სასკოლო საისტორიო პრაქტიკაში იმ კომპონენტების განსაზღვრა, რომლებიც ქმნიან კომპლექსურ ცოდნასა და პრაქტიკულ უნარ-ჩვევებს ისტორიული მასალის გააზრებისთვის ანუ წყაროებთან მუშაობის უნარის კონცეპტუალიზაცია, უმნიშნელოვანესი საკითხია. ის შესაძლებლობას აძლევს მოსწავლეს:
- შეიძინოს ფაქტობრივი ცოდნა;
- გაიაზროს წყაროების მნიშვნელობა ისტორიულ კონტექსტში;
- აღიქვას ავტორის პოზიცია და დაინახოს ისტორიული მოვლენების მიზეზ–შედეგობრივი კავშირები.
აღნიშნული შედეგის მიღწევის პრაქტიკული ნაბიჯებია:
- ისტორიის სწავლების პროცესის გააქტიურება და ისტორიის სწავლების უნარის ინტეგრაცია, რომელიც პრაქტიკულ საგაკვეთილო პროცესში გამოიხატება ისეთი აქტივობების შესრულებით, როგორიცაა, მაგალითად:
- ქრონიკის ანალიზი, ფოტომასალის ინტერპრეტაცია, ზეპირი ისტორიების კრიტიკული კითხვა და ა.შ.
- მოსწავლეებისათვის შემოქმედებითი და პროექტული დავალებების შეთავაზება, რომელიც საკითხის მიმართ ინტეგრირებულ მიდგომას მოითხოვს. აქტივობის პროცესში, წყაროებზე მუშაობისას, ისინი მოხადენენ ინფორმაციის ინტერპრეტაციას და, ამავდროულად, შექმნიან/მოამზადებენ ახალ ნარატივსაც, მაგალითად:
- „ისტორიული ახალი ამბების რეპორტაჟი“ იმ ეპოქიდან, რომელი ეპოქის წყაროებსაც სწავლობენ (XI საუკუნის შესწავლისას ოშკის ტაძრის მშენებლობის შესახებ „მოამბის“ სიუჟეტის მომზადება და ა.შ.).
- სამოქალაქო კომპეტენციების უნარების ჩამოყალიბება ისეთი აქტივობებით, როგორიცაა, მაგალითად:
- სანდო ინფორმაციის გაცნობიერება;
- დეზინფორმაციის ამოცნობა
- და, ზოგადად, მედიაწიგნიერების უნარებზე მუშაობა.
- კრიტიკული აზროვნების, ინფორმაციის სანდოობის შეფასებისა და არგუმენტირებული მსჯელობის უნარების ჩამოყალიბება (ისტორიული კონტექსტის ფართოდ გაგება/გაცნობიერება)
- და სხვ.
როგორც ვხედავთ, აღნიშნული ორი ცნება – წყაროს კონტექსტუალიზაცია და ისტორიულ წყაროებთან მუშაობის უნარის კონცეპტუალიზაცია – ერთმანეთთან ორგანულად არის დაკავშირებული.
- წყაროს კონტექსტუალიზაცია – ესაა უნარი, რომლის დროსაც წყარო განიხილება არა იზოლირებულად, არამედ იმ ისტორიულ პირობებში, სადაც ის შეიქმნა:
- ვინ დაწერა?
- როდის და რა ვითარებაში?
- რა მიზანი ჰქონდა ავტორს?
- რა იყო იმ დროის სოციალური, პოლიტიკური და კულტურული რეალობა?
კონტექსტუალიზაციით გამოირიცხება „ტექსტის ზედაპირული“ წაკითხვა და მოსწავლე უღრმავდება მის „შიგნით“ და „გარშემო“ არსებულ პირობებს.
- ისტორიულ წყაროებთან მუშაობის უნარის კონცეპტუალიზაცია – აქ იგულისხმება არა უბრალოდ წყაროების გამოყენება, არამედ განსაზღვრული მეთოდური ჩარჩოს ჩამოყალიბება, რასაც ეწოდება „წყაროსთან მუშაობა“ და მისი შემადგენელი კომპონენტების გამოყენება.
პრაქტიკული თვალსაზრისით, თუ ისტორიული წყაროების შესწავლის უნარს მთლიანად ვხედავთ როგორც კონცეპტს, მაშინ წყაროს კონტექსტუალიზაცია ისტორიულ წყაროებთან მუშაობის უნარის კონცეპტუალიზაციის პროცესის საკვანძო კომპონენტია, მისი „გულია“, რამდენადაც ისტორიული წყაროსთან მუშაობა ნიშნავს არა მხოლოდ ტექსტის წაკითხვას, არამედ მის იგვლივ არსებულ დროსა და სივრცეში ორიენტირებას, „წყაროს ამბის დროსა და სივრცეში მოთავსებას“. კონტექსტუალიზაცია გვიჩვენებს, რომ „წყაროს კრიტიკული გამოყენება“ შეუძლებელია მისი შექმნის ისტორიული გარემოს გათვალისწინების გარეშე.
ცხრილი – „კონტექსტუალიზაცია“ და „კონცეპტუალიზაცია“ (Wineburg-ის მიხედვით)
| ასპექტი | წყარო | ისტორიული წყაროებთან მუშაობის უნარის კონცეპტუალიზაცია |
| კონტექსტუალიზაცია | წყაროს ისტორიული კონტექსტის დადგენა: ვინ შექმნა, როდის, რატომ და რა ვითარებაში? | ერთიანი მეთოდური ჩარჩოს შექმნა, თუ რას ნიშნავს „წყაროსთან მუშაობა“ და რა კომპონენტებს მოიცავს იგი |
| აქცენტი | კონკრეტული წყაროს ანალიზი | უნარების სისტემური წარმოდგენა |
| მიზანი | წყაროს გაგება /“წაკითხვა“ და მისი მნიშვნელობის მიგნება | ისტორიული აზროვნების უნარების ჩამოყალიბება და ორგანიზება |
| შედეგი | წყაროს ინტერპრეტაცია დროისა და სივრცის კონტექსტში | უნარების მოდელი, რომელიც აერთიანებს სორსინგს, კონტექსტუალიზაციას, კორუბორაციას, ინტერპრეტაციას |
| ურთიერთკავშირი | წყაროზე მუშაობა და მისი კონტექსტუალიზაცია ერთ-ერთი უნარია, „ქვეუნარია“ – ისტორიულ წყაროებთან მუშაობის ერთ-ერთი ძირითადი კომპონენტია | ჩარჩოა, რომელიც ამ „ქვეუნარებს“ ერთ სისტემაში აერთიანებს |
| დასკვნა | კონტექსტუალიზაცია ამ სისტემის ფუნდამენტური ნაწილი. | კონცეპტუალიზაცია არის სისტემის შექმნა,
|
| ურთიერთქმედება | კონტექსტის გათვალისწინების გარეშე წყაროს აღქმა შეუძლებელია | კონტექსტუალიზაციის გარეშე კონცეპტუალიზაცია იქნება ფორმალური, ის დაკარგავს აზრს, რადგან წყაროს კრიტიკული გამოყენება კონტექსტის გათვალისწინების გარეშე შეუძლებელია |
ფაქტობრივად:
- კონტექსტუალიზაცია არის უნარი, წყაროს „დამუშავების“ ტექნიკა;
- კონცეპტუალიზაცია არის ჩარჩო, თუ როგორ ვაზროვნებთ წყაროებთან მუშაობისას.
შეიძლება ითქვას, რომ კონცეპტუალიზაცია ერთ სისტემაში აერთიანებს კონტექსტუალიზაციას და სხვა ქვეუნარებს, რის პრაქტიკულ გამოხატვასაც ეწოდება ისტორიული აზროვნება და ასე აისახება კიდეც ისტორიული აზროვნების მოდელებში .თანამედროვე საისტორიო განათლებაში ისტორიული აზროვნების მოდელებიდან აქტიურად გამოიყენება Sam Wineburg-ის (სტენფორდის უნივერსიტეტის მკვლევარი) მიერ შემოთავაზებული მიდგომა, რომელიც გვაჩვენებს, რომ ისტორიკოსის აზროვნება მხოლოდ ფაქტების ცოდნა კი არა, წყაროებთან მუშაობის სპეციფიკური სტრატეგიებია და ამ მიზნით გამოკვეთს ოთხ მთავარ ორიენტირს: ისტორიული წყაროს წარმოშობისა და დაწერის მიზეზების გარკვევა (Sourcing), კონტექსტუალიზაცია (Contextualization – გარემოსა და დროის გათვალისწინება), დადასტურება (Corroboration) – წყაროების შედარება და დაზუსტება; წყაროს სიღრმისეული ანალიზი (Close Reading) – „გაჩერებებით“ ნაბიჯ-ნაბიჯ კითხვა) (Wineburg, S. (2001). *Historical thinking and other unnatural acts: Charting the future of teaching the past*. Philadelphia, PA: Temple University Press. summary PDF – https://cdn.bookey.app/files/pdf/book/en/historical-thinking-and-other-unnatural-acts.pdf)
ისტორიულ წყაროების შესწავლასთან დაკავშირებული უნარი კომპლექსური და მრავალმხრივია. მისი კონცეპტუალიზაცია საშუალებას იძლევა, ისტორიის სწავლება გადაიქცეს აქტიურ და შემოქმედებით პროცესად, რომლის საფუძველზეც მოსწავლე არა მხოლოდ გაიგებს წარსულს, არამედ თავად იქნება ისტორიის შემეცნების აქტიური მონაწილე.
