხატება მსგავსება?
- როდისმე დაგჭირვებია მალულად კითხვა? (მაგალითად, კლასში ან სახლში?)
ცხადია, არსებობს სხვა ტიპის შეკითხვებიც. მთავარია, რომ ასეთი მიდგომით მოსწავლეებმა უკვე იციან, რას უნდა მიაქციონ ყურადღება წერითი დავალების დამოუკიდებლად შესრულებისას.
არსებობს გარკვეული სტრატეგიები, რომლებიც უკეთ დაეხმარება მოსწავლეებს დავალების შესრულებაში. მაგალითად, ასეთია „პირამიდა-ტექსტის“ რამდენიმე ხერხი, რომელთა შორის ძირითადია „პირამიდული ისტორია“ (ავტ. ო. კიმი და რ. ვაგნერი) და პირამიდა „კრიტიკა“ (ავტ. ო.კ. გრომოვოი).
„პირამიდული ისტორია“, რომლის ამოცანაც სიუჟეტიანი ტექსტის სტრუქტურის აგებაა, მოიცავს შემდეგ საკითხებს:
- ისტორიის გმირის სახელი (გმირი შეიძლება იყოს ადამიანი, ცხოველი, უსულო საგანი);
- ორი სიტყვა, რომლითაც აღწერთ მთავარ მოქმედ პირს (გარეგნობას, ასაკს, თვისებებს, ხარისხს და ა. შ.);
- სამი სიტყვა, რომელიც აღწერს მოქმედების ადგილს (ქვეყანას, ადგილმდებარეობას და ა. შ.);
- ოთხი სიტყვა, რომელიც აღწერს მთავარ პრობლემას (მაგალითად, ფული, სიღარიბე და ა. შ.);
- ხუთი სიტყვა, რომელიც აღწერს პირველ შემთხვევას, მოვლენას (ის, რაც გახდა პრობლემის მიზეზი);
- ექვსი სიტყვა, რომელიც აღწერს მეორე შემთხვევას (როგორ ვითარდება მოქმედება მთავარი პირის ირგვლივ);
- შვიდი სიტყვა, რომელიც მესამე მოქმედებას აღწერს (რომელიც უნდა განხორციელდეს პრობლემის გადასაჭრელად);
- რვა სიტყვა, რომლითაც აღიწერება პრობლემის გადაჭრა.
ნაწარმოების მიმოხილვის (გამოხმაურების, შეფასების) დაწერის კრიტერიუმები პირამიდა „კრიტიკის“ მიხედვით:
- რაზეა ნაწარმოები? (ერთი სიტყვა)
- ნაწარმოების ხასიათი (ორი სიტყვა)
- მოქმედების ადგილი და დრო
- ნაწარმოების მთავარი მოვლენა (ოთხი სიტყვა)
- მთავარი გმირები – როგორები არიან ისინი? (ხუთი სიტყვა)
- რას გრძნობდით, როდესაც წაიკითხეთ ნაწარმოების დასაწყისი, შუა ნაწილი და დასასრული? (ექვსი სიტყვა)
- რის შესახებაა ეს ნაწარმოები? (პირველ წინადადებას მიუმატეთ შვიდი სიტყვა)
- თქვენი რეკლამა/ანტირეკლამა ან რეკომენდაცია წაკითულის შესახებ.
„პირამიდული ისტორია“ და პირამიდა „კრიტიკა“ ეფექტურად გამოიყენება: ტექსტზე მუშაობის შემდეგ ინფორმაციის გადამუშავებისთვის და მიმოხილვის (გამოხმაურების) დაწერისთვის, ლექსიკური ერთეულების ცოდნის განმტკიცებისთვის და გრამატიკაში გავარჯიშებისათვის, მოთხრობის დაწერის, თხზვის უნარის განვითარებისათვის და, ზოგადად, კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნების განვითარებისთვის.
რაც შეეხება უმცროსკლასელებს, რომელთაც ჯერ კიდევ უჭირთ წერა, შეიძლება წაკითხული ნაწარმოების შესახებ ისაუბრონ ზეპირად, ჯგუფურად, მასწავლებლის ანდა ბიბლიოთეკარის თანდასწრებით, რომლებიც ჩაიწერენ მათ აზრებს. ჯგუფური მუშაობის შედეგად გამოიკვეთება მკითხველთა ინდივიდუალური თავისებურებებიც, რომლებიც მასწავლებელს გამოადგება შემდგომი პერიოდის სამოქმედო გეგმის შესადგენად.
ასეთი დავალებები ეხმარება მოსწავლეს ძირითადი სასწავლო პროგრამის ათვისებაში, უვითარებს წარმოსახვის, მსჯელობის, მიზეზშედეგობრივი კავშირების დანახვის, ანალიზის, ფაქტებისა და მოვლენების დახარისხების, შეფასების უნარ-ჩვევებს და, ზოგადად, ხელს უწყობს სააზროვნო პროცესებს. ამიტომ მათი გამოყენება სასწავლო პროცესში სასურველი და მისაღებია.
