მსოფლიო ლიტერატურაში წარუშლელი კვალი დატოვა რომანტიზმმა, უმდიდრესმა ლიტერატურულმა მიმდინარეობამ. რომანტიკული მწერლობის ინტელექტუალური მემკვიდრეობა ზედმიწევნით შეისწავლეს ლიტერატურათმცოდნეებმა, არსებობს მსოფლიო რომანტიზმის კამპარატივისტული კვლევები და უაღრესად საინტერესო ურთიერთდამაკავშირებელი ძაფები არის აღმოჩენილი ქართული და უცხოური მწერლობის ქმნილებებს შორის. მიუხედავად იმისა, რომ გვაქვს საკმაოდ მდიდარი მხატვრული და შესაბამისი სამეცნიერო ლიტერატურა, 21-ე საუკუნის ბავშვების დაინტერესება მეცხრამეტე საუკუნის ადამიანების ლირიკული განცდებით მასწავლებლისთვის სერიოზული გამოწვევაა. რომანტიკული პოეზია მეთერთმეტე კლასში ისწავლება, თუმცა მანამდე, საბაზო საფეხურის პროგრამაშიც, გვხვდება ცალკეული ნაწარმოებები. შემდეგ უკვე მეთორმეტე კლასში ერთიანი ეროვნული გამოცდების სამზადისში კვლავ მივუბრუნდებით ხოლმე ამ ტექსტებს. წლევანდელი ეროვნული გამოცდების პროგრაში მნიშვნელოვანი ცვლილებებია. შემცირდა სავალდებულო ტექსტების რაოდენობა. პროგრამის მიღმა დარჩა ალექსანდრე ჭავჭავაძის „გოგჩა”, გრიგოლ ორბელიანის ლექსები, დარჩა მხოლოდ ერთი ლექსი („თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში“). ნიკოლოზ ბარათაშვილის რვა ლექსიდან დარჩა მხოლოდ სამი „მაგნუმ ოპუსი“ („მერანი“, „ფიქრნი მტკვრის პირზედ“ და „შემოღამება მთაწმინდაზედ“), ასევე საგამოცდო პროგრამაშია ამავე ავტორის პოემა „ბედი ქართლისა“.
როცა რომანტიკულ პოეზიას ვსწავლობთ, შემჩნეული მაქვს მოსწავლეთა განსხვავებული დამოკიდებულებები ამ ნაწარმოებებისადმი. უხეში სტატისტიკით, ორმოცდაათი ორმოცდაათზეა. ერთი ნაწილს ძალიან მოსწონს რომანტიკოსების სევდიანი, მგრძნობიარე ლირიკა, მათი ფაქიზი სენტიმენტალობა, ხოლო მეორე ნაწილისთვის სრულიად გაუგებარი და მომაბეზრებელია ის თემები, მოტივები და განწყობები, რომელთაც რომანტიკულ პოეზიაში ვხვდებით.
ვერ უარვყოფთ, რომ 21-ე საუკუნის ადამიანისთვის უცხოა მეცხრამეტე საუკუნის მოჭარბებული ემოციურობა, თანამედროვე ადამიანი ბევრად პრაგმატული, თავდაჯერებული და ემოციებისგან დაცლილია. ამიტომაც ძნელია ახალი თაობის დაინტერესება რომანტიკული პოეზიით. თუმცა გამოსავალი ყოველთვის არსებობს. ბავშვებს უყვართ სიახლეები, ორიგინალური ხედვა, განსხვავებული ხედვის კუთხეებიდან ტექსტების ჭვრეტა. თუკი მასწავლებელი შეძლებს, რომ გარკვეული ინტრიგა შეიტანოს რომელიმე ძველი ტექსტზე მუშაობის პროცესში, ბავშვების დაინტერესება ძნელი არ იქნება.
“შემოღამება მთაწმინდაზედ” ფორმითაც და შინაარსითაც თავისი ეპოქის ნოვატორობაა და დღემდე რჩება აქტუალურ ტექსტად. ნიკოლოზ ბარათაშვილს ახასიათებს ლექსში ორი სხვადასხვა სალექსო საზომის გამოყენება. მაგალითად, “მერანშიც” გვხვდება 14 და 20-მარცვლიანი ტაეპები. ლექსი სულ ცხრა სტროფისგან შედგება, რომელთა შორის პირველი, მეოთხე, მეშვიდე და მეცხრე სტროფები 14-მარცვლიანია, ხოლო მეორე, მესამე, მეხუთე, მეექვსე და მერვე სტროფები 20-მარცვლიანი ტაეპებით არის აგებული. ფორმა და შინაარსი საოცარ ჰარმონიაშია ერთმანეთთან. ლექსის რიტმიკა და ინტონაცია სათქმელის მეტი ექსპრესიულობით გადმოცემაში ეხმარება ავტორს.
მსგავსი ხერხია გამოყენებული ლექსში “შემოღამება მთაწმინდაზედ”, თუმცა აქ სალექსო ფორმასთან უფრო ორგანულად არის დაკავშირებული შინაარსი. მონაცვლეობს 14 და 20-მარცვლიანი სტროფები. რომ დავნომროთ, ყოველი კენტი სტროფი 14-მარცვლიანია, ხოლო ყოველი ლუწი – 20-მარცვლიანი. ამასთან, განსხვავებულ სალექსო ფორმასთან ერთად მონაცვლეობს ლექსის თემაც. 14-მარცვლიან სტროფებში ლირიკული გმირი მიმართავს მთაწმინდას, ხოლო 20-მარცვლიან სტროფებში ლირიკული გმირი საკუთარ განცდებზე გვესაუბრება და ერთგვარ ლირიკულ აღსარებას გვთავაზობს.
კლასს ვეუბნები, რომ ტექსტი შეგვიძლია ორ ლექსად დავანაწევროთ და მივიღოთ ორი სრულყოფილი, დამოუკიდებელი ნაწარმოები. ვყოფთ 14 და 20-მარცვლიან სტროფებს და ბავშვების გაოცებას საზღვარი არ აქვს. გამოგვაქვს დასკვნა, რომ ლირიკული ლექსი ხშირად ურთიერთდაუკავშირებელი განცდებისა და ემოციების ამოფრქვევაა და ლირიკული ფრაზები აზრობრივ კავშირში ზოგჯერ არც არის ერთმანეთთან. რუსთველი ასეთ პოეტებს (მისივე სიტყვებით, “ლექსი ცოტაის” ანუ მცირე ფორმის ლირიკული ლექსის ავტორებს) სწორედ ამის გამო უწუნებდა ლექსს: “განაღა თქვას ერთი-ორი, უმსგავსო და შორი-შორი”… რუსთველის ეპოქაში, კლასიკური ხანის მწერლობის დროს, საგმირო-სარაინდო და სატრფიალო-სამიჯნურო ეპოსების ჟამს, რასაკვირველია, აქტუალური იყო ეპიკური პოეზია და რუსთველი თვლიდა, რომ ლირიკოსებს “არ ძალუძთ სრულქმნა სიტყვათა, გულისა გასაგმირეთა”, მაგრამ თანამედროვე ლექსთმცოდნეობა რუსთველს ამაში არ დაეთანხმება. ლირიკული ლექსი თანამედროვე მკითხველისთვის უსაყვარლესი ჟანრია, უზომოდ პოპულარული, ემოციური და სულისმიერი. ამის საილუსტრაციოდ გამოდგება სწორედ ბარათაშვილის მოცემული ლექსი, რომ პოეტს მცირე მოცულობის ტექსტში შეუძლია ემოციების მისტიკურ სამყაროში ამოგზაუროს მკითხველი, მეტიც, დაატყვევოს ფაქიზი ლირიზმით.
შემოღამება, როგორც მისტიკური ჭვრეტა (ვიზიონერობა) – ვთავაზობ მოსწავლეებს აქტივობას, რომ დახუჭონ თვალები და შემოღამების/დაისის ლამაზი პანორამა გაიხსენონ, ან თუ არ ახსენდებათ, გამოიგონონ. მათი ფანტაზია უკიდეგანოა. “მივდივართ” მთაში, ან ზღვაზე, ან ტყეში, ან სოფლად, ან სულაც ქალაქის ლამაზი ხედებიდან ვუმზერთ მზის ჩასვლას, ბუნება სულიერდება, ყველაფერი გრძნეული და ჯადოსნურია, ისმის ნიავის ჩურჩული, წყლის ლიკლიკი, ხეების შრიალი, ყვავილების ნაზი ხმები… წელიწადის ყოველ დროს შეიძლება დავუკავშიროთ ჩვენი ფანტაზია, მაგრამ გაზაფხული, აპრილ-მაისი, ბუნების გამოღვიძება, სიმწვანე, სიგრილე, იდუმალება, ყვავილების სურნელი, ჩიტების ჭიკჭიკი ყველაზე მძაფრი ემოციური ზემოქმედების მომხდენია. “ვეფხისტყაოსანშიც” ხომ ასეა: “მოწურვილ იყო ზაფხული, ქვეყნით ამოსლვა მწვანისა, ვარდის ფურცლობის ნიშანი, დრო მათის პაემანისა”. როცა “ვარდთა ნახვა გაგაკრთობდეს, მართ ვითამცა ძაღლი ყეფსა”, სამყაროს მშვენიერება გამაოგნებელია. ჩვენი წარმოსახვების სამყაროში მოგზაურობის შემდეგ ბინდბუნდიდან იკვეთებიან ბარათაშვილის მხატვრული სახეები: სევდიანი ლირიკული გმირი/ავტორის ალტერ ეგო, მთაწმინდა, ყვავილებით მოჩითული ველი, მაისის მწუხრი, აკვნესებული ნიავი, დისკოგადახრით შუქმიბინდული მთვარე. გამოუთქმელის გამოთქმა გვსურს. უბრალო მოკვდავებს გვიჭირს, ხოლო ზეციური ტატო ახერხებს, რომ ეს ლირიკული აღსარება საოცარი ფანტასმაგორიებით მოიტანოს ჩვენამდე, შეგვიყვანოს თავის სამყაროში და მეოცნებე სულებად გვაქციოს.
ვიწყებთ სინთეზირების ეტაპს და პარალელებს ვავლებთ პოეტურ ასპარეზზე ტატოს მემკვიდრეებთან: აკაკისთან (მისი ლექსები “განთიადი” და “აღმართ-აღმართ” ასევე მაცოცხლებელი ლირიზმით გამოხატავს ადამიანისა და ბუნების ჰარმონიას, მძაფრი განცდებით აღბეჭდილი ახალგაზრდული სულის მღელვარებას, გალაკტიონთან (ვკითხულობთ “მთაწმინდის მთვარეს” და ვასკვნით, რომ მთვარის მხატვრული სახე ბარათაშვილის მერე არავის ისე გამომსახველად არ დაუხატავს) და ტერენტი გრანელთან. უფროსკლასელები განსაკუთრებით იხიბლებიან ტერენტი გრანელის სევდიანი ლირიკით. პარალელურ ტექსტად მოგვაქვს ამ ავტორის მაგნუმ ოპუსი “Memento Mori”.
ვისმენთ რადიო თავისუფლებაზე ლევან ბერძენიშვილის ლექციას “Memento Mori”-ზე. მკვლევარი შენიშნავს: „ახლა უფრო ხშირია შეცდომების დაშვება“ – ასე იწყება ეს შედევრი, რომელშიც „თეთრი მარადისობის“ „ზეციური არსება“, ტერენტი გრანელის ლირიკული გმირი მიღმური სამყაროდან დაჰყურებს უბადრუკ აქაურობას. მშვენიერი ქართული მითი ამბობს, თითქოს მთაწმინდაზე მცხოვრებმა ტერენტი გრანელმა დაწერა და ზარატუსტრასავით სასწრაფოდ დაეშვა ბარში და ოპერასთან გალაკტიონს გადაეყარა და თავისი ახალდაწერილი შედევრი წაუკითხა. გალაკტიონმა სამჯერ გაამეორებინა ლექსი, „კაია ძამიკოო“, უთხრა, წავიდა და პოეტი გაოგნებული დატოვა. მეორე დღეს ტერენტი გრანელი ისევ შეხვდა გალაკტიონს და მასთან ჩხუბი დააპირა, მაგრამ გალაკტიონმა გუშინდელი ლექსი ზეპირად უთხრა, აღაფრთოვანა და საბოლოოდ პოეტების შეხვედრა დუქანში დასრულდა”.
“შემოღამება მთაწმინდაზედ”, “მთაწმინდის მთვარე” და “Memento Mori” – ქართული ლირიკის ოთხი ვირტუოზის მიერ შექმნილი ეს ოთხი ლექსი გვაჩვენებს, თუ როგორია ლირიკული “ფრენა”, ვიზიონერობა (ჭვრეტა), სამყაროს შემეცნება მხატვრული სიტყვის დახმარებით, ბუნებისა და ადამიანის ურღვევი მისტიკური კავშირი და პოეტის მიერ “ლირიკული მეს” გამოხატვის ყველაზე ოსტატური გზები. ამ ლექსებს აერთიანებს სივრცეც – მთაწმინდა. ვსაუბრობთ მთაწმინდის მნიშვნელობაზე. რომ ეს არის ჩვენი დედაქალაქის სახე, საზოგადო აქტივობებისა და სულიერების ცენტრი, მთაწმინდის პანთეონი ქართული ხელოვნების პარნასია, აქ განისვენებენ ჩვენი გენიოსები, მამა დავითის ეკლესია აქ უხმობს მეოცნებე და ღვთის მსასოებელ სულებს, მთაწმინდის სერებზე დააბიჯებდა სულით ობოლი ტატო, გალაკტიონი აქ ხედავდა მთვარის დღესასწაულებს და აქ წერდა თავის შედევრებს ყველაზე სევდიანი მარტოსული პოეტი – ტერენტი გრანელი. მთაწმინდას სულიერად აღიქვამდა აკაკი… “მთაწმინდა ჩაფიქრებულა, შეჰყურებს ცისკრის ვარსკვლავსა”…
იდეალური იქნება, თუკი მასწავლებელი მოახერხებს, რომ გასვლითი გაკვეთილი ჩაატაროს მთაწმინდის პანთეონსა და ბარათაშვილის მუზეუმში. ეს ერთ დღეს მოხერხდება. ბარათაშვილის მუზეუმი მტკვრის სიახლოვეს გადაგვიშლის იმ სამყაროს, სადაც “ფიქრნი მტკვრის პირას” იწერებოდა, ხოლო მთაწმინდის პანთეონი იმ იდუმალ ადგილებს, სადაც დაეხეტებოდა სიცოცხლეშივე ზეციურ სულად ქცეული, მიწიერებას მოწყვეტილი ახალგაზრდა პოეტი. ბარათაშვილი, გალაკტიონი და გრანელი თავიანთი შემოქმედებით, პიროვნებით შეგვიძლია გავიაზროთ, როგორც მაგალითი სულიერების ზეიმისა, მაგალითი იმისა, თუ როგორ შეიძლება, რომ ვნებებით სავსე ადამიანმა თავი სრულიად დააღწიოს “მიწის ჯანგიან ბორკილებს”, როგორც გრანელი იტყოდა.
გასვლით გაკვეთილზე ვსაუბრობთ იმაზე, რომ ლექსი “შემოღამება მთაწმინდაზედ” ნოვატორულია როგორც ფორმით, ისე იდეებით. რომანტიკული პოეზიის მოთქმა-გოდების ფონზე პირველი ლექსია, რომელმაც ოპტიმისტური იდეა გააჟღერა: “რომ გათენდება დილა მზიანი და ყოველს ბინდსა ის განანათლებს”. მანამდე მზიანი დილის გათენება არ ყოფილა ქართულ ლირიკაში. მიუხედავად მკაცრი ბედისწერისა, მიუხედავად უკურნებელი სულიერი ობლობისა, ნიკოლოზ ბარათაშვილი იყო ადამიანი, რომელიც არ კარგავდა იმედსა და წონასწორობას. ყოველივე ამის გათვალიაწინებით კი გამოგვაქვს დასკვნა: ბარათაშვილი რომ 1845 წელს არ გარდაცვლილიყო და მოსწრებოდა 60-იანი წლების პოლემიკას ე.წ. “მამათა” და “შვილთა” ბანაკებს შორის, ის არ დადგებოდა თავისი საყვარელი “ძია გრიგოლის” გვერდით, არამედ ილიას მეთაურობით გრიგალივით შემოჭრილი ახალი თაობის თანამზრახველი და მხარდამჭერი იქნებოდა. ამას პოეტურ ენაზე ადასტურებს მისი “მერანიც”, ბრძოლისა და დაუმორჩილებლობის ჰიმნად ქცეული ნაწარმოები.
