„ის, რაც გაიყო, ვეღარ აღდგება. მიატოვეთ მთლიანობის იმედი, როგორც მომავლის, ისე წარსულისა, თქვენ, ვინც შედიხართ
„თხევადი მოდერნულობის“ სამყაროში.“
ბაუმანი[1]
სტატიაში დასმული პრობლემა
ციფრული სამყარო ამძაფრებს იმ პრობლემებს, რომლებიც მანამდეც ჰქონდა ადამიანს: ვინ ვარ მე? აქვს თუ არა ჩემს არსებობას სიმყარე, არსებობს თუ არა სინამდვილეში „მყარი იდენტობა“ და როგორ უნდა ადაპტირდეს ადამიანი „თხევადი იდენტობის“ პირობებში? როგორ და რატომ ხდება, რომ სიმულირებული უფრო რეალურია? რა კავშირია ციფრულ იდენტობასა და რეალურ იდენტობას შორის? იქნებ ყველა „იდენტობა“ ყალბია, ანდა, პირიქით: იქნებ ყველა იდენტობა რეალურია?
იდენტობის კრიზისი
ციფრული ტექნოლოგიების განვითარებამ ფუნდამენტურად შეცვალა არა მხოლოდ კომუნიკაციის ფორმები, არამედ ისიც, თუ როგორ ვხედავთ და წარმოვაჩენთ საკუთარ თავს. თანამედროვე ადამიანი ერთდროულად არსებობს ორ პარალელურ სამყაროში – რეალურსა და ვირტუალურში, რაც იდენტობის ახლებურ გააზრებას მოითხოვს.
ციფრულ ეპოქაში იდენტობის კონცეფცია ისე განვითარდა, რომ ეჭვქვეშ აყენებს “მე”-ს შესახებ დიდი ხნის მანძილზე არსებულ ტრადიციულ ფილოსოფიურ შეხედულებებს. იდენტობა აღარ არის ფიქსირებული ან უწყვეტი – ის ფრაგმენტული გახდა. დღეს აღარ არსებობს სივრცესა და დროში მუდმივად უცვლელი “მე”-ს განცდა. “მე” და იდენტობა შეიძლება განვიხილოთ როგორც ჰერაკლიტესეული დინება – მუდმივად ქმნადობის პროცესში მყოფი და არასდროს მყოფობის მდგომარეობაში. წაიშალა საზღვრები რეალურსა და ვირტუალურს შორის, და ჰიპერრეალური გამოცდილება ხშირად უფრო მნიშვნელოვანი ჩანს, ვიდრე რეალური მოვლენები. შესაძლოა, ცნობიერების ამ კვანტურ მდგომარეობას მანამდეც ვატარებდით, მაგრამ ციფრულმა ეპოქამ ეს თვალსაჩინო გახადა.
იდენტობის თანამედროვე მდგომარეობის აღსაწერად მეც გამოვიყენებ ბაუმანის[2] ტერმინს, რომელიც საუკეთესოდ ხსნის თანამედროვეობის არსს და ახალ იდენტობას.
საზოგადოებაში ცვლილებების მუდმივი ბუნების აღსაწერად ბაუმანი იყენებს ტერმინს „თხევადი მოდერნულობა“ ამავე სახელწოდების წიგნში (Bauman, Zygmunt. Liquid Modernity).
არაფერია მუდმივი, ადამიანები მოძრაობაში არიან, და დროის შესაბამისად განახლება ერთ-ერთი მთავარი საზრუნავია. ბაუმანის თქმით, პოსტმოდერნულობა არის სოციალური სისტემა, რომელიც კლასიკური მოდერნული ეპოქის გამოწვევად იქცა. ის უნდა გავიგოთ, როგორც მოდერნულობასთან შეუფარდებელი ფენომენი. პოსტმოდერნულობა წარმოიქმნა როგორც უარყოფა იმ მოდელებისა, რომლებიც მოდერნულობამ ასწავლა: ინდივიდუალიზმი, თავისუფლება, არჩევანის უფლება, სადაც საზოგადოება „ბაზრად“ განიხილებოდა.
ბაუმანს შემოაქვს ტერმინი „თხევადი მოდერნულობა“ (რომელიც მისი თქმით, არის პოსტმოდერნი) და ცდილობს ერთ ფრაზაში გააერთიანოს დღევანდელი გლობალიზებული და მომხმარებლური საზოგადოებების მახასიათებლები. საზღვრები გახდა „თხევადი“, და ჩვენ ვცხოვრობთ გაურკვევლობის ეპოქაში, სადაც გლობალიზებულ სამყაროში დანაწევრებულია იდენტობები.
თხევადი მოდერნულობა ქმნის ქაოტურ მდგომარეობას, სადაც ერთი შეხედვით უფრო მეტი არჩევანი გვაქვს, მაგრამ იზრდება გაურკვევლობაც. გლობალიზაციისა და მომხმარებლობის სწრაფად მზარდ დროში კავშირები და ურთიერთობები სუსტდება. პირადი იდენტობა თხევადი ხდება, რადგან უამრავი შესაძლებლობის პირობებში ინდივიდები მომხმარებლებად იქცნენ. შესაბამისად, თხევადი მოდერნულობა გვთავაზობს ილუზორულ თავისუფლებას. ბაუმანი[3] აღნიშნავს, იმის ნაცვლად, რომ სიყვარულით ვიცხოვროთ, ვცხოვრობთ კონკურენციით. არჩევანის თავისუფლება კი ინდივიდს მომხმარებლად აქცევს. ჩვენ ვფლობთ არჩევანის თავისუფლებასა და უფლებას, მაგრამ მას თან ახლავს დაუცველობისა და რისკის განცდა.
ფრაგმენტული იდენტობა
ტექნოლოგიური განვითარებების შედეგად სივრცის ღირებულებაც დაკნინდა. საჯარო სივრცეები, როგორიცაა სავაჭრო ცენტრები, აღარ წარმოადგენს ურთიერთობისთვის განკუთვნილ ადგილებს. დროისა და სივრცის გაუქმებამ ადამიანების პოლარიზაცია გამოიწვია, ისინი საკუთარ ჭურვებში ჩაიკეტნენ. ადამიანები ერთმანეთთან აღარ ურთიერთობენ; გაუცხოების განცდა ღრმავდება (ბაუმანი).
ციფრული ეპოქა, ბაუმანის მიერ აღწერილი თხევადი მოდერნულობის პირობებში, იდენტობას ახალი გამოწვევების წინაშე აყენებს. იდენტობის კრიზისის ერთ-ერთი მთავარი ნიშანი ის არის, რომ ადამიანები თავს დაკარგულად გრძნობენ მუდმივად ცვალებად გარემოში, სადაც ალგორითმები მართავენ მათ ნარატივებს. ინდივიდუალური “მე” ჩნდება და ქრება ციფრულ პლატფორმებზე, მისი მნიშვნელობა და გავლენა კი დროებითია.
იდენტობის ფრაგმენტაცია და მისი მუდმივი ტრანსფორმაცია პიროვნულ სტაბილურობას ეროზიას უქმნის. ეს პროცესები ციფრულ ეპოქას არა მხოლოდ პროგრესულს, არამედ პარადოქსულად პოსტმოდერნულსაც ხდის, სადაც ადამიანი უწყვეტი ცვლილებებისა და გაურკვევლობის პირობებში უნდა ცხოვრობდეს.
ჩვენ ვცხოვრობთ ეპოქაში, სადაც ციფრული ტექნოლოგია მხოლოდ ყოველდღიურ ცხოვრებაში კი არ აღწევს, არამედ ფუნდამენტურად ცვლის ჩვენი აღქმის რაკურსს – იმას, თუ როგორ აღვიქვამთ საკუთარ თავსა და სხვებს. სოციალური მედიის, ვირტუალური სამყაროებისა და ხელოვნური ინტელექტის სწრაფმა განვითარებამ იდენტობის ცნება შედარებით სტაბილური კონსტრუქციიდან ფრაგმენტულ, ცვალებად და წარმავალ ფენომენად აქცია. ამ კონტექსტში ინდივიდები აღარ წარმოაჩენენ ერთ, ერთიან “მე”-ს; პირიქით, ისინი სხვადასხვა პლატფორმაზე ქმნიან მრავალ, ხშირად ურთიერთსაწინააღმდეგო ციფრულ ავატარს. სხვადასხვა სოციალური ქსელის საშუალებით მრავალი იდენტობის წარმოჩენამ შექმნა ავთენტური-არაავთენტურის დიქოტომია. გაურკვევლობის საფრთხის თავიდან აცილების მიზნით, “მე”, “ეგო”, ანუ დროებითი “მე” ქმნის ყალბ პერსონებს, ყალბ იდენტობებს, რომლებსაც სტაბილურად მიიჩნევს, მაგრამ დროებითმა “მე”-მ არ იცის, რომ ჩვენი ეს იდენტობები მხოლოდ მუდმივად ცვალებადი ნაკადია აზრების, ემოციების, გრძნობებისა და აღქმებისა. – მიაქვს „თაიმლაინს“, რომელშიც ორჯერ ვერ შევალთ! აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ საკუთარ იდენტობებს მხოლოდ ჩვენ კი არ ვანაწევრებთ, არამედ მავანს შეუძლია მისი „მოპარვა“ და შენი პარალელური ანგარიშების შექმნა სოციალურ ქსელში, როდესაც გიწევს მტკიცება, რომ ნამდვილი არის ეს და არა ის…
რეალობა და სიმულაცია
დღევანდელი ციფრული ლანდშაფტი ადამიანებს უბიძგებს წარმოაჩინონ საკუთარი თავის იდეალიზებული ვერსიები ონლაინ სივრცეში, ხშირად მრავალ პლატფორმაზე, რომელთაგან თითოეულს საკუთარი ნორმები და მოლოდინები აქვს[4]. ეს იწვევს მრავალი “მე”-ს შექმნას, რომელთაგან თითოეული მორგებულია კონკრეტულ კონტექსტზე, აუდიტორიაზე თუ პლატფორმაზე. თითოეული სოციალური მედიის პლატფორმა, Facebook-იდან Instagram-ამდე და LinkedIn-ამდე, მოითხოვს “მე”-ს განსხვავებულ შესრულებას, რაც იწვევს ფრაგმენტულ, მრავალწახნაგოვან იდენტობას, რომელსაც შესაძლოა ცოტა რამ ჰქონდეს საერთო ‘რეალურ’ ადამიანთან ეკრანს მიღმა.
ციფრული “მე” არ შემოიფარგლება მხოლოდ სოციალური მედიით. ვირტუალურ სამყაროებსა და ონლაინ თამაშებში ინდივიდებს შეუძლიათ შექმნან სრულიად ახალი იდენტობები, განასახიერონ ავატარები, რომლებსაც შესაძლოა არანაირი ფიზიკური თუ ფსიქოლოგიური მსგავსება არ ჰქონდეთ მათ შემქმნელებთან[5]. ამ ციფრულ “მე”-ებს შეუძლიათ განიცადონ ცხოვრების ფორმა მათი შემქმნელებისგან დამოუკიდებლად, რაც იწვევს მრავალი ცხოვრების ერთდროულად “ცხოვრების” შესაძლებლობას სხვადასხვა ციფრულ სამყაროში. “მე”-ს ეს სიმრავლე კიდევ უფრო ფრაგმენტულს ხდის ჩვენი იდენტობის განცდას, რაც ართულებს იმის გარჩევას, თუ სად მთავრდება ‘რეალური’ “მე” და სად იწყება ციფრული “მე”.
როდესაც ვცდილობთ ჩვენი იდენტობები მოვარგოთ სოციალურ პერსონებსა და გარემოს, ვკარგავთ საკუთარი უნიკალური თვითგამოხატვის გრძნობას და ჩვენს კრეატიულობას.
ბოდრიარის ჰიპერრეალობის მიხედვით, ციფრულ ეპოქაში სიმულირებული სამყარო უფრო ‘რეალური’ გახდა, ვიდრე ფიზიკური სამყარო. როდესაც ჩვენი ცხოვრება სულ უფრო მეტად ხდება ციფრული ტექნოლოგიებით გაშუალებული, განსხვავება რეალობასა და სიმულაციას შორის სულ უფრო იშლება[6]. ეს აჩენს ღრმა ფილოსოფიურ კითხვებს რეალობის, ავთენტურობისა და არსებობის ბუნების შესახებ. თუ ჩვენი ციფრული გამოცდილებები ჩვენთვის უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ფიზიკური, ნიშნავს თუ არა ეს, რომ ციფრული სამყარო უფრო ‘რეალურია’, ვიდრე ფიზიკური სამყარო? თუ უბრალოდ ვკარგავთ კავშირს რეალობასთან, როგორც ბოდრიარი მიუთითებს, სიმულაციების სამყაროს სასარგებლოდ?
ფრაგმენტული იდენტობის ფენომენი გვახსენებს ეგზისტენციალურ ფილოსოფიასაც, განსაკუთრებით ჟან-პოლ სარტრის ნაშრომებს, რომელიც ამტკიცებდა, რომ იდენტობა არ არის ფიქსირებული არსი, არამედ ქმნადობის პროექტია[7]. სარტრის ხედვა თანხვდება ციფრულ “მე”-ს, რომელიც არასდროს არ არის სრულად რეალიზებული, არამედ მუდმივად იქმნება და რეკონსტრუირდება ონლაინ სამყაროს ალგორითმების/მოთხოვნების საპასუხოდ.
ბუდისტური ფილოსოფიის მიხედვით კი, განსხვავება რეალობასა და სიმულაციას შორის შეიძლება არც იყოს ისეთი მნიშვნელოვანი, როგორც ჩვენ გვგონია. როგორც რეალური, ისე სიმულირებული სამყარო ცარიელია შინაგანი არსებობისგან, მუდმივად იცვლება და დამოკიდებულია გარე ფაქტორებზე.
თქვენ როგორ ფიქრობთ?
რჩევები ჩემგან და ChatGPT -სგან მასწავლებლებისთვის:
როგორ დავეხმაროთ მოსწავლეებს იდენტობის კრიზისის პირობებში
თანამედროვე ეპოქაში, სადაც „თხევადი იდენტობა“ ყოველდღიურობის ნაწილია, სკოლის მასწავლებლებს განსაკუთრებული როლი აკისრიათ. ბავშვები და მოზარდები მუდმივად მერყეობენ მრავალრიცხოვან „მე“-ს შორის – სკოლის მოსწავლესა და სოციალური ქსელების ვირტუალურ იდენტობებს შორის. ეს პროცესი არა მხოლოდ გამოწვევაა მათთვის, არამედ შესაძლებლობაც, რომელიც სწორად წარმართვას საჭიროებს.
აი, რამდენიმე მნიშვნელოვანი გზავნილი და რეკომენდაცია მასწავლებლებისთვის:
- გახდით მხარდაჭერები
მოზარდებს სჭირდებათ უსაფრთხო გარემო, სადაც შეძლებენ საკუთარი უნიკალურობის აღმოჩენას და გამოხატვას. შექმენით ისეთი გარემო კლასში, სადაც მოსწავლეები თავს დაცულად და მიღებულად იგრძნობენ – ეს არის პირველი ნაბიჯი, რომელიც მათ სტაბილურობის განცდას მისცემს.
- აღიარეთ მოსწავლეთა ინდივიდუალურობა
მნიშვნელოვანია, რომ თითოეული მოსწავლის უნიკალურობა დაინახოთ და დააფასოთ. მოდერნულ და პოსტმოდერნულ სამყაროში, სადაც იდენტობა ხშირად რჩება „თხევადი“, მასწავლებლის მიერ პიროვნული განსხვავებების მიღება და პატივისცემა არის ის საფუძველი, რომელსაც მოსწავლე საკუთარი თავის ძიების პროცესში დაეყრდნობა.
- ასწავლეთ კრიტიკული აზროვნება
იდენტობის კრიზისის ერთ-ერთი მთავარი საფრთხე ის არის, რომ ადამიანები შეიძლება მარტივად მოექცნენ ალგორითმების გავლენის ქვეშ. მასწავლებლებს შეუძლიათ მოსწავლეებს ასწავლონ კრიტიკულად შეფასება იმისა, რასაც ონლაინ სივრცეში ხედავენ. როგორ გამოავლინონ ყალბი ინფორმაცია? როგორ არ „დაიკარგონ“ სოციალური ქსელების მიერ შექმნილ ილუზიებში?
- იყავით ტექნოლოგიების გიდი
მოსწავლეები ხშირად ხედავენ მასწავლებლებს, როგორც ტექნოლოგიების მოწინააღმდეგეებს. მაგრამ ამ პრობლემის გადაჭრის გზა მათი სამყაროს უარყოფა კი არა, მასში შეგნებული ინტეგრაციაა.
- ასწავლეთ ციფრული ჰიგიენა: როგორ გამოიყენონ ტექნოლოგიები ისე, რომ მათი რეალური იდენტობა არ დაიკარგოს.
- გამოიყენეთ ვირტუალური პლატფორმები სასწავლო პროცესში: ეს დაეხმარება მათ ტექნოლოგიების დადებითი შესაძლებლობების დანახვაში.
- როლური თამაშები და დისკუსიები
იდენტობის ფრაგმენტაციის პრობლემის გადაწყვეტის ერთ-ერთი ეფექტური გზა არის საკლასო აქტივობები, რომლებიც წაახალისებს მოსწავლეებს, გაიაზრონ და გამოავლინონ საკუთარი მრავალმხრივი როლები.
- როლური თამაშები: დაეხმარეთ მათ გაიგონ, როგორია ყოფნა სხვადასხვა პოზიციაში, როგორია არჩევანის გაკეთება და პასუხისმგებლობის აღება.
- დისკუსიები იდენტობაზე: შეკითხვები, როგორებიცაა „როგორ აღვიქვამ საკუთარ თავს?“ ან „როგორ გგონია, როგორ გხედავენ სხვები?“- დაეხმარება მოსწავლეებს, გააცნობიერონ საკუთარი სიღრმეები.
- ასწავლეთ ემოციური ინტელექტი
ემოციების გაცნობიერება და მართვა მნიშვნელოვანია, განსაკუთრებით იმ პირობებში, როცა იდენტობის „თხევადობა“ შეიძლება შფოთვის მიზეზი გახდეს.
- ასწავლეთ, როგორ გაუმკლავდნენ გაურკვევლობას.
- ასწავლეთ, რომ ცვლილებები შეიძლება იყოს არა მხოლოდ გამოწვევა, არამედ შესაძლებლობა საკუთარი თავის განსავითარებლად.
- განიხილეთ ტექნოლოგიების ზემოქმედება საკლასო მასალებში
იდენტობის საკითხებზე საუბარი შეგიძლიათ ინტეგრირებული იყოს სხვადასხვა საგანში:
- ლიტერატურაში: როგორ ეძებენ გმირები საკუთარ თავს?
- ისტორიაში: როგორ შეიცვალა იდენტობის აღქმა დროთა განმავლობაში?
- მეცნიერებაში: როგორ შეიძლება ტექნოლოგიებმა დადებითად ან უარყოფითად იმოქმედოს პიროვნებაზე?
- იყავით მაგალითი
მოსწავლეები სწავლობენ არა მხოლოდ თქვენი სიტყვებიდან, არამედ თქვენი მოქმედებებიდან. აჩვენეთ მათ, როგორ შეგიძლიათ იყოთ თანმიმდევრული და ავთენტური პიროვნება, რომელიც ერგება ცვლილებებს, მაგრამ ინარჩუნებს ღირებულებებს.
დასკვნა
მასწავლებლები არიან იმ პროცესის ერთ-ერთი მთავარი აქტიორები, რომელიც ეხმარება ახალგაზრდებს იპოვონ ბალანსი თავიანთ „რეალურ“ და „ციფრულ“ იდენტობებს შორის. გაძლიერებული ემპათია, ტექნოლოგიების გააზრებული გამოყენება და ღირებულებებზე ორიენტირებული განათლება ის საშუალებებია, რომლებიც მათ ამ გამოწვევებთან გასამკლავებლად სჭირდებათ.
თქვენი კლასი შეიძლება გახდეს ადგილი, სადაც „თხევადი“ და „ფრაგმენტული“ იდენტობები გამოვლინდებიან და, საბოლოოდ, გაერთიანდებიან უნიკალურ და ავთენტურ „მე“-დ.
წარმატებებს გისურვებთ, ძვირფასო მასწავლებლებო!
[1] Bauman, Zygmunt. Liquid Modernity. Cambridge: Polity press, 2000.(22).
[2] ზიგმუნტ ბაუმანი მსოფლიოში ცნობილი პოლონელი სოციოლოგი და ფილოსოფოსია. ლიდსის უნივერსიტეტის სოციოლოგიის ემერიტუს პროფესორი. მისი მთავარი აკადემიური ინტერესებია ეთიკა, პოლიტიკური ფილოსოფია, სოციოლოგია, პოსტმოდერნულობა და პოსტმოდერნული ხელოვნება.
[3] Zygmunt Bauman, Liquid love On the Frailty of Human Bonds. Cambridge: Polity press, 2003.
[4] Turkle S (2011) Alone Together: Why we expect more from Technology and Less from each Other. Basic Books.
[5] Taylor C (1989) Sources of the Self: The Making of the Modern Identity. Harvard University Press.
[6] Baudrillard J (1994) Simulacra and Simulation. University of Michigan Press.
[7] Sartre JP (1943) Being and Nothingness. Philosophical Library.
